كجروی، آسیبی اجتماعی؛ نه مشكلی اخلاقی
آسیبشناسی به هر نوع عمل فردی یا جمعی اطلاق میشود كه در چارچوب اصول اخلاقی و قواعد عام عمل جمعی رسمی یا غیررسمی جامعه محل فعالیت كنشگران قرار نمیگیرد و در نتیجه با منع قانونی قبح اخلاقی و اجتماعی روبه رو میشود.
به همین دلیل كجروان سعی دارند كجروی خود را از دید ناظران قانون، اخلاق عمومی و نظم اجتماعی پنهان كنند، زیرا در غیر این صورت با تعقیب قانونی، تكفیر اخلاقی و طرد اجتماعی مواجهه میشوند.
آسیب اجتماعی از جمله واژههایی است كه بسیاری، آن را در مفهومی مترادف با كجروی به كار بردهاند و تعبیر آسیبشناسی اجتماعی هم بر همین اساس، به عنوان رایج برای مطالعه علمی و اجتماعی این پدیده بدل شده است.
اما به نظر برخی محققان، انتخاب این واژه برای اشاره به كجروی، ریشه در مشابهانگاری جامعه با جسم انسان دارد و ناهمسازیهای موجود در جامعه را در تعبیری مشابه با ناهمسازی در كاركردهای اعضای بدن، آسیب نام نهادهاند.
این ایده همچنین سبب شده است به تبع علوم زیستی كه میان آنها آسیبشناسی وظیفه ریشهیابی بیماریهای تنی را به عهده دارد، در قلمروی جامعهشناسی نیز نام آسیبشناسی اجتماعی بر حوزه مطالعه بینظمیها و نابسامانیهای اجتماعی نهاده شود.
آسیبهای اجتماعی پدیدههایی متنوع، نسبی و متغیرند. پرخاشگری و جنایت، خودكشی، اعتیاد و قاچاق موادمخدر، روسپیگری، جرایم مالی، اقتصادی و سرقت، نمونههایی از آسیبهای اجتماعی جامعه امروزی ایران هستند كه كم و كیف آنها بر حسب زمان و مكان (یعنی، حال نسبت به گذشته و در شهرها نسبت به روستاها) تغییر میكنند، بنابراین آنچه امروز در یك جامعه ضامن آسیب یا كجروی تلقی میشود، ممكن است فردا در همین جامعه یا همین امروز، ولی در جامعهای دیگر آسیب یا كجروی شناخته نشود.
آسیب های اجتماعی با وجود برخورداری از تنوع و نسبت ، پدیدههایی واقعی و قانونمند هستند. جهل نسبت به آنها، نافی آنها نیست. قانونمند بودن آسیبها كنترلپذیری آنها را ممكن میسازد، بنابراین آسیبهای اجتماعی قابل درمان و پیشگیریاند.
پیشگیری از آسیبهای اجتماعی در هر جامعهای موكول به شناخت علمی ویژگیها و قانونمندیهای حاكم بر تحول آسیبها در جامعه و به كارگیری یافتههای علمی در فرآیند برنامهریزی اجتماعی است. این مسئله یكی از چالشهای اساسی است كه بیشتر دولتها به ویژه در جوامع در حال گذار چون ایران با آن روبهرو هستند.
میزان موفقیت هر كشور در پیشگیری از آسیبهای اجتماعی معرف كارایی نظام اجتماعی غالب در آن جامعه است. در ایران امروز، جرم و كجروی مسئلهای اجتماعی تلقی میشود، نه مشكلی اخلاقی مربوط به افراد. از این اروست كه سازمانهای تخصصی جهان و پژوهشگران رشتههای علمی مثل حقوق، جرمشناسی، روانشناسی، جامعهشناسی و حتی گاه اقتصاد و مدیریت كوشیدهاند آن را مورد كاوش علمی قرار دهند.
در همه جای جهان، دولتها با این مسئله روبهرو هستند و برای برخورد با آن دست یاری به سوی متخصصان دراز كردهاند. در این میان متخصصان و جامعهشناسان همواره نقش والایی در مطالعات مربوط به جرایم و كجرویها داشتهاند و كوششهای علمی زیادی در سطح فرد و كلان برای شناخت انگیزهها و فرآیندهای مجرم شدن وعوامل متنوع موثر بر آن صورت گرفته است.
كجروی چیست؟
بیشتر مردم، بسیاری اوقات با هنجارهای اجتماعی همنوا هستند، اما نمیتوان انكار كرد همانقدر كه اعضای جامعه از هنجار پیروی میكنند، به همان میزان هم سرپیچی از قواعد اجتماعی وجود دارد و این واقعیت، همه جا یكسان است. اندیشمندان اجتماعی همواره تاكید دارند كه تصویر واقعی و كامل از یك جامعه انسانی، هم دربرگیرنده همنوایی با مقررات رفتار اجتماعی و هم نمایشگر شكلهای مختلف هنجارشكنی است.
آنان شكلگیری كجروی را اینگونه تحلیل میكنند كه گرد آمدن انسان در كنار یكدیگر و نیاز آنان به كنش متقابل در یك محیط، تضادهای میان منافع فردی را فعلیت میبخشد.
افزون بر این، هنجارها و مقررات اجتماعی، افراد را مقید و محدود میسازد و از آزادی آنان برای دسترسی به آن منافع میكاهد؛ بنابراین چندان دور از انتظار نیست كه افراد یا گروههایی برای عملی كردن تمایلات شخصی یا گروهی، منافع شخصی دیگران یا مصالح جمعی جامعه را زیرپا بگذارند.
تعریف جرم
به نظر برخی جامعهشناسان، كاربرد مترادف 2 واژه جرم و كجروی را در جوامعی میتوان مشاهده كرد كه در آنها قوانین مكتوب و مدرن وجود ندارد، اما در خصوص جوامع دیگر، كاربرد واژه جرم معمولا به مواردی محدود میشود كه قانون یا هنجارهای رسمی و مكتوب جامعه، آن را منع كرده است و ارتكاب آن، این نوع هنجار را نقض میكند. گاه تفاوت میان گستره این 2 واژه با تعابیری از این دست بیان میشد كه هر چند بعضی انواع كجروی محسوب نمیشود؛ عبور نكردن از خطكشی عابر پیاده در خیابان، جرمی است كه افراد بیشماری آن را مرتكب میشوند.
جرم را میتوانیم هر فعل یا ترك فعلی بدانیم كه مطابق قانون برای حمایت از عموم مردم وضع شده و براساس یك فرآیند قضائی معین قابل مجازات است، هر چند بیشتر نظامهای حقوقی جرم خصوصی و عمومی را از هم جدا میكنند، اما وقتی دستگاه حكومتی و نهاد قضائی برای مهار و مجازات جرم پا پیش میگذارند، ارتكاب عمل مجرمانه تجاوز به نظم عمومی تلقی میشود و نه صرفا زیر پا گذاشتن نظم اخلاقی یا حقوقی اشخاص.
گونههای متفاوت كجروی
دوركیم در 2 تصویر مجزا اما مرتبط با یكدیگر، مفهوم كجروی را با تاكید بر 2 عنصر نقض احساسات جمعی و غلبه خواستههای فردی در زمان ضعف اقتدار جمع توضیح میدهد؛ در تصویر اول، عنایتی به وضعیت جامعه و بیمارگونه بودن یا نبودن آن ندارد و كجروی نقض احساسات جمعی قلمداد میشود؛ تعبیری كه در عین حال نشان دهنده حاكمیت یافتن خواستههای فردی است. در تصویر دوم، مفهوم كجروی در وضعیت بیماری جامعه مورد توجه قرار میگیرد. با توجه به این 2 نكته، دوركیم كجروی را متوجه شكلهای زیر میدارند:
* كجروی زیستی و روانی كه حاكی از غلبه خواستههای فردی بر اثر ویژگیهای نابهنجار فردی و آن هم در مواردی است كه جامعه كامل و بیعیب و نقص است.
* كجروی انقلابی یا رفتارهایی كه شكننده هنجارهای موجود است، اما آن را افرادی برخوردار از تواناییها و برجستگیهای متعالی و با هدف متحول كردن جامعهای بیمار یا روبهتكامل بر یك جامعه عادی صورت میدهند. كجروی چوله كه براثر توسعه خودخواهانه فرد شكل میگیرد؛ اما در یك جامعه بیمار و در وضعیت زائل شدن حاكمیت اقتدار جمع بر رفتارهای اعضا.
نتیجهگیری
آسیب اجتماعی به عنوان كنشی مغایر با اصول و قواعد عام عمل جمعی مورد توافق اكثریت مردم جامعه محل فعالیت كنشگر، پدیدهای اجتماعی، چندوجهی، نسبی، متغیر و قانونمند است. افزایش آسیبهای اجتماعی در یك جامعه نه تنها شاخص توسعه نیست بلكه نشانه بحران است؛ نوعی آنتروپی یا انرژی هرز رفتهای است كه نظام اجتماعی بحرانزا و ناكارآمد به مردم جامعه تحمیل میكند؛ هزینهای است كه مردم جامعه برای آن نوع نظامهای اجتماعی میپردازند.
طرح صحیح مسائل و آسیبهای اجتماعی در هر جامعه موكول به شكلگیری نهادهای مدنی و رشد حوزه عمومی است، فضایی كه تحت آن اصحاب فكر و اندیشه بتوانند آزادانه، خردمندانه و به دور از هر نوع سلطه با پذیرش استلزامات و منطق گفتوگو مسائل و آسیبهای اجتماعی عمده را مطرح كنند.
همانطور كه ذكر شده آسیب اجتماعی به نوع كنش فردی یا جمعی اطلاق میشود كه در چارچوب اصول و قواعد عام عمل جمعی جامعه محل فعالیت كنشگر قرار نمیگیرد. بنابراین كجروی پدیدهای چندوجهی است. علاوه براین، كجروی امری نسبی، متغیر و قانونمند است.
چارچوب و ضوابط اخلاقی و اجتماعی كه به حسب آن كجروی از راست روی متمایز میشود، نسبی است و برحسب زمان و مكان تغییر مییابد. این تغییرات قانونمند است و برحسب شرایط فكری، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی تغییر مییابد. بنابراین كجروی قابل كنترل، درمان و پیشگیری است.
كنترل كجرویهای اجتماعی موكول به شناخت قانونمندیهای حاكم بر فرایند پیدایش و تحول آسیبها و استفاده از قانونمندیها و یافتههای علمی در فرآیند برنامهریزیهای اجتماعی است. این امر یكی از چالشهای رودروی حكومتهاست. میزان موفقیت هر كشور در مقابله صحیح با آسیبهای اجتماعی و كاهش هزینههای توسعه معرف كارایی آن حكومت در ساماندهی نظم و مدیریت تضادهای اجتماعی است.
آزاده گوهرمنش
همشهری