حكومت و سیاست در سیره امام حسن عسكرى (ع)

حضرت امام هادى و امام عسكرى (ع ), على الاجبار به سامراء بسر مى بردند كه در آن زمان پایتخت خلافت بود, و در محلى بنام <العسكر> كه محل نظامیان و پادگان نظامى بود, خانه براى شان انتخاب كرده بودند.

حضرت امام عسكرى (ع ) مدت شش سال اقامت خود در سامراء, یا در حبس بود و یا اگر آزاد بود, تحت نظر و ممنوع الملاقات بود. زیرا روایات متعددى از زندانى شدن امام عسكرى (ع ) خبر مى دهد, از جمله آن كه المعتزبالله خلیفه ى عباسى, به سعید حاجب دستور داده بود كه امام (ع ) را به حبس ببرد. ابوالهیثم نگرانى خود را از این وضع به امام (ع ) نوشت: و آن حضرت در جواب نوشت كه پس از سه روز گشایش حاصل مى شود, و پس از سه روز المعتز كشته شد.

آوردن و ماندن هر دو امام هادى و امام عسكرى (ع ) در سامراء به اكراه و اجبار, از جهاتى مانند سیاست مامون در آوردن امام رضا (ع ) به نزد خود بوده است, تا بتوانند از نزدیك روابط امام (ع ) را با شیعیانش كنترل نمایند, زیرا آنان كه در سرتاسر جهان اسلام پراكنده بودند, با امام هادى و امام عسكرى (ع ), ارتباطات عمیق داشتند, بخصوص در دوره ى امام عسكرى (ع ) كه شیعیان اهلبیت (ع ) به میلیونها نفر رسیده بودند, و همه به این عقیده بودند كه حق امامان شان از طرف حكام ظالم غصب شده است, ازین رو خمس و هدایا و سایر وجوهات شرعیه ى خود را به آن حضرت مى فرستادند و هئیت هایى از نمایندگان مردم وارد سامراء مى شدند و ضمن فراگیرى احكام شرعى, اموال و وجوهات شرعى خود را به امام تسلیم مى كردند.

بدینسان پیشرفت و گسترش شبكه ى منظم و متشكل شیعیان كه از قبل شكل گرفته بود, براى حاكمیت عباسى ها خطر آفرین بود, لذا حضرت امام عسكرى (ع ) شدیداً تحت مراقبت دارالخلافه قرار داشت و از آن حضرت خواسته بود كه تا همیشه ارتباط خود را با دستگاه خلافت برقرار كند, و در هر دوشنبه و پنجشنبه در دربار حضور یابد, و وضعیت به گونه ى بوده است كه مردم نمى توانسته اند بطور مستقیم با امام (ع ) ملاقات نمایند.

موقعیت اخلاقى و اجتماعى امام (ع ) در میان مردم و حتى در میان افراد حكومت مشهود بود, و كسى در وقار و عفاف, و زیركى و بزرگ منشى چون او نبود.

و در <یوم النویة> یعنى روز رفتن امام عسكرى (ع ) به دارالخلافه, شور و شعفى در مردم بوجود آمده و خیابان ها مملو از جمعیت كه سوار بر مركب هاى خود بودند, مى شد. وقتى امام (ع ) مى آمد همه ى هیاهوها خاموش مى گردید, و امام عسكرى (ع ) از میان آنان عبور مى كرد و به دارالخلافه وارد مى گردید.

اغلب این افراد مى توانستند از شیعیانى باشند كه از مناطق مختلف براى دیدار امام (ع ) به سامراء مى آمدند.

افزایش شیعه و رفت و آمدهاى هیئت هاى نمایندگى مردم, و اموال و دارایى فراوانى كه به امامان (ع ) مى رسید, موجب مى شد كه خلفاء نسبت به امامان سخت گیرى نمایند و همین موجب شد كه ائمه ى معصومین (ع ) به پنهان كارى و كتمان و تقیه دست زنند. سخت گیرى ها و فشارها در زمان امام عسكرى (ع ) بیشتر شد و امام عسكرى (ع ) با مشاهده ى این وضعیت بیشتر امر خود را از دید خلفا و عمال آن مى پوشاند, و تقیه را پیشه ى خود قرار داده بود شدت تقیه و كتمان امور به اندازه اى بود كه امام عسكرى (ع ) به شیعیان خود دستور داد كه وقتى بطرف كاخ خلیفه مى رود به آن حضرت اشاره نكنند, سلام نكنند, زیرا تحت تعقیب قرار مى گرفتند, و كار به حبس وكشتن شان كشانده مى شد.

على ابن جعفر از حلبى در این زمینه نقل مى كند كه ما در عسكر اجتماع كرده و منتظر امام عسكرى (ع ) در روز رفتن به مركز حكومت بودیم كه نوشته ى از امام (ع ) به ما رسید بدین مضمون كه كسى بر من سلام نكند, و بر من اشاره نیز نكند, زیرا شما بر خود ایمن نیستید: الا لا یسلمن احد و لا یشیر الى بیده ولایؤمى فانكم لاتومنون على انفسكم.

این سخن امام به خوبى مى رساند كه حكام براى كنترل روابط امام (ع ) با شیعیان تلاش فراوانى مى كردند. البته هم امام و هم شیعیان در فرصت هاى بسیارى همدیگر را ملاقات مى كرده اند و حتى این ارتباطات تحت پوشش بقال و روغن فروش و ... صورت مى گرفته است.

مراقبت نسبت به امام عسكرى (ع ) آن چنان شدید بود كه شب هنگام و بى خبرانه به خانه ى امام عسكرى (ع ) هجوم مى بردند و خانه ى آن حضرت را تفتیش مى كردند. چنان كه بطحایى علوى پیش موكل سعایت كرده بود كه اسلحه و اموال در خانه ى عسكرى (ع ) گردآورى شده است. سعید حاجب گوید: شب بسوى خانه ى او شدم و نردبانى پشت خانه گذاشتم و بالاى بام آن حضرت بالا رفتم, سپس نردبان را در میان حیاط گذاشتم و فكر مى كردم چگونه در این تاریكى وارد خانه ى او شوم كه صدایى شنیدم: سعید همانجا باش تا شمعى برایت بیاورم كمى درنگ كردم كه شمعى برایم آوردند و با روشنایى آن وارد خانه شدم و جبه ى از پشم و كلاه و سجادهء روى حصیر انداخته شده دیدم, و یقین كردم امام (ع ) در آن زمان نماز مى خوانده است, پس برایم گفت: اینك خانه و اطاق هایش را ببین و هر چه تفتیش كردم در آن چیزى نیافتم .

خلفاء به دستگیرى و زندانى كردن امامان اكتفاء نمى كردند, بلكه یاران آن حضرت را نیز دستگیر و زندانى مى كردند, در سامراء گروهى از اصحاب امام عسكرى (ع ) را دستگیر كرده بودند كه از جمله ى آنان بود: ابوهاشم جعفرى, داود ابن قاسم, حسن ابن محمد عقیقى, محمد ابن ابراهیم عمرى و غیر ایشان كه زیر نظر صالح ابن وصیف قرار داشتند.

با ملاحظه ى این وضعیت چاره ى نبود جز این كه امامان (ع ) اسرار خود را كتمان نمایند و تقیه پیشه سازند و شیوه ى پنهان كارى را طى نمایند, ابوهاشم جعفرى از داود ابن اسود روایت كند كه گفت: مولایم حسن العسكرى (ع ) مرا بسوى خود خواند و تخته چوبى را كه مانند پایه ى <در> دراز و مدور بود به من داد و گفت : این چوب را براى عثمان ابن سعید عمرى كه وكیل آن حضرت بود برسان. به راه افتادم و در اثناء راه به یك نفر كه استرى داشت برخوردم, و استر او مزاحم راه رفتن من شد, و با چوبى كه با خود داشتم بلند كردم و استر را با آن زدم, و چوب شق شد و كاغذ نوشته هاى را در میان شكستگى چوب نگریستم, و بسرعت آن را در میان چوب گذاشتم و چوب را در آستین خود پنهان كردم.

اما در برگشت وقتى به نزدیك خانه ى امام (ع ) رسیدم, عیسى خادم مرا استقبال كرد و گفت: مولا مى گوید: چرا استر را زدى و چوب را شكاندى ؟ گفتم : نمى دانستم كه در داخل آن چیست؟ گفت : چرا كارى بكنى كه بعداً به توجیه و عذرخواهى محتاج شوى؟ مبادا دیگر مثل این كار تكرار شود, هرگاه شنیدى كسى مرا دشنام مى دهد, راهى را كه به رفتن آن مأموریت یافته ى, در پیش گیر و مبادا واكنش نشان بدهى, و یا خود را معرفى نمایى كه كیستى, احوالت به من مى رسد.

وجود یك دستگاه منظم كه هم پل ارتباطى باشد بین امام (ع ) و مردم, و هم وجوهات و مالیات از نقاط دور دست جمع آورى شود و بدست امام (ع ) برسد, ضرورى و لازم بود. و این دستگاه با تعیین وكلاء از ناحیه ى ائمه (ع ) ایجاد گردید و با ارتباطى كه بین امام و وكلاء بوجود آمد, سعى شد تا راهنمایى هاى لازم دینى و سیاسى ارائه شود و این حركتى سابقه دار بود كه امام عسكرى (ع ) نیز در گسترش این دستگاه و استفاده از آن مى كوشید و افرادى با پیشینه ى علمى و ارتباط محكم با امامان پیشین یا با خود آن حضرت براى وكالت گمارده مى شدند, و در نامه ى خود به وكلاء توصیه مى كرد كه نامه ها و مراسلات را از شیطان ها پوشیده نگهدارند و براى دوستانش ارائه دهند.

________________________________________

پى نوشت ها:

1 شذرات سیاسیة من حیاة الائمه (ع ) : شبر, حسن , ص 342

2 حیات فكرى و سیاسى امامان شیعه : ج 2 ص 282به نقل از الغیبه .

3 همان , ص 129

4 همان , ص 187به نقل از الغیبة : ص 129

5 همان , ص 183 182به نقل از الخرایج و الجرایح : ج 1 ص 439; پیشین , شبر به نقل بحارالانوار : ج 5 ص 269

6 پیشین , شبر به نقل از ارشاد: ص 110; فصول المهمه : ص 298

7 همان , ص 208ـ 207به نقل از بحارالانوار : ج 56 ص 132

8 ر.ك : پیشین , جعفریان , ج 2 ص 197ـ 193

اندیشه حكومت دینى , ج 1 , ص 576 - 571