رصد خانه مراغه
صد مرتبه زد بخت به هم زیج و رصد را این هفت فلک، اختر مسعود ندارد (نظیری)
رصدخانه مراغه یکی از یادگارهای علمی و فلكی خواجه نصیرالدین طوسی؛ فیلسوف، ریاضیدان و منجم بزرگ دوره ایلخانی و صاحب رساله مشهور اخلاق ناصری و زیج معروف ایلخانی است كه به دست او، با همراهی عده ای از فضلا و دانشمندان بنا شده. این رصدخانه زمانی از مشهورترین رصدخانه های اسلامی بوده که آوازه آن تمام جهان آن روز را فرا گرفته و تاكنون با این همه تطورات و تغییراتی كه در جهان پدید آمده هنوز هم نام آن رصدخانه و بانی آن بر سر زبانهاست.
در سال 657 هجری به دستور خواجه بزرگ طوسی؛ "فخرالدین ابوالسعادات احمد بن عثمان مراغی" معمار معروف آن عصر، ساختمان وسیع و با شكوه رصدخانه را با نقشه استاد شروع نمود. محلی كه برای رصدخانه انتخاب شده بود تپه ای است كه در شمال غربی شهر مراغه واقع شده و اینك بنام رصدخانه مراغه معروف است.
برای كمك به رصدخانه علاوه بر كمك های مالی دولت، اوقاف سراسر كشور نیز در اختیار خواجه گذارده شده بود كه از عشر(یک دهم) آن جهت امر رصدخانه و خرید وسائل و اسباب و آلات و كتب استفاده می نمود. در نزدیكی رصدخانه، كتابخانه بزرگ و بسیار عالی ساخته شده بود كه در حدود چهارصد هزار جلد كتاب نفیس از بغداد، شام، بیروت و الجزیره تهیه و جهت استفاده دانشمندان و فضلا در آن قرار داده شده بود.
در جوار رصدخانه، سرایی عالی برای استفاده خواجه و منجمین ساخته شده و مدرسه علمیه ای جهت استفاده طلاب دانشجو نیز احداث گردیده بود. این كارها مدت 13 سال به طول انجامید، تا اینكه هلاكو در سال 663 ه. ق. درگذشت. لیكن خواجه تا آخرین دقایق عمر خود مواظبت و اهتمام بسیار نمود كه آن رصدخانه و كتابخانه از بین نرود و خللی در كار آنجا رخ ندهد و تقویم و زیج ایلخانی حاصل این تلاش بی وقفه بوده است.
هم اكنون از بزرگ ترین مركز علمى منطقه، تنها قسمت هاى كوچكى بر بلنداى تپه مشرف به شهر مراغه باقیمانده است.خوشبختانه در طول دهه پنجاه با كاوش هایى كه به سرپرستى دكتر پرویز ورجاوند انجام شد باقیمانده هاى این بنا مرمت شده است. در حال حاضر، گنبدی بزرگ به جهت حفظ بناهای باقیمانده بر روی آن قرار داده شده که ظاهرا به صورت نمایشگاه نیز از آن استفاده می شود.
در سال 672 هجری قمری، خواجه نصیر که آثار مکتوبش از 50 کتاب و رساله افزون است با جمعی از شاگردان خود به بغداد رفت تا بقایای كتاب های تاراج رفته را جمع آوری و به مراغه ارسال دارد. اما اجل مهلتش نداد و در تاریخ 18 ذی الحجه سال 672 هجری قمری در بغداد دار فانی را وداع گفت. جسدش را به كاظمین انتقال داده و در جوار امامین همامین دفن نمودند.
منبع: