پلوتو: تنزل درجه از سیاره به سیاره ی کوتوله (1)
سیاره چیست؟
معیارهای یک سیاره چیست؟ انجمن بین المللی نجوم یک بار در سال 2001 تعریفی برای سیاره ارائه داد و بار دیگر در سال 2003 آن را اصلاح کرد و سرانجام در 24 آگوست 2006 به فکر تعریف دیگری افتاد. انجمن بین المللی نجوم تحت بیانیه ای رسمی سیاره را اینگونه تعریف کرد؛
" جرمی آسمانی که الف) در مداری گرد خورشید در حرکت باشد، ب) جرم کافی داشته باشد تا بر ساختار صلب و جامد خود غلبه کند و تحت تعادل هیدرواستاتیکی شکلی تقریبا کروی به دست آورد. پ) اجرام واقع در مسیرش را جاروب کرده باشد. (یعنی نیروی جاذبه اش آنقدر قوی باشد که خرده سیارات و اجرام در مسرش را به دور خود جمع کند.)"
سیاره ی کوتوله چیست؟
"سیاره کوتوله" جرمی سماوی است که الف) در مداری گرد خورشید در حرکت باشد. ب) جرم کافی داشته باشد تا بر ساختار صلب و جامد خود غلبه کند و تحت تعادل هیدرواستاتیکی شکلی تقریبا کروی به دست آورد. پ) اجرام واقع در مسیرش را جاروب نکرده باشد. ت) قمر نباشد.
همه اجرام دیگری که به دور خورشید می گردند و قمر نیستند، "اجرام کوچک منظومه شمسی" نامیده می شوند. بنابر گفته انجمن بین المللی نجوم، انتظار می رود سیارات کوتوله بیشتری در ماهها و سالهای آتی کشف شوند. اخیرا، چندین جرم، نامزدِ سیاره کوتوله هستند که با کشف اجرام جدید و شناخت بیشتر ساختار این نامزدها، گروهشان تغییر می کند.
سیارات کوتوله
سیارات کوتوله دسته ای از اجرام سماوی هستند که انجمن بین المللی نجوم در 24 آگوست 2006 آنها را دسته بندی و تعریف کرد. تا کنون سه جرم را انجمن بین المللی نجوم به عنوان سیارات کوتوله معرفی کرده است:
1- UB313 ( با نام غیر رسمی «زِنا» Xena که به طور رسمی اِریس Eris نامیده می شود)
2- پلوتون
3- سِرِس
UB313 یا اِریس
در جولای 2005، مایک براون و گروهش از دانشگاه کلتِک، اعلام کردند جرم جدیدی از کمربند کوییپر را کشف کرده اند، این بار جرمی بزرگتر از پلوتون. این جرم که به طور موقت UB313 یا زِنا نامیده شده بود، اکنون انجمن بین المللی نجوم به طور رسمی آن را اِریس نامیده است.
سیاره کوتوله جدید، آنگونه که انجمن بین المللی نجوم در 24 آگوست2006 نامگذاری کرد، 3000 کیلومتر قطر دارد که 700 کیلومتر بزرگتر از پلوتون است. این رصدها به کمک حسگرهای قوی نصب شده بر تلسکوپ 30 متری IRAM انجام شده اند که گرمای بازتاب شده از جرم را اندازه می گرفت و نشان داد جرم جدید، بازتابی مشابه پلوتون دارد. این داده به اخترشناسان کمک کرد اندازه آن را حساب کنند.
UB313 جرمی خاص است، زیرا اکنون بزرگترین سیاره کوتوله منظومه شمسی به شمار می رود. از زمان کشف نپتون و قمرش تریتون در سال 1846، این جرم بزرگترین جرم کشف شده است که به دور خورشید می گردد.
سیاره کوتوله جدید دورترین جرم کشف شده از خورشید است؛ حتی دورتر از سِدنا در کمربند کوییپر که در سال 2003 ک
کشف شد. تقریبا 350 میلیارد کیلومتر از خورشید فاصله دارد و سه بار دورتر از نزدیک ترین سیاره بعدی، پلوتون است و تقریبا دو برابر پلوتون، زمانِ گردشش به دور خورشید طول می کشد.
پلوتون
پلوتون، کوچکترین، سردترین و دورترین سیاره منظومه شمسی، از زمان کشفش در سال 1930 جایگاهش به عنوان یک سیاره مشخص نبود. پلوتون همچنین عضو دسته ای از اجرام است که در کمربندی قرص-مانند در ورای مدار نپتون، به نام "اجرام کوییپر"، حرکت می کنند. این منطقه دوردست شامل تعداد زیادی سرزمین های کوچک یخی، با قطری حداقل 1000 کیلومتر، است که به نظر می رسد منشا بسیاری از دنباله دارها باشد.
پلوتون سه قمر شناخته شده دارد؛ هیدرا و نیکس درکنار قمر بزرگش، شارون. شارون، با قطری برابر 1186 کیلومتر، کمی بزرگتر از نصف پلوتون است.
گرانش پلوتون و شارون، آن دو را به هم قفل کرده است؛ این اتفاق موجب می شود در هنگام گردش به دور هم همواره یک سمتشان رو به هم باشد. بسیاری از اقمار، از جمله ماهِ زمین، همواره نیمکره ثابتی رو به سیاره خود دارند. اما منظومه پلوتون تنها نمونه ای است که سیاره نیز همواره یک رویش به سمت قمرش است. اگر روی یکی از آنها بایستید و به دیگری نگاه کنید، احساس خواهید کرد در مکان ایستاده اید و هیچ حرکتی در فضا ندارید!
شارون در سال 1978 کشف شد، در حالی که دو قمر دیگر، هیدرا و نیکس، در سال 2005 کشف شدند.
در اساطیر یونان، شارون، قایقرانی است که ارواح مردگان را به جهان زیرین، عالم اموات، می برد؛ سرزمینی که بنا بر اساطیر رومیان، قلمرو پادشاهی پلوتون است. رصدخانه نیروی دریایی آمریکا، این نام را پس از کشف شارون در سال 1978 ، برای این قمر پیشنهاد داد.
هفت سال بعد، پلوتون و شارون دوره پنج ساله ای را شروع کردند که طی آن، دو جرم از دید ساکنان زمین با یکدیگر اختفا داشتند. این اتفاق موقعیت ویژه ای برای ما بود، زیرا این امکان را برای دانشمندان فراهم می کرد که طی هر بار اختفا اندازه و جرم پلوتون و شارون را اندازه بگیرند.
شارون به نظر می رسد پوشیده از یخ آب باشد؛ در حالی که سطح پلوتون را نیتروژن یخ زده، متان و کربن دی اکسید پوشانده است. یک فرضیه این است که مواد تشکیل دهنده شارون در یک برخورد از پلوتون جدا شده است. این فرضیه بسیار مشابه فرضیه ای است که برای چگونگی تشکیل ماهِ ما بیان شده است.
ناسا فضاپیمای افق های نو را درژانویه 2006 به سمت پلوتون و شارون فرستاد که قرار است در سال 2015 به مقصد خود برسد. این فضاپیما اولین فضاپیمایی خواهد بود که اجرام دوردست منظومه شمسی را از نزدیک بررسی خواهد کرد. در کنار آن، یکی دیگر از اهداف ماموریت، کشف قمرهای دیگر پلوتون با کمک تلسکوپ های زمینی و حتی تلسکوپ فضایی هابل است.
سِرِس
سرس در دسته سیارات کوتوله جایگذاری شده است، در حالی که می تواند سیارک نیز به حساب آید. نام آن از یکی از خدایان رومی گرفته شده است.
سرس را Giuseppe Piazzi در اول ژانویه 1801 کشف کرد. قطری برابر 950 کیلومتر دارد و در حالی که یک سوم جرم کمربند سیارکها را در برگرفته است، بزرگترین و پرجرم ترین سیارک این مجموعه به حساب می آید.
دسته بندی سرس بارها تغییر کرده است. هنگامی که کشف شد آن را بعنوان یک سیاره دسته بندی کردند اما چون شبیه به سایر اجرام کشف شده در کمربند سیارکها بود، برای بیش از 150 سال، در گروه سیارک ها قرار داده شد.
در ابتدا، بنابر روند جدید نام گذاری سیارکها، به سرس پیشوند عدد 1 داده شد. اما پس از کشف UB313 (اریس) در بین اجرام کوییپر، تصمیم گرفته شد تا سرس نیز همراه با اریس، پلوتون و شارون، سیاره نامیده شوند. تا زمانی که سرانجام در 24 آگوست سال 2006 میلادی انجمن بین المللی نجوم بنا بر تعریف جدیدی که ارائه داد این اجرام را در دسته سیارات کوتوله قرار داد؛ اما هنوز مشخص نیست این دسته جدید یک گروه مستقل و جدا به شمار می آید یا هنوز سیارات کوتوله در گروه های قبلی خود، مانند "سیارک ها"، هستند.
بنقل از:
