فلسفه خمس
چرا باید خمس بدهیم؟
به طور كلی میتوان گفت: پرداخت خمسِ اموال، دو نقش اساسی در زندگی مسلمانها به ویژه شیعیان ایفا میكند:
1 - مادی (توزیع ثروت بر اساس عدالت اجتماعی)
2 - معنوی ( تهذیب نفس)
عدالت اقتصادی در پرتو بعثت پیامبران
قرآن كریم یكی از مهمترین دلایل اجتماعی بعثت پیامبران را زمینهسازی برای اقامه قسط و گسترش مطلق عدالت توسط خود مردم میداند: «لقد ارسلنا رسلنا بالبیّنات و انزلنا معهم الكتاب و المیزان لیقوم الناس بالقسط؛(1) ما پیامبران را با دلایل روشن و معجزات آشكار فرستادیم و كتاب و میزان حق و باطل را با آنان همراه ساختیم تا مردم (در پرتو تربیت دینی) به عدل و قسط قیام كنند». پس از آن بلافاصله میفرماید: «و انزلنا الحدید فیه بأس شدید و منافع للناس؛(2) و آهن را فرود آوردیم كه در آن نیرویی شدید و سودهایی برای مردم است.»
گرچه در آهن منافع فراوانی نهفته است، منتها یادآوری آن در كنار بعثت رسولان و كتاب و میزان، بدان دلیل است كه این فلز را میتواند به صورت شمشیر و تیر و نیزه در آورده و متمرّدان از خط عدالت و بر هم زنندگان نظم اجتماعی را تنبیه كند.
تعریف عدالت
عدالت به مفهوم اتمّ آن عبارت است از: اعطای حق هر صاحب حقی كه شامل حق الله نیز میشود. امام سجاد (علیه‌السلام) فرمود: «حق الله الاكبر علیك ان تعبده و لا تشرك به شیئاً؛(3) بزرگترین حق خدا این است كه او را پرستش كرده و احدی را شریك او قرار ندهی.»
گاهی عدالت به معنای قرار دادن هر چیزی در جایگاه و پایگاه مناسب خویش است؛ از انفاق و پرداخت حقوق مالی گرفته تا سخن گفتن به موقع و هر كسی را در مقام مناسب گذاشتن، و نیز توزیع و تولید ثروت به صورت مناسب و عادلانه.
مقبولیت عدالت
اصل عدالت و ضرورت آن، مقبول تمام مكتبها و انسانهاست و همواره از بزرگترین آرمانهای بشری و چالشهای پیش روی جوامع بوده و هست. هر انسانی پیرو هر مكتب و مرامی كه باشد، در صورتی كه وجدان و فطرت عقلانی خود را از دست نداده باشد، اجرای عدالت را برای اداره جامعه ضروری میداند، چرا كه افراد بشر به دلیل غریزه استخدام یا طبیعت اجتماعی زیستن و یا كثرت حوایج، نمیتوانند انفرادی زندگی كنند، بلكه نیاز به قانون عادلانه و اجرای آن دارند. متأسفانه گسترش جوامع بشری و فقدان عدالت اجتماعی باعث گردیده كه ظلم و تجاوز، گسترده شود و در هر عصری ثروتهای كلان در دست گروهی معدود قرار گیرد و اكثریت جامعه در فقر و محرومیت به سر ببرند.
سیستم اقتصادی در اسلام
باید توجه داشت كه سیستم اقتصادی توزیع و تولید ثروتها و پرداخت خمس و زكات و سایر مسائل مالی مانند كفارات، دیات و غیره نیز، رعایت عدل اجتماعی را در بعد اقتصادی روشن میسازد، زیرا بدون یك سیستم اقتصادی، قشر عظیمی گرفتار فقر و محرومیت میشوند. به همین دلیل مقصود ما از اقتصاد اسلامی، آن سیستمی است كه به وسیله آن راه و رسمی كه اسلام در تنظیم حیات اقتصادی دارد تجسّم و عینیّت پیدا میكند.
به عقیده دانشمندان بزرگ اسلامی همچون: علامه مطهری و شهید آیة الله صدر و بسیاری از عالمان روشنبین اهل سنّت، اسلام دارای یك نظام مالی و اقتصادی محكم بر پایه توحید است. استاد مطهری مینویسد: وقتی میگوییم اقتصاد اسلامی، منظورمان علم اقتصادی به شكل اقتصاد برنامهای و دستوری است، نه اقتصاد علمی كه مانند سایر علوم میباشد، چون در این صورت اقتصاد اسلامی یا مسیحی و یا ماركسیستی معنا ندارد؛ چنانكه فیزیك یا شیمی اسلامی یا مسیحی نداریم.
مبانی فلسفی نظام اقتصادی (با رویكرد خمس)
پیش از آنكه به مبانی فلسفی نظام اقتصادی اسلام بپردازیم نخست باید واژه فلسفه را بررسی كنیم، چرا كه این واژه در علوم و معارف بشری، دو معنای كلی دارد: گاهی فلسفه به معنای دانش مخصوص و معروفی است كه موضوع آن، وجود و هستی است؛ فلسفه در این معنا به مفهوم هستیشناسی است كه به دو شاخه امور عامه و الهیات به معنی الاخص تقسیم میگردد.(4) و گاهی فلسفه عبارت است از تبیین علمی و عقلانی هر پدیده كه در این معنا به فلسفه كاربردی اطلاق میشود. مراد نگارنده از فلسفه اقتصاد اسلامی و حكمت تشریع خمس، بدین مفهوم میباشد؛ یعنی پرسشها و پاسخهای عقلانی درباره مسائل مالی كه یكی از آنها مسئله خمس است.
پرداختن به موضوع خمس و فلسفه وجوب آن از دو جهت اهمیت دارد:
یكی اینكه، دین مبین اسلام به دلیل اهمیتی كه برای معرفت و عقلانیت در تمام شئون زندگی قائل است باید دید حكمت وجوب پرداخت خمس اموال را چه میداند و یا چه میتوان درباره آن گفت، چرا كه اسلام برخی از احكام را با ذكر دلایل تشریع آن مطرح ساخته و درباره برخی از احكام به بیان حكمت آنها نپرداخته، بلكه پیروان خود را به كسب علم و معرفت بیشتر درباره فلسفه احكام دعوت كرده است.
جهت دوم این است كه با گذشت زمان، فریضه خمس تحت تأثیر بعضی از عوامل اجتماعی و شبهات انحرافی قرار گرفته و كمرنگ شده است. باید علل كمرنگ شدن و راههای احیای این فریضه مالی را روشن سازیم تا بیشتر مورد توجه قرار گیرد، به ویژه در عصر ما كه تعبّد را در سایه تعقّل میپذیرند و اذهان عمومی در برابر انواع شبهات، تخریبها و تفسیرهای مختلف قرار دارد و انتخاب هر یك از آنها نیازمند دلیل معقول و مشروع میباشد.
قرآن كریم یكی از مهمترین دلایل اجتماعی بعثت پیامبران را زمینهسازی برای اقامه قسط و گسترش مطلق عدالت توسط خود مردم میداند
علل تهاجم به خمس آل رسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله)
فریضه خمس به دلایل مختلف مورد تهاجم قرار گرفته و عملاً كمرنگ شده است. این فریضه واجب الهی نه تنها از ناحیه دشمنان، تخریب میشود، بلكه گاهی از ناحیه مقدسنماها و برخی از مرشد نمایان و شِبه روشنفكران دینی نیز در معرض حمله و هجمه قرار گرفته و میگیرد.
پس از انقلاب اسلامی برخی میگفتند كه با پرداخت مالیات، دیگر خمس واجب نمیشود، در حالی كه مالیات ربطی به خمس ندارد. برخی دیگر از كجاندیشان نیز معتقد بودند كه خمس فقط باید به دست امام زمان (عج) برسد، از اینرو پولها را در زمین دفن میكردند تا امام عصر (عج) پس از ظهورش آنها را بردارد و مصرف كند. بالاخره، این فریضه واجب الهی در كشاكش ظن و گمانهای هوس آلود برای برخی به صورت امر مبهم در آمده و حقیقت آن را در نیافتهاند.
اما فقهای شیعه با استناد به كتاب و سنّت، دیدگاه روشنی در این باره دارند كه در كتابهای مستقل به صورت مستدل و نیز در رسالههای عملیه برای عموم آوردهاند.
رعایت در مصرف خمس
مراجع و علمای بزرگوار در مصرف خمس بسیار دقت میكردند. نگارنده خود ناظر بودم كه یكی از بازاریهای تهران خمس كلانی برای امام راحل (قدّس سرّه) آورد. پس از پرداخت آن، عرض كرد: یك تومان از این پول را برای تبرّك برگردانید. امام فرمودند: این پول نه مال من است نه مال تو، من نمیتوانم برگردانم. یكی از طلبهها كه نزدیك حضرت امام نشسته بود، یك تومان از جیبش در آورد و به امام داد. امام آن را گرفت و به بازاری داد.
هنگامی كه امام (ره) در نجف تبعید بودند روزی شنیدند كه یكی از بازاریها میخواهد برای حاج احمد آقا جشن عروسی بگیرد، حضرت امام نامهای نوشتند كه مبادا از وجوهات مصرف كنید.
مرحوم آیة الله مدنی از هدایای مردم ارتزاق میكردند و حاضر نبودند وجوهات را در زندگی شخصی مصرف كنند.
به هر روی، بسیاری از مراجع عظام در حد بسیار اندك از سهم امام استفاده میكردند و دیگران را به احتیاط كامل دعوت مینمودند. در اینباره، نمونههای فراوانی از پرهیز و احتیاط علما در مصرف خمس وجود دارد، ولی همین نمونهها نشان میدهد كه عالمان اسلامی به هیچ وجه خمس را برای خود ناندانی نكردهاند.
پیوستگی سیستم اقتصادی و اصول اعتقادی
مبانی فلسفی نظام اقتصادی در اسلام با جهانبینی و اصول اعتقادی، به هم مرتبط و پیوسته است. به همین دلیل شناخت سیستم اقتصادی مستلزم شناخت مبانی فكری و فلسفی است؛ به عبارت دیگر سیستم اقتصادی از عقاید، اخلاق و احكام اسلامی تفكیكناپذیر میباشد، چون فروع دین از اصول دین نشأت پیدا كرده است و همین انسجام فروع و اصول و اخلاق و ایمان است كه ضمانت اجرایی خمس و زكات را تأمین میكند؛ مثلاً قرآن در باب وجوب خمس اموال و لزوم پرداخت آن به صاحبان سهام (سهم امام و سهم سادات) میفرماید: «ان كنتم آمنتم بالله و ما انزلنا علی عبدنا یوم الفرقان؛(5) اگر به خدا و آنچه بر بندهاش (حضرت محمد) در روز جدایی (حق و باطل) نازل كرده ایمان و اعتقاد دارید، خمس مالتان را بپردازید.»
همانگونه كه میبینید در اینجا ایمان و عقیده را پشتوانه و ضامن اجرای خمس قلمداد نموده است، زیرا اگر كسی به دروغ بگوید: خمس ندارم یا پرداختهام، حكومت اسلامی در شرایط عادی حق تجسّس و تفحص ندارد، چرا كه پرداخت خمس به ایمان و اعتقاد مردم بستگی دارد. به همین دلیل خطاب در اینگونه احكام با مؤمنان و متقین است و كسانی كه ایمان ندارند مخاطبان خمس نمیباشند.
فریضه خمس به دلایل مختلف مورد تهاجم قرار گرفته و عملاً كمرنگ شده است. این فریضه واجب الهی نه تنها از ناحیه دشمنان، تخریب میشود، بلكه گاهی از ناحیه مقدسنماها و برخی از مرشد نمایان و شِبه روشنفكران دینی نیز در معرض حمله و هجمه قرار گرفته و میگیرد.
پرداخت خمس و زكات در رشد اخلاقی و تربیتی پرداخت كننده نقشی اساسی ایفا میكند. قرآن میفرماید: «خذ من اموالهم صدقة تطهّرهم و تزكیهم؛(6) از اموال آنها صدقات را بگیر كه در پاك كردن و تزكیه و رشد معنوی آنها دخیل است، چرا كه هر عبادتی ظاهری دارد و باطنی. اراده و نیت و انگیزه شخصی، باطن عبادت و فرایض مالی را ترسیم میكند.
پرداخت خمس اموال به قصد قربت، آثار تربیتی و بركات اقتصادی در پی دارد، اما از نظر تربیتی، انفاقِ خمس اموال به مثابه دل كندن و رهایی از وابستگی آدمی به جذابترین مظاهر دنیوی است. قرآن میفرماید: «و انّه لحب الخیر لشدید؛(7) انسان علاقه بسیاری به مال دارد». از اینرو مشكلترین دستورات اسلامی، احكام مالی است.
انفاق مال از اهدای جان كمتر نیست. بسا افرادی در راه حفظ مال و منال از جان گذشتهاند. حرّیت و آزاد منشی از آن كسی است كه از مال بگذرد و اصولاً اطاعت از خدا در انفاق مال، اثرات معنوی بسیار بزرگی دارد. قرآن با توجه به این حقیقت میفرماید: «لن تنال البرّ حتّی تنفقوا مما تحبّون؛(8) هرگز به مقام نیكوكاری نمیرسید، مگر اینكه از آنچه دوست دارید انفاق كنید.»
بیدلیل نیست كه برخی از مفسّران جمله اول آیه «خذ من اموالهم صدقة تطهّرهم و تزكیّهم»(9) را به نجات از شرّ حبّ مال و بخل و حسادت، تفسیر كردهاند و كلمه «تزكّیهم» را رشد و ترقی معنوی و مادی دانستهاند؛ یعنی انسان با پرداخت خمس و یا زكات، از پلیدیهای روحی و روانی پاك میشود و زمینه نزول بركات مادی و معنوی را فراهم میآورد.
بسیاری از مردم از ترس كمبود مال و فقر و ناداری، زكات و خمس نمیدهند، ولی اگر ایمان و توكل به خدا در كار باشد نباید از فقر و ناداری ترس و واهمهای داشته باشند. از همه بالاتر اینكه آنچه موجب اهمیت و عنایت خداوند به این فریضه میشود همان تقوا، اخلاص، خوشحالی مستمندان و بندگان خدا و بستگان پیامبر است. خدا در قرآن میفرماید: «من ذا الذی یقرض الله قرضاً حسناً فیضاعفه له؛(10) كیست كه به خدا قرض نیكو بدهد تا خدا آن را به صورت افزون برگرداند.»
ذات اقدس الهی نیازی به استقراض از بندگانش ندارد، میخواهد بفرماید: كسی كه به بندهای قرض بدهد مثل این است كه این احسان و هدیه را به خدا داده است؛ در صورتی كه آنچه مورد توجه خدا واقع میشود اخلاص و تقوایی است كه باعث این عمل گردیده است. قرآن درباره قربانی كردن میفرماید: «لن ینال الله لُحُومها و لا دماؤها و لكن یناله التقوی منكم؛(11) هرگز گوشت و خون قربانی شما به خدا نمیرسد، و لكن تقوای شما كه باعث این عمل گردیده است به خدا میرسد.»
در خمس هم همان قصد قربت و اخلاص است كه مورد توجه ذات اقدس الهی قرار میگیرد، چون این نوع انفاق كه با انگیزه پاك و نیت خالص و به قصد قربت انجام میشود به خدا میرسد، چرا كه اگر ایمان و اخلاص و امید به ثواب و علاقه به قرب پروردگار نبود هرگز كسی محصول زحمات خود را پرداخت نمیكرد. جوان مسلمانی در جنگ با ایران صندوقچه جواهراتی پیدا كرده بود و مقرّر شد آن را به فرمانده تحویل دهد. وقتی فرمانده صندوقچه را باز كرد چشم حاضران خیره ماند. فرمانده گفت: این جوان شاید صندوقچه دیگری هم پیدا كرده باشد. جوان با ایمان رگهای گردنش متورّم شد و گفت: «لو لا تقوای لما جئت بك؛(12) اگر تقوا نبود همین صندوقچه را هم پیش تو نمیآوردم.»
آری، انسان با اهرم تقوا و اخلاص از تمام مواضع عبور میكند تا به خدا میرسد.
... آثار اجتماعی خمس
1) حدید (57) آیه 25.
2) همان.
3) من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص 618.
4) برای كسب اطلاعات بیشتر به كتاب علوم اسلامی (منطق و فلسفه) شهید مطهری مراجعه شود.
5) انفال (8) آیه 41.
6) توبه (9) آیه 103.
7) عادیات (100) آیه 8.
8) آل عمران (3) آیه 92.
9) توبه (9) آیه 103.
10) بقره (2) آیه 245 و حدید (57) آیه 11.
11) حج (22) آیه 37.
12) تاریخ طبری.
محمدباقر شریعتی سبزواری
