آثار علمی امام صادق علیه السلام

1- نامه امام صادق علیه السلام به نجاشى والى اهواز كه به نام رساله عبدالله بن نجاشى شهرت دارد.

نجاشى مؤلف رجال گوید كه وى به جز این رساله، تصنیف دیگرى از امام صادق علیه السلام ندیده است. اما مى‏توان نظر نجاشى را چنین توجیه كرد كه این تنها اثرى است كه به دست امام صادق علیه السلام تدوین شده و باقى آثار، از جمله چیزهایى است كه توسط راویان آن حضرت جمع آورى شده است.

2- رساله‏اى از آن حضرت كه صدوق در كتاب خصال آن را ذكر كرده و سندش را به امام صادق علیه‎السلام رسانیده است. این نامه حاوى احكام اسلامى از قبیل وضو، غسل و انواع آنها، نماز و اقسام آن و زكات، زكات مال و زكات فطره، حیض، صیام، حج، جهاد، نكاح، طلاق، صلوات بر پیامبر صلی الله علیه و آله و دوستى اولیاى خدا و برائت از دشمنان خدا و نیكى به پدر و مادر، حكم متعه ازدواج و حج، احكام اولاد و كردار بندگان و جبر و تفویض و حكم كودكان و عصمت پیامبران و ائمه و مخلوق بودن قرآن و وجوب امر به معروف و نهى از منكر و معناى ایمان و عذاب قبر و بعث و تكبیر در عید فطر و قربان و احكام زنى كه وضع حمل كرده و احكام خوردنی‎ها و نوشیدنی‎ها و صید ماهى و قربانى و گناهان كبیره و مسائلى از این قبیل، مى‏باشد.

3- كتابى در توحید كه به خاطر نام روایتگر آن توحید مفضل نام دارد. این كتاب در رد دهریون و اثبات خداوند جزو بهترین كتاب‎ها به شمار مى‏رود و تمام آن در ضمن بحارالانوار موجود است. همچنین این كتاب به صورت جداگانه با چاپ سنگى در مصر به چاپ رسیده است. و بنابر آنچه در مجله المقتبس خوانده‏ام این كتاب در استانبول هم به چاپ رسیده كه هنوز آن را ندیده‏ام.

4- كتاب اهلیلجة، این كتاب هم به وسیله مفضل بن عمر روایت ‏شده و در ضمن بحارالانوار موجود است. در مقدمه بحار آمده است كه سیاق كتاب‎هاى توحید(مفضل) و اهلیلجة بر صحت آنها دلالت دارد.

سید على بن طاووس در كشف المحجة لثمرة المهجه در آنجا كه فرزندش را سفارش مى‏كند، گوید: به كتاب مفضل بن عمر كه امام صادق علیه السلام آن را بر وى املا فرموده بنگر كه درباره آثار و پدیده‏هایى است كه خداوند آفریده است. و نیز كتاب اهلیلجة را بخوان كه كتاب بس پرارزشى است.

اما در فهرست ابن ندیم آمده است: نویسنده كتاب اهلیلجة معلوم نیست و گویند آن را امام صادق علیه السلام نوشته است اما این محال است. اما ابن ندیم درباره علت محال بودن این امر هیچ دلیلى نیاورده است.

5- كتاب مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقة كه منسوب به امام صادق علیه السلام است. این كتاب همراه با كتاب جامع الاخبار چاپ شده است. اما مجلسى در مقدمه بحارالانوار درباره آن گفته است: در این كتاب مطالبى آمده كه خواننده خردمند و مطلع را با تردید مواجه مى‏كند. اسلوب این كتاب شبیه دیگر سخنان و آثار ائمه علیه السلام نیست و الله یعلم.

مؤلف كتاب وسایل در پایان كتاب هدایة گوید: از جمله كتاب‎هایى كه بر ما ثابت است كه قابل اعتماد نیست و از آنها نقل نكردیم كتاب مصباح الشریعة منسوب به امام صادق علیه السلام است. زیرا سند آن ثابت ‏شده نیست و در آن سخنانى آمده كه مخالف با تواتر است.

صاحب ریاض العلما نیز به هنگام ذكر كتاب‎هاى مجهول و ناشناخته مى‏نویسد: مصباح الشریعة در اخبار و مواعظ كتابى معروف و متداول است، بلكه این كتاب از تالیفات یكى از صوفیان است. اما ابن طاووس و ظاهر عبارت سید على بن طاووس در كتاب امان الاحظار نشان مى‏دهد كه وى بر این كتاب اعتماد داشته است. زیرا در آنجا مى‏گوید: از جمله كتاب‎هایى كه باید با مسافر همراه باشد كتاب اهلیلجة است. این كتاب حاوى مناظره امام صادق علیه السلام با طبیبى هندى است كه درباره شناخت ‏خداوند جل جلاله به طرزى عجیب و بدیهى استدلال شده به طورى كه آن طبیب هندى پس از این مناظره به الوهیت و یگانگى خداوند اقرار كرده است. همچنین كتاب مفضل بن عمر كه از امام صادق علیه السلام روایت كرده و در زمینه وجوه حكمت در خلقت گیتى و آشكار كردن اسرار آن است، باید همراه مسافر باشد. این كتاب در نوع خود بسیار شگفت‏آور است. و نیز كتاب مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقة از امام صادق علیه السلام باید با مسافر باشد. این تاب درباره سلوك به سوى خداوند و توجه به او و دستیابى به اسرارى كه در آن نهفته است، بس لطیف و گرانقدر است.

كفعمى در مجموع الغرائب روایات بسیارى را با لفظ قال الصادق از مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقة نقل كرده است. شهید ثانى در كشف الریبة و نیز در منیة المرید و مسكن الفواد و اسرار الصلاة روایاتى از مصباح الشریعة نقل كرده و آنها را قاطعانه به امام صادق علیه السلام نسبت داده و در پایان برخى از آنها آورده است: آنچه گفته شد تماما از كلام امام صادق علیه السلام بود. سید حسین قزوینى در كتاب جامع الشرایع، به هنگام ذكر مآخذ كتاب، گوید: مصباح الشریعة به شهادت شارح فاضل شهید ثانى و سید بن طاووس و مولانا محسن كاشانى و عده‏اى دیگر منسوب به امام صادق علیه السلام است. بنابراین، پس از تایید اینان جایى براى تشكیك و تردید در این كتاب باقى نمى‏ماند.

6- رساله آن حضرت خطاب به یارانش. كلینى این رساله را در آغاز روضة كافى به سند خود از اسماعیل بن جابر از ابو عبدالله علیه السلام نقل كرده است: امام صادق علیه السلام این رساله را براى اصحاب خود مرقوم داشت و به آنها دستور داد كه آن را به یكدیگر درس دهند و در آن نظر كنند و آن را فراموش نكنند و بدان عمل كنند. اصحاب نیز این رساله را در جایگاه عبادت خود در خانه‏هاشان گذارده بودند و چون از كار فراغ مى‏یافتند آن را مى‏خواندند.

كلینى در همان كتاب به سند خود از اسماعیل بن مخلد سراج نقل كرده كه گفت: این نامه از طرف امام صادق علیه السلام خطاب به اصحابش ابلاغ گردید، آغاز این نامه چنین است: «بسم الله الرحمن الرحیم. اما بعد، از پروردگارتان عافیت طلب كنید.» آنگاه تمام نامه را ذكر كرده است. همچنین قسمتى از آغاز این نامه در تحف العقول تحت عنوان رساله امام به گروهى از پیروان و یارانش، ذكر شده است.

7- رساله امام به پیروان شیوه راى و قیاس.

8 - رساله آن حضرت درباره غنایم و وجوب خمس در آنها. در تحف العقول این قسمت و تا بخش شانزدهم از این رساله، نقل شده است.

9- سفارش امام صادق علیه السلام به عبدالله بن جندب.

10- سفارش آن حضرت به ابوجعفر محمد بن نعمان احول.

11- رساله‏اى كه برخى از شیعیان آن را نثر الدرر نامیده‏اند.

12- سخنان آن حضرت در وصف محبت اهل بیت و توحید و ایمان و اسلام و كفر و فسق.

13- رساله آن حضرت درباره وجوه معیشت و كسب و كار بندگان و وجوه اخراج اموال.

امام صادق علیه السلام این نامه را در پاسخ كسى كه از وى درباره جهات معیشت ‏بندگان كه در آنها كسب و كار و معامله بین یكدیگر انجام مى‏دهند و نیز وجوه نفقات پرسیده بود، نوشت.

14- رساله آن حضرت در احتجاج بر صوفیه كه آن حضرت را از طلب رزق و روزى نهى مى‏كردند.

15- گفتار آن حضرت درباره خلقت انسان و تركیب او.

16- كلمات قصار آن حضرت. در این باره، كتاب‎هاى بسیاری از امام صادق علیه السلام موجود است كه اصحاب آن حضرت بر اساس آنچه كه از ایشان روایت ‏شده، گرد آورده‏اند. از این رو منتسب ساختن كتب مزبور به امام صادق علیه السلام صحیح به نظر مى‏رسد. چرا كه املا خود یكى از طرق تالیف است. نجاشى در كتاب خود، نام پنج كتاب از این قبیل را یاد مى‏كند و نحوه دستیابى خود را بدان‎ها تذكر مى‏دهد. البته بعید نیست كه برخى از كتاب‎هایى كه نجاشى نام برده با آنچه قبلا یاد شد، تداخل پیدا كند. این كتاب‎ها عبارتند از:

الف. نسخه‏اى كه نجاشى به هنگام ذكر زندگانى محمد بن میمون زعفرانى از آن یاد كرده است. وى درباره محمد بن میمون گوید: او از اهل سنت است و فقط یك روایت از امام صادق علیه السلام نقل كرده است.

ب. روایتى كه فضیل بن عیاض از امام صادق علیه السلام نقل كرده است. نجاشى در شرح زندگانى فضیل گوید: او از مردم بصره و از ثقات اهل سنت ‏بود و از امام صادق علیه السلام یك روایت نقل كرده است.

ج. نسخه‏اى كه عبدالله بن ابى اویس بن مالك بن عامر اصبحى هم‎پیمان بنى تمیم بن مرة بن ابواویس، از آن حضرت نقل كرده است. نجاشى درباره او گوید: او نسخه‏اى از امام جعفر بن محمد علیه‎السلام روایت كرده است.

د. نسخه‏اى كه ابراهیم بن رجاء شیبانى نقل كرده است. نجاشى گوید: وى از امام جعفر صادق علیه‎السلام نسخه‏اى روایت كرده است.

ه. نسخه‏اى كه سفیان بن عینیة بن ابى عمران هلالى نقل كرده است. نجاشى گوید: او نسخه‏اى از امام جعفر بن محمد روایت كرده است.

و. كتابى كه جعفر بن بشیر بجلى روایت كرده است. شیخ طوسى در الفهرست گوید: جعفر كتابى دارد كه منسوب به امام صادق علیه السلام به روایت على بن موسى الرضا علیه السلام مى‏باشد.

ز. مجموعه رسایل آن حضرت كه جابر بن حیان كوفى آن را روایت كرده است. یافعى در كتاب مرآة‎الجنان گوید: امام صادق علیه السلام در علوم یكتاشناسى و غیر آن سخنان ارزشمندى دارد. و شاگرد او، جابر بن حیان، كتابى در هزار برگ تالیف كرده كه رسایل آن حضرت را كه حدود پانصد رساله است، در برمى‏گیرد.

نگارنده هیچیك از بزرگان شیعه، كه درباره رجال شیعه و اصحاب ائمه كتاب‎ها نوشته‏اند مانند شیخ طوسى و نجاشى و معاصران و پیشینیان و متاخران از آنها، درباره این كه جابر بن حیان از شاگردان یا اصحاب امام صادق علیه السلام بوده است، سخنى نگفته‏اند. حال آن كه اینان در مذهب خود از دیگران آگاه‎تر هستند. البته در فهرست ابن ندیم گفته شده است: شیعیان گویند كه جابر بن حیان یكى از بزرگان شیعه و ابواب آنان بوده است. ابن ندیم در ادامه گوید: «شیعیان گمان مى‏كنند كه جابر از اصحاب امام صادق علیه السلام بوده است... و سپس گفته است: جابر كتاب‎هایى در مذاهب شیعه دارد كه آنها را در جاى خود یاد خواهم كرد». البته تفصیل مطلب به هنگام شرح زندگانى جابر نقل خواهد شد. این مطلبى بود كه ما در آغاز آن را نوشته بودیم، اما بعدا بر ما ثابت‏ شد كه جابر بن حیان در زمره شاگردان امام صادق علیه السلام جاى داشته است.

ك. تقسیم الرؤیا. در كشف الظنون است كه تقسیم الرؤیا از تالیفات امام جعفر صادق علیه السلام است. در الذریعة آمده است كه ما سندى مبنى بر این كه این كتاب به كس دیگرى جز امام صادق علیه‎السلام منسوب باشد پیدا نكردیم. اما ظاهرا مى‏توان گفت كه این كتاب تالیف یكى از شیعیان به استناد روایات امام صادق علیه السلام است.

آنچه گفته شد مربوط به كتاب‎هایى بود كه تا كنون تدوین گردیده و به نام‎هاى خاصى شناخته شده است. وگرنه آنچه دانشمندان از آن حضرت در شاخه‏هاى گوناگون علمى همچون كلام و توحید و سایر اصول دین و فقه و اصول فقه و طب و مناظره و حكمت و موعظه و آداب و غیره نقل كردند، آن چنان فراوان و بسیار است كه نمى‏توان آنها را برشمرد. و براى آگاهى از آنها باید به كتاب‎هاى حدیثى كه متكفل جمع‏آورى سخنان آن حضرت شده‏اند، رجوع كرد.

منبع:

سیره معصومان، ج 5، ص 77 ، سید محسن امین، ترجمه على حجتى كرمانى