بارش شهابی چیست؟
اغلب شهابهایی که در آسمان مشاهده می شوند، اتفاقی هستند. اینگونه شهابها، از نقطه خاصی در فضا نمی آیند و عامل بوجود آورنده آنها، ذرات ریز بین سیاره ای است که به طور پراکنده در فضا پخش شده اند. زمان وقوع شهابهای اتفاقی قابل پیش بینی نیست و رصد آنها کاملا تصادفی است. برخلاف اینگونه شهابها، گروه دیگری هستند که به صورت بارش شهابی (شهاب باران- رگبار شهابی)دیده می شوند.
بارش شهابی هنگامی رخ می دهد که زمین از میان توده ای از ذرات فضایی عبور کند. در این هنگام، چون ذرات زیادی با جو زمین برخورد می کنند، در مدت کوتاهی تعداد زیادی شهاب می توان مشاهده کرد.
بارشهای شهابی در مناطق مشخصی از آسمان مشاهده می شوند و در هر بارش شهابی، به نظر می رسد که تمام شهابها از یک نقطه بیرون می آیند. به عبارتی اگر از صحنه بارش شهابی فیلمی تهیه شود و سپس آن را به صورت معکوس نمایش دهیم این طور به نظر می رسد که تمام شهابها به سوی یک نقطه حرکت می کنند. این نقطه را کانون بارش یا نقطه نور باران می نامند.
در هر سال چندین بارش شهابی رخ می دهد و هر کدام در قسمت خاصی اتفاق می افتند. بارشهای شهابی را از روی مکان کانون بارش نامگذاری می کنند به این ترتیب که یک حرف "ی" به آخر نام صورت فلکیی که کانون بارش در آن قرار دارد، اضافه می کنند. مانند: بارش شهابی اسدی، برساوشی، شلیاقی و ... اگر در صورت فلکی خاصی بیش از یک بارش اتفاق افتد، از نزدیکترین ستاره درخشان به کانون بارش استفاده می کنند. مانند بارش شهابی اتا-دلوی و دلتا-دلوی.
با مثال ساده ای می توانید در یابید که چرا به نظر می رسد تمام شهابها از یک نقطه می آیند. به تصویر زیر نگاه کنید. تمام خطوط آن به نقطه واحدی در مرکز رسیده اند، با هم موازی هستند.
بارش شهابی هنگامی اتفاق می افتد که زمین از میان توده ای از ذرات بگذرد. این ذرات در مدارهایی موازی و نزدیک به هم به دور خورشید می گردند. وقتی که زمین از میان آنها عبور می کند، این ذرات به طور موازی به جو برخورد می کنند و ما اینطور تصور می کنیم که آنها از یک نقطه سرچشمه می گیرند.
منشاء
منشاء بسیاری از بارش های شهابی، دنباله دارها هستند. این صخره های یخی با حركت خود ذرات ریزی به جا می گذارند. با نزدیك شدن دنباله دار به خورشید تعداد ذرات به جا مانده افزایش می یابد. بنابراین مدار دنباله دار مملو از ذراتی می شود كه با همان سرعت دنباله دار و تقریبا" در همان مدار به دور خورشید گردش می كنند. به دلیل حركت متناوب زمین به دور خورشید ، سیاره ما در زمان مشخصی از سال به نزدیكی مدار دنباله دار می رسد و با برخورد به این ذرات بارش شهابی رخ می دهد.
بارشهای شهابی هر سال تکرار می شوند. برای مثال، هر سال در بیستم مرداد، زمین از میان توده ای از ذرات، که از دنباله دار سویفت-تاتل به جای مانده اند عبور می کند و بارش شهابی بر ساوشی رخ می دهد. بارش برساوشی زیباترین و غنی ترین بارش شهابی است. در جدول زیر اسامی تعدادی از بارشهای شهابی مشهور به همراه ویژگی هایشان را مشاهده می کنید. زمان شروع بارش (ورود زمین به توده ذرات)، زمان اوج بارش (زمان رسیدن زمین به بخش متراکم) و زمان پایان بارش (خروج زمین از توده ذرات).
شلیاقی 2 اردیبهشت
اتا- دلوی 15 اردیبهشت
دلتا – دلوی جنوبی 7 مرداد
دلتا – دلوی شمالی 21 مرداد
برساوشی 22 مرداد
جباری 30 مهر
ثوری جنوبی 12 آبان 2
ثوری شمالی 22 آبان
اسدی 26 آبان
جوزایی 23 آذر
دب اصغری 2 دی
ربعی 13 دی
معرفی چند بارش شهابی
بارش های شهابی زیادی در طی سال اتفاق می افتد كه از این بین جند بارش شهابی به علت تعداد شهابها از اهمیت بیشتری بر خوردار هستند كه به معرفی آنها می پردازیم:
بارش شهابی برساووشی
بارش شهابی برساووشی یكی از معروفترین بارش های شهابی سالیانه است كه در2 2-21 مرداد به اوج فعالیت خود می رسد. شاید به جرات بتوان گفت كه بارش شهابی برساووشی، یكی از شورانگیزترین فستیوالهای سالیانه نجومی باشد كه در شب های گرم تابستان منجمان آماتور را گردهم می آورد. نخستین گزارشات رصد این بارش به بیش از 2000 سال پیش بر می گردد كه در شرق دور(چین،ژاپن و ...) ثبت شده است. دنباله دار منشاء بارش برساووشی دنباله دار سویفت-تاتل است كه در سال 1862 توسط لوییس سویفت از نیویورك و هورس تاتل از رصدخانه هاروارد كشف شد. چند سال پس از كشف این دنباله دار بود كه «شیاپارلی» با كمك محاسباتش نشان داد كه دنباله دار سویفت-تاتل منشاء بارش شهابی است. این اولین بار بود كه ارتباط بارش شهابی و دنباله دار به اثبات می رسید. افزایش فعالیت بارش برساووشی در سالهای 63-1861 تایید كننده این مطلب بود. دوره تناوب دنباله دار سویفت-تاتل حدود 130 سال است و آخرین بار در اوایل دهه 1990 به حضیض خود رسید و در سالهای 1992و 1991 نیز تعداد شهابهای بارش برساووشی بیش از حد معمول بودند. در زمان اوج این بارش شهابی در زیر آسمان تاریك در هر ساعت دهها شهاب قابل مشاهده خواهد بود.
بارش شهابی اسدی
ظهور چشمگیر بارش اسدی ۱۷۹۹ را بسیاری از دریانوردان و ساکنان قاره آمریکا رصد کردند. در سال۱۸۳۳نیز بارش اسدی شگفتی آفرید. در مدت چند ساعت تعداد شهاب ها به هزاران عدد در ساعت رسید . بطوریکه بسیاری تصور کردند،جهان به پایان رسیده است. در این سال رصدگران با مشاهده شهاب ها، کانون بارش را تشخیص دادند.
در سال ۱۸۳۷ ، «هاینریش اولبرس» با بررسی بارش اسدی در دهه های گذشته ، دوره فعالیت آن را ۳۳ یا ۳۴ سال تعیین کرد. در روزهای پایانی سال۱۸۶۵ ، «ارنست تمپل » دنباله دار قدر ششمی را در دب اکبر کشف کرد. در ابتدای سال بعد تاتل(از رصدخانه هاروارد) نیز به طور مستقل موفق به کشف این دنباله دار شد. دنباله دار تمپل-تاتل در دوازدهم ژانویه ۱۸۶۶ به حضیض رسید. در سال های۱۸۹۹ و ۱۹۳۳ به رغم پیش بینی رگبار شهاب های اسدی فعالیت آن کم بود. امروزه می دانیم ، علت آن اثر اختلالات گرانشی سیاره های مشتری و زحل است که گاهی باعث دور شدن توده ذرات دنباله دار از مدار زمین می شود. بارش اسدی در سال۱۹۶۶ غوغایی آفرید. در مدت کوتاهی آسمان پر از شهاب شد. بطوریکه برخی از رصدگران در آمریکای شمالی از ظهور۳۰ شهاب در یک ثانیه خبر دادند !
دنباله دار تمپل-تاتل در آخرین گذر خود در نهم اسفند۱۳۷۷ به حضیض مدارش رسید. در این سال اوج بارش ۲۰ ساعت زودتر از زمان پیش بینی شده ، یعنی در سپیده دم آبان اتفاق افتاد و بسیاری از رصدگران رصدگران از مشاهده آن محروم شدند. ولی آنهایی که یک روز زودتر به پیشواز رفته بودند. آذر گوی های بی نظیری را دیدند. «دیوید اشر» از رصدخانه آرماق در ایرلند در مقاله ای علت این اوج زودهنگام را برخورد زمین با رشته ای از ذراتی توصیف کرد که از گذر دنباله دار تمپل-تاتل در سال۱۳۳۳میلادی به جا مانده بودند! این توده دارای ذرات بزرگتری بود. در نتیجه تعداد آذر گوی های آن بیش از حد معمول گزارش شد .در سال ۱۳۷۸ بارش اسدی در۵:۳۰ صبح ۲۷ آبان با ZHR حدود۳۷۰۰ به اوج خود رسید. در این زمان کانون در ارتفاع زیادی قرار داشت و بسیاری از ساکنین خاور میانه توانستند شاهد این آتش بازی آسمانی باشند.
رصد بارش شهابی
اختر شناسان بارش های شهابی را با روش های مختلفی همچون رصد مرئی، رادیویی با تصویربرداری ویدئویی و حتی با تلسکوپ ( در برخی از بارش های کم شمار ) بررسی می کنند. با این روش ها ، تا کنون بیش از 50 بارش شهابی بررسی شده است. یکی از رایج ترین و کم هزینه ترین روش ها، رصد مرئی است ، یعنی تماشای مستقیم شهاب ها که به یکی از علاقه مندی های اصلی منجمان آماتور امروز تبدیل شده است. منجمان آماتور در به دست آوردن داده ها و اطلاعات در این زمینه نقش بسیار مؤثری دارند. داده هایی كه به وسیله ی آماتورها جمع آوری می شود، می تواند به اخترشناسان در درك بهتر از چگونگی پیدایش و تحول منظومه ی شمسی ، تكامل حیات كمك كند.
امیر حسن زاده
منابع:
انجمن علمی پژوهشی نجم شمالwww.nssra.ir
شبهایتان پر ستاره باد...
