ایرانیان و فرهنگ کار

مناسبات و ارزش‌های اجتماعی از سامان‌ کلی اقتصادی و سیاسی جامعه متاثر است. از این‌رو، در سنجش پیامدهای این سامان کلی، می‌توان مناسبات و ارزش‌هایی را مورد توجه قرار داد که در قلمروی اجتماعی مانع رشد اشتیاق به کار در میان ما می‌شده است. در زیر به چند موارد از این مناسبات و ارزش‌های اجتماعی می‌پردازم.

هویت نیافتن با کار

هویت فردی را می‌توانیم، در کلی‌ترین معنا، با مجموعه ادراکات و احساساتی معنا کنیم که فرد در ارتباط با خود، دیگران و در مجموع با جامعه از خود می‌یابد. هویت فردی درک و احساسی نیست که فرد به طور شخصی از خویش دارد. هر چند که هویت فردی در پی «جدایی فرد از بند ناف جامعه» زمینه یافت اما «فرد» مجموعه امکانات و استعدادهای خود به اضافه بازتابی است که مجموعه روابط خود با جهان اطراف (و دیگران) بر او دارد. از این لحاظ، هویت فردی امری اجتماعی است.

اما اگر «فرد» با جدا شدن از بند ناف جامعه، یعنی جدا شدن از مجموع مناسبات اجتماعی سنتی، مثل مناسبات خونی و خویشاوندی و استغراق در جماعت بلافعل خود، تحقق یافت، مهمترین آنچه که در دنیای مناسبات غیر شخصی و غیرجماعتی ممکن بود معرف هویت فردی او شود، «کار» بود. در دنیای مناسبات نوین اجتماعی، فرد در قدم اول، هویت‌اش را با کار می‌یابد. بدون اتکا به موضوعاتی مثل تبار یا مناسبات موروثی، فرد در درجه اول، با این تلاش که درک خود از خویشتن و درک دیگران از خود را با کار خویش شکل دهد امکان می‌یابد تا هویت فردی‌اش را بسازد.

جامعه ایران در پی شروع گذار از جامعه سنتی به جامعه متجدد چنان متحول شد که از یک سو، مناسبات سنتی بر تبار و جماعتی بودن را از دست داد. به عبارت دیگر، شخص را از قید این مناسبات رهانید. اما از سوی دیگر، از جمله به علت تداوم اشکال نوین حکومت استبدادی و نفوذ دخالت گرانه امپرایالیسم در استقرار و بسط اقتصاد کالایی مبتنی بر کار مجرد و سرمایه‌داری تولیدی، به عنوان بنیان و پایه استقرار مناسبات نوین اجتماعی، با مشکلات جدی مواجه شد. نتیجه این دو گانگی به وجود آمدن جامعه ذره‌ای شده‌‌ای بود که آحاد آن نه از هویت فردی بلکه از هویت خودمدارانه‌ای برخوردار شدند که در ناآگاهی از اینکه فرد به عنوان فرد در اصل پدیده‌ای اجتماعی است، فقط در پی منافع و مصالح آنی شخص خویش بودند. از این رو، آنچه برای ما ایرانیان در دوره معاصر تاریخ‌مان اهمیت نیافت این نکته بود که - در مجموع- بخواهیم و بکوشیم هویت فردی‌مان را با کار خویش شکل دهیم، خود را با آن اثبات و معنا کنیم و اعتلای آن را به اتکای کار بخواهیم. بنابراین، مهم نیست که ما چه کاره‌ایم؛ محصل‌ایم یا دانشجو، یا کارگر و کارمند، یا رئیس و تاجر، معلم یا فعال سیاسی و... هر چه که باشیم بسیار کمتر خود را با کار و فعالیت موظف اجتماعی‌مان معنا و اثبات می‌کنیم تا با پرداختن به تمایلات شخصی و خودمدارانه‌مان. از یک‌سو، اگر از خویشتن با دیگران حرف می‌زنیم، عمدتا، خود را با تمایلات شخصی و چگونگی پرداختن‌مان به این تمایلات و موفقیت‌ها و ناکامی‌هایمان در این زمینه به دیگران می‌شناسانیم و از سوی دیگر، درکی که خود از خویشتن داریم، معنایی که به خویشتن می‌دهیم، عمدتا، بر بنیان همان تمایلات و خواست‌های شخصی شکل گرفته است.

زحمت و اشتغال چنان بیزارمان می‌کند و چندان به کار بی‌اشتیاق‌ایم که اصلا درکی از کار و فعالیت خلاق و بار‌آور نداریم و نمی‌توانیم داشته باشیم. وقتی کار خود را صرف زحمت و اشتغالی می‌یابیم که چاره‌ای جز تداوم آن نداریم و گرنه یک لحظه به چنان مشقت بیزار کننده‌ای ادامه نمی‌دادیم چگونه می‌توانیم خود را با «کار» اثبات و معنا کنیم! اگر تلاش می‌کنیم که حرفه‌ای را بیاموزیم و به آن مشغول شویم عمدتا به این دلیل است که فکر می‌کنیم حرفه‌مان به ما امکان می‌دهم تا به تمایلات و دلخواست‌های شخصی خود بپردازیم. در این حال، آنچه بی‌ارزش می‌شود، کار است. در این حال، کم‌کاری، اهمال کاری، نیمه‌کاری، لاابالی‌گری و... جای کار خلاق و بارآور را می‌گیرد.

بالطبع، می‌توان بسیاری عوامل اقتصادی و سیاسی را، مثلا آنچه را که پیش از این مورد بحث قرار گرفت، پیش کشید و آنها را بهانه کار نکردن معرفی کرد اما باید تاکید کرد که در عصر صنعتی و استقرار هویت فردی، قرار است که کار و فعالیت خلاق و مولد به فرد به عنوان انسانی یگانه و یکتا اعتبار و هویت بخشد. متقابلا نیز تاکید فرد بر یکتایی هویت‌اش و کوشش او برای استحکام و اعتلای فردیت خود است که باید او را به کار و فعالیت خلاق و مولد برانگیزاند. اما ما برعکس این، می‌خواهیم انفرادی شخصی‌مان را نه با کار مولد خویش بلکه صرفا با تمایلات و دلخواست‌های شخصی‌مان درک کنیم و به دیگران بنمایانیم و این را درک نمی‌کنیم که این نه اشتیاقات و دلخواست‌های شخصی ما به عنوان بنیان فراغت طلبی‌مان، بلکه دقیقا خودمداری‌مان به عنوان تلاش برای برآوردن منافع و مصالح آنی شخصی‌مان است که ما را به چنین رفتاری سوق می‌دهد. درست به این دلیل که کار و فراغت در ارتباط با هم‌اند. کار که نباشد فراغت نیز پوچ و بی‌معنی می‌شود. فراغت وقتی به عنوان یک فعالیت خود انگیخته، - خود بیانگر و خود- تعالی‌بخش فرد مطرح می‌تواند باشد که کار به عنوان فعالیتی خلاق و مولد برای او، از پیش وجود داشته باشد. محال است شخصی کار موظف‌اش را لاابالی گرانه و با اهمال و از سر بی‌مسوولیتی انجام دهد و «فراغت» داشته باشد یا آن را درک کند؛ او در زمان فراغت فقط می‌تواند با برخی موضوعات خود را سرگرم کند و خوش باشد؛ بی‌آنکه کوچکترین تاثیری در خود - بیانگری و اعتلای فردی‌اش بگیرد و یا از پرداختن به دلخواست‌هایش کوچکترین تاثیری بر دیگران گذارد. در این حال، فعالیت‌های زمان فراغت او نیز هرگز نمی‌تواند بنیان استواری برای هویت فردی او باشد. چرا که او با این فعالیت‌ها، بیشتر، «حال می‌کند» تا اینکه در جهت تحقق هدفی فردی بکوشد.

ما در هر کار و فعالیتی که به آن مشغولیم - مهم نیست چه کار و فعالیتی باشد- از جمله به این دلیل از کار کردن طفره می‌رویم یا در کار، بدعهدیم، در فعالیت نیمه‌کار و سمبل کاریم... که با کار موظف و فعالیت خود حس هویت نمی‌یابیم و چون چنین است پس در زحمت و اشتغال خود فقط به میزانی فعالیم که کسی از ما بازخواست نکند. ما به عنوان اشخاص خودمدار از شخصیت خاص و خصوصی برخورداریم؛ از این رو، اصلا یکتایی و یگانگی هویت متمایز فردی را درک نمی‌کنیم تا بدانیم که این یکتایی، از جمله با کار و فعالیت خلاق و بارآور فردی‌مان کسب می‌شود. ما رقابت زیبای انسانی را در کار و فعالیت خلاق و بارآور درک نمی‌کنیم. به عوض، در محیط کار خود آکنده از حسادت‌ایم؛ موفقیت هر فردی در کار و فعالیت‌اش تنفر ما را برمی‌انگیزد. این حسادت، که ریشه در ناتوانایی‌مان در کار و بی‌اشتیاقی‌مان به آن دارد، چنان در ما قوی است که از ناکامی دیگران در کار و فعالیت‌شان بیشتر خوشحال می‌شویم تا از موفقیت خود در کار و فعالیت فردی‌مان. برای رسیدن به این خوشحالی، از چوب لای چرخ موفقیت دیگران گذاشتن هیچ ابایی نداریم. ما کمتر در رنج این حسرت‌ایم که زندگی فرصت‌های کمی برای فعالیت و موفقیت به ما داده است و بیشتر حسرت زده فرصت‌هایی هستیم که تصور می‌کنیم بخت و اقبال به دیگران داده است. در این حال، کار و فعالیت، بنیان هویت نیست؛ همه بهانه «رزق و روزی» است و رفع تکلیف به گونه‌ای که صدای چون و چراکننده‌ای بلند نشود.

قدرت و ثروت به مثابه ارزش

پیش از این اشاره کردم به نظر می‌رسد، از جنبه اقتصادی و سیاسی، کسب امنیت (و ثبات) در زندگی شخصی و خصوصی مهمترین هدف ما در طول تاریخ‌مان بوده است. ما به صورت فعال یا منفعل این هدف بی‌واسطه خود را دنبال می‌کرده‌ایم. مهمترین شیوه منفعل کسب امنیت‌مان حاشیه‌نشینی بوده است. ما چه بسیار که به «آب باریکه» حاصل از زحمت و اشتغال‌مان می‌ساخته و در حاشیه می‌نشسته و منتظر می‌مانده‌ایم تا بلا بگذرد. عمدتا نیز شاهد بوده‌امی که هر بلای موجود با بلای تازه از راه رسیده‌ای می‌گذشته است.

در عین حال، به این نیز نه می‌اندیشیده‌ایم و نه می‌توانستیم بیندیشیم که حاشیه نشینی(در هر حوزه‌ای) حاصلی جز سترونی ندارد؛ یعنی پیامدی که کل زندگی انسان، از جمله حوزه کار و فعالیت او را فرا می‌گیرد و او را به بی‌اشتیاقی نسبت به کار و فعالیت سوق می‌دهد.

اما گرایش فعال ایرانیان برای کسب امنیت (و ثبات)، بالطبع، به طریقی بروز می‌یافته که اوضاع و احوال اجتماعی ممکن می‌کرده است. از این رو، در جامعه ما که نه قانون و حق و مسوولیت، بلکه زور و خشونت حرف اول و آخر را می‌زده است، در جامعه‌ای با این اعتقاد که «الحق لمن غلب» (حق با زور و سلطه است) برخوردار شدن از زور و سلطه و یا در زیر سایه و چتر حمایتی زور و سلطه مستقر قرار گرفتن به وسیله ثروت، مطمئن‌ترین تلاش برای دستیابی به امنیت در زندگی شخصی و خصوصی بوده است. در این حال، همه تلاش فرد به پول در آوردن معطوف می‌شود. در چنین وضعی دیگر کار،  ماهیت و ارزش آن، چگونگی انجام آن، پیامدهای اجتماعی آن و ... اصلا اهمیت ندارد؛ مهم فقط پولی است که از آن حاصل می‌شود. در ایران نه ماهیت کار و اثرات آن، بلکه درآمدزایی کار مهم است.

بالطبع تلاش برای ثروتمند شدن نیز منفعلانه است. ثروتمند شدن هدفی است که اوضاع و احوال ناانسانی جامعه به فرد تحمیل می‌کند. در اصل می‌توان گفت آرزوی آزمندانه ثروت در میان ایرانیان، از جمله، واکنشی منفعلانه بوده است نسبت به غارت شدگی مستمرشان. آزمندی در ثروتمندی، ایرانیان را ترغیب می‌کرده است به هر طریق ممکن که مهمترین آن غارت یکدیگر بوده است، ثروتمند شوند. اصلا تبلیغ و ترویج ملالت بار قناعت‌طلبی را در کل تاریخ فرهنگ ایران - که به خودی خود زایل کننده اشتیاق به کار و فعالیت است- می‌توان از جمله با تلاش برای مهار مواجهه غارتگرانه ایرانیان نسبت به یکدیگر توضیح داد. (بالطبع، حکومت‌ها نیز می‌کوشیده‌اند با تبلیغ و ترویج قناعت‌طلبی در میان مردم، از یک سو، نگاه آنان را نسبت به غارت شدگی‌شان و از سوی دیگر، دریافت‌شان را از غارتگری حکومت کور کند.) همچنان که زیر سایه زور و سلطه خزیدن و آن را به خدمت شخص خود گرفتن نیز واکنش منفعلانه در برابر قدرتی استبدادی است که منشا هر گونه ناامنی و بی‌ثباتی زندگی فردی و اجتماعی بوده است.

خود آرمانی ما خود ثروتمند است. چرا که به درستی معتقدیم ثروت می‌تواند قدرت را بخرد. کار و فعالیت خلاق برای ما، به خودی خود، ارزشی ندارند؛ بلکه فقط وقتی پذیرفته می‌شوند که بوی ثروت دهند. خودآرمانی ما شخصی است که بتواند با پولی که دارد هر چه دلش می‌خواهد انجام دهد و متحقق کند. خودآرمانی ما خودکارورز، خودخلاق و مولد نیست. اعتماد ما به فعالیت و کار خویش نیست؛ به پول‌مان است. کسانی از ما که به خود می‌نازند، به پول یا مایملک خویش فخر دارند و نیز بسیاری از ما به مقامی که با خزیدن به زیر سایه قدرت یافته‌‌اند. هدف همیشه ما نه کار بلکه «اشتغال» است که فقط متضمن پول درآوردن باشد.

پس، خود واقعی ما، بسته به اوضاع و احوالی که در آن قرار داشته است، همواره آزمندانه دنبال کسب ثروت بوده است. در دوران جامعه سنتی عمدتا تا آن حد که ثروت حاشیه امنیتی هر چند نامطمئن را ایجاد کند و نه بیشتر. چر که در جامعه استبدادی هم ثروت و هم‌قدرت وقتی که به چشم بیایند مخاطره‌آمیز می‌شوند. در استیلای استبداد همواره آنان که در ثروت یا قدرت از دیگران سر بر می‌کشند، سر خود را به مخاطره می‌افکنند. استبداد حکومت یکسانی، حکومت یکسان‌ساز است. استبداد حاکمیت بر «دانه‌ریز»‌ها است؛ «دانه درشت» در ثروت و قدرت هرگز تحمل نمی‌شده است. پس در جامعه سنتی(و البته به صورت متفاوتی در دوره معاصر) برخورداری از ثروت و قدرت و یا به خدمت گرفتن قدرت سیاسی باید فقط تا حدی پیش می‌رفت که فرد سری پیدا در میان دیگر سرها نداشته باشد.

اما در دوران معاصر و به علت امکان مهاجرت و یا فرستادن ثروت به خارج از کشور و آن را از خطر دور کردن، ثروت‌خواهی ایرانیان دیگر هیچ حد و مرزی نمی‌شناسد. در این «رقابت» نامردمی- که هیچ هنجار و معیار اجتماعی بر آن نظارت ندارد- هر کس می‌کوشد تا به هر طریقی ثروتمند شود. حدی برای ارضای این آزمندی نیز وجود ندارد. پول ارزش و هدف‌غایی و فی‌النفسه است. چنین که باشد کار و فعالیت خلاق هرگز دارای ارزش فی‌نفسه نمی‌تواند باشد.

شخصی کردن کار

یکی از عوامل مهم پیشبرد جامعه‌ای مانند ایران در دوره معاصر یعنی دوره گذار از جامعه سنتی به جامعه متجدد (مدرن) گذار از کار مبتنی بر روابط شخصی به کار مجرد، یعنی کار برای بازار و مبتنی بر قانون و قرارداد است. این همان موضوعی است که در ادبیات اجتماعی ما این‌گونه انعکاس می‌یابد که می‌گوییم ضابطه قانونی مجرد جایگزین رابطه شخصی شده است.

با آنچه پیش از این طرح شد واضح است که دو عامل اصلی اقتصاد رانتی و حکومت استبدادی موانع اصلی چنین گذار و تحولی‌اند و در جهت عکس، همچنان معیار جامعه سنتی یعنی غلبه رابطه شخصی بر ضابطه قانونی را تداوم می‌بخشند. این دو عامل اصلی از این امر جلوگیری می‌کنند که مناسبات اجتماعی میان افراد نه بر مبنای روابط شخصی و غیرقانونی یا غیرحقوقی خویشاوندی و یا حامی پرورانه بلکه بر بنیان روابط غیرشخصی قانونی و حقوقی مبتنی بر کار مجرد فردی شکل بگیرند.

بنیان تسلط این ویژگی در مناسبات اجتماعی نظام حامی‌پروری حکومت استبدادی است. این نظام اساسا مبتنی است بر رابطه شخصی حامی و فرد یا گروه مورد حمایت. آنچه استقرار و تداوم چنین نظامی را ممکن می‌دارد نیز اقتصاد رانتی است. همین نظام است که از بالا تا پایین، کل مناسبات اجتماعی را- چه در حوزه اقتصاد دولتی و چه در حوزه اقتصاد خصوصی- شکل می‌‌دهد. در تسلط چنین نظامی جایگاه اجتماعی هر فرد نه با هویت فردی و شایستگی‌ها و توانمندی‌های او، بلکه در اساس با مناسبات  شخصی او با مراجع ثروت و قدرت تعیین می‌شود. در این حال فرد برای اینکه خود را در جایگاه اجتماعی معینی حفظ و حقوقی دریافت کند در رابطه‌ای مجرد نیروی کارش را نمی‌فروشد، بلکه به فرمانبرداری از حامیانی می‌پردازد که او را در چنان جایگاهی قرار داده‌اند. از این‌رو، در جامعه‌ای مثل ایران حقوق، عمدتا، حاصل فروش نیروی کار نیست بلکه نتیجه حضور فرد در محیط کار و تلاش او برای حل مناسبات شخصی‌ای است که بر چگونگی حضور او در محیط کار نظارت دارد و متضمن تداوم «اشتغال» اوست. در ایران مهم این نیست که فرد در هر جایگاه سلسله مراتب اجتماعی که قرار دارد چه کار می‌کند، بلکه مهم این است که در این جایگاه با آنان که در مورد کار او تصمیم می‌گیرند چه نوع رابطه شخصی دارد.

اما به اصطلاح چنین نظمی، یکسره، ناامنی و بی‌ثباتی را بر محیط کار مسلط می‌کند. وقتی موقعیت هر فرد در محیط کار به قدرت حامی او بستگی داشته باشد هر تزلزلی در قدرت حامی، موقعیت او را به مخاطره می‌اندازد. از این رو، هر فرد در محیط کار بیش از آنکه دغدغه کار خود را داشته باشد پیوسته نگران و جویای موقعیت حامی‌اش است تا به محض درک تزلزلی در قدرت او رو به سوی حامیان دیگر(و حتی رقبای حامی پیشین خویش) بیاورد و با اینان بیعت کند تا «اشتغال»‌اش محفوظ بماند. (بالطبع زیرک‌ترین کارکنان کسانی‌اند که توامان، اما پنهان کارانه، تحت حمایت چند حامی قرار می‌گیرند.) جنبه دیگر ناامنی و بی‌ثباتی در چنین ساز و کاری در این است که حمایت مافوق از مادون خود فقط به شرطی قابل اتکاست که جایگاه خود او دچار مخاطره نشود. به این معنی که اگر جایگاه حامی(که خود او نیز با ناشایستگی به چنان جایگاهی تکیه زده است) به علت بی‌لیاقتی یا سوء‌استفاده از موقعیت‌اش به خطر افتد او بی‌تردید، تعدادی از افراد تحت حمایت خود را به عنوان مقصر، همچون گوشت دم توپ، معرفی می‌کند تا خود را از خطر برهاند. بالطبع رابطه حامی پرورانه شبان رمه برآورنده نیاز شبان به قربانی در روز مبادا نیز هست. هر چند باید توجه داشت حامیان فقط خیال می‌کنند می‌توانند جز در مورد غفلت‌زده‌ها نیاز خود به گوشت دم توپ را برآورده کنند. ما ایرانیان به تجربه قرن‌ها دریافته‌ایم که اتکا به حمایت مافوق برای حفاظت از جایگاه خود در کار یا سلسله مراتب اجتماعی با چه ناامنی‌ها و مخاطراتی همراه است. از این رو همواره آماده‌ایم تا در مواجهه با چنین توطئه‌ای، بلافاصله از خود دفاع کنیم، می‌توان گفت ما در این تجربه درازمدت چنان به کمال نقش «مامور معذور» را آموخته‌ایم و در اجرای این نقش مهارت یافته‌ایم که به دشواری بتوان ما را به علت اشتباه کاری مان‌گیر انداخت. (به این نکته نیز باید توجه داشت که یک وجه مهم حمایت حامی از مرئوسان خود برای این است که بتواند حاصل کار آنان یا نوآوری‌های تصادفی‌شان را به عنوان کار و نوآوری خود به بالادستی‌هایش معرفی کند. تجربه قرن‌ها غارت یکدیگر امروزه ما ایرانیان را در غارت دستاوردهای فکری و عملی یکدیگر بسیار تیز چنگ کرده است. (امری که همچون گذشته به شدت به زوال اشتیاق به کار می‌انجامد.)

یک جنبه دیگر شخصی کردن کار در میان ما این است که هر کس در هر جایگاهی که کار می‌کند می‌کوشد کارش را به گونه‌ای سامان دهد که فقط خودش از آن سر در بیاورد. او مجموعه فنون کاری یا سوابق و بایگانی زحمت یا اشتغال خویش را در مغز خود نگه می‌دارد و به همین دلیل از مجموعه کاغذهایی که به عنوان سوابق «کار» جمع وجو کرده است فقط خودش سر در می‌آورد. این ترفندی است برای غیر قابل جایگزین شدن و از این طریق، ایمن داشتن موقعیت شغلی خود. فرد می‌داند که هرکس دیگری نیز می‌تواند شغل او را اشغال کند. پس، با شخصی کردن کار- یعنی شغل را از روال منطقی خارج کردن و «ترتیب» دلبخواه غیر عقلانی به آن دادن- شغل را برای خود حفظ می‌کند. چنین است که وقتی چنین فردی، مثلا به مرخصی می‌رود همه کارها بر زمین می‌ماند.

همین چند جنبه‌ای که از شخصی کردن کار مطرح شد کافی است تا توضیحی بر این وضعیت مهم باشد که چرا در محیط‌های کار در ایران، عموما، حاشیه‌های کار بر خود کار غلبه دارند. وقتی حاشیه بر متن بچربد دیگر آنچه مهم نیست کار و فعالیت خلاق و مولد است.

منبع: روزنامه اعتماد ملی