خواب با برنامه
آفات نوروزی (2)
لزوم پرهیز از افراط و تفریط در خوابیدن
توجه به چند نكته لازم و ضرورى است.
نکته اول
انسان باید ازافراط و تفریط به دور باشد. مثلا گاهى، افراد با شنیدن سفارش‌هایى كه درباره كم خوابى شده است و یا با خواندن داستان‌هایى كه از چگونگى غلبه بر خواب از بزرگان نقل گردیده، درصدد انجام آن امور برمى‌آیند و با این كار سلامتى خود را به خطر مى‌اندازند. به هرحال، بدن انسان احتیاج به استراحت دارد. یكى از نعمت‌هاى خدا این است كه وسیله خواب و استراحت را براى انسان فراهم كرده است:
«وَ جَعَلْنا نَوْمَكُمْ سُباتاً؛ ما خواب را مایه راحتى و آرامش شما قراردادیم.» (نبأ/9)
مسلّماً خواب یكى از نعمت‌هاى الهى است كه باید از آن به نحو مطلوب استفاده كرد. كسانى هستند كه مبتلا به بى خوابى‌اند و براى رفع این حالت و این كه مقدار كمى به خواب بروند، مرتب داروهایى را كه عوارض جانبى هم دارند، مصرف
مى‌كنند. بنابراین، داشتن خواب طبیعى نعمتى بزرگ است و نباید آن را از دست داد. سخن در این است كه انسان بیش از حد لازم نخوابد و فعالیت‌هاى حیاتى خود از قبیل فكر كردن، كار كردن و... را تعطیل نكند. البته مقدار نیازى كه افراد به خواب دارند با یكدیگر متفاوت است و بستگى به نوع مزاج افراد، سنین مختلف عمر، فعالیت‌هاى انسان و... دارد. معمولا افراد خودشان با تجربه‌اى كه دارند و یا دستورى كه پزشك به آنها مى‌دهد، نیاز بدن خود به خواب را مى‌دانند. بنابراین رعایت آن حداقل‌ها ضرورى است و انسان نباید با بى توجهى نسبت به آن، موجبات فراهم آمدن بیمارى مخصوصاً در سنین آخر عمر را فراهم آورد.
نكته دوم
سفارش و تأكید بر كم خوابیدن در شب به معناى زیاد خوابیدن در روز نیست؛ زیرا انسان به طورطبیعى شب‌ها مى‌خوابد و روزها كار مى‌كند. البته در بعضى از مناطق كره زمین كه به طور متوالى چند ماه از سال شب و چند ماه دیگر روز است، انسان‌ها برنامه زندگى خود را به گونه‌اى تنظیم مى‌كنند كه هم به خواب و هم به كارشان برسند. اما در بیش تر مناطق زمین كه شب و روز متناوباً و با اندكى تفاوت و یا تساوى جا به جا مى‌شوند، انسان‌ها معمولا خوابشان را در شب و كارشان را در روز انجام مى‌دهند؛ چرا كه روز براى فعالیت و تلاش و كوشش مناسب است:
«إِنَّ لَكَ فِی النَّهارِ سَبْحاً طَوِیلاً؛ و تو را در روز، آمد و شدى دراز است.» (مزمل/7)
بنابراین، در این كه وقت خواب شب است بحثى نیست، اما این كه چقدر باید بخوابیم نكته‌اى است كه پیش از این نیز متذكر شدیم و باید به آن توجه داشته باشیم؛ یعنى بدانیم كه نیاز انسان‌ها به خواب با یكدیگر متفاوت است و این مسأله بستگى به شرایط زندگى افراد دارد. درست است كه شب براى استراحت و آرامش قرار داده شده است، اما به این معنا نیست كه از همان سر شب تا هنگام طلوع آفتاب بخوابیم. اجمالا از دستورات قرآن چنین استفاده مى‌شود كه نیاز انسان به خواب آن چنان زیاد نیست و مقدار كمى از شب براى استراحت و تجدید قوا لازم است.
قرآن به پیامبر اكرم(صلى الله علیه وآله) مى‌فرماید:
«قُمِ اللَّیْلَ إِلاّ قَلِیلاً؛ تمام شب را به عبادت بپرداز مگر اندكى را.» (مزمل/2)
هم چنین قرآن در وصف متقین مى‌فرماید:
«كانُوا قَلِیلاً مِنَ اللَّیْلِ ما یَهْجَعُونَ وَ بِالاَْسْحارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ؛ و از شب اندكى را خواب مى‌كردند و سحرگاهان از درگاه خدا طلب آمرزش و مغفرت مى‌كردند.» (ذاریات/17)
اگر قرار بود كه انسان نیمى از شبانه روز را به استراحت و خواب بپردازد، هیچ گاه قرآن چنین مسایلى را عنوان نمى‌كرد. از لحن و بیانات قرآن پیدا است كه انسان احتیاج به خواب‌هاى طولانى ندارد.
برنامه ریزى خواب
اگر ما به دستورات بیان شده در روایات عمل كنیم، مى‌توانیم نیاز بدنمان را به خواب با ساعات كم ترى تأمین كنیم؛ از جمله این كه اگر ما قسمت عمده خواب خود را قبل از نیمه شب قرار دهیم، بسیار مفیدتر خواهد بود تا این كه آن را به بعد از نیمه شب موكول كنیم. متأسفانه امروزه شرایط زندگى به گونه‌اى شده است كه خواب بیش تر خانواده‌ها از نیمه شب به بعد است. در زمان پیامبر و ائمه اطهار(علیهم السلام) و برخى زمان‌هاى دیگر كه مردم به دستورات اسلام و ائمه(علیهم السلام) عمل مى‌كردند، برنامه هر شب آنها به این صورت بود كه اول مغرب نمازشان را به جماعت مى‌خواندند، سپس به منزل رفته و شام مى‌خوردند، مجدداً به مسجد برگشته و نماز عشا را مى‌خواندند و آن گاه به منزل رفته و مى‌خوابیدند. البته، امكانات و شرایط زندگى هم به گونه‌اى بود كه به این برنامه كمك مى‌كرد؛ مثلا نبودن برق و تاریكى شب یكى از دلایل زودتر خوابیدن مردم بود.
خواب سرشب علاوه بر این كه نیاز عمده بدن را تأمین مى‌كند، موجب مى‌شود تا انسان بتواند سحر با نشاط از خواب برخیزد و به عبادت بپردازد. طبیعى است كسى كه تا نیمه‌هاى شب به تماشاى تلویزیون مى‌پردازد، نمى‌تواند چنین برنامه‌اى داشته باشد؛ زیرا خستگى و كسلى او حتى مانع از اداى به موقع فریضه صبح مى‌گردد.
در گذشته، مسلمانان كمبود خواب خود در شب را با خواب قیلوله در روز جبران مى‌كردند. این خواب كه قبل از ظهر و حدود نیم ساعت به طول مى‌انجامید، از سویى، موجب برطرف شدن خستگى كار روزانه مى‌شد و از سوى دیگر، آمادگى لازم را در مسلمانان فراهم مى‌كرد تا با نشاط بیش ترى نمازظهر خود را به جا آورند. این شیوه زندگى، به مسلمانان كمك مى‌كرد تا از خوابیدن كم اما به موقع خود، بیش ترین بهره و نشاط لازم را ببرند.
اگر چه امروزه شرایط زندگى نسبت به گذشته تغییر كرده است، اما با برنامه ریزى درست و سعى و تلاش مى‌توانیم از اوقات زندگى خود حداكثر استفاده را ببریم، مثلا نباید وقت خود را صرف تماشاى فیلم‌هاى بى فایده و یا برنامه‌هاى سرگرم كننده‌اى كنیم كه نه به درد دنیاى ما مى‌خورد و نه آخرتمان و چه بسا ضرر هم دارند. افرادى كه احتیاج به مطالعه دارند، خصوصاً دانشجویان كه عادت دارند اول شب مطالعه كنند، بهتر است قسمت عمده مطالعه خود را به آخر شب موكول نمایند. این كار باعث مى‌شود تا اولا، به دلیل بازتر بودن و آمادگى بیش تر ذهن، استفاده بیش ترى از مطالعه عاید گردد و ثانیاً، فرصتى فراهم شود تا انسان به نافله شب و قرائت قرآن نیز بپردازد.
نكته دیگر این كه صِرف كم خوابیدن در شب به تنهایى موضوعیت ندارد، بلكه نحوه سپرى كردن آن مهم است. هدف از بیدار ماندن، گپ زدن و انجام كارهاى لغو و بى فایده و یا خداى ناكرده كشیده شدن به سمت امور مشتبه نیست، بلكه براى پرداختن به عبادت فردى و خودسازى است:
«وَ مِنَ اللَّیْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَ سَبِّحْهُ لَیْلاً طَوِیلاً؛ و شب را [در نماز] به سجده خدا پرداز و شب دراز را به تسبیح و ستایش او صبح گردان.» (اسراء/26)
«وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَكَ عَسى أَنْ یَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقاماً مَحْمُوداً؛ و بخشى از شب بیدار و متهجد باش و نماز شب كه بهره افزونى براى تو است به جاى آور، باشد كه خدایت به مقام محمود (شفاعت) مبعوث گرداند.» (اسراء/79)
از روایات و احادیث چنین برمى‌آید كه پیامبر اكرم(صلى الله علیه وآله) در طول شب چندین مرتبه مى‌خوابیدند و بیدار مى‌شدند. مستحب است كه مؤمنان بعد از بیدار شدن در نیمه شب، ابتدا چهار ركعت نافله بخوانند و بعد استراحت كنند. مجدداً بیدار شوند و چهار ركعت دیگر بخوانند و باز استراحت كنند... . البته این برنامه براى كسانى است كه بتوانند به خوبى از آن استفاده كنند به گونه‌اى كه به كار و وظایف واجبشان لطمه‌اى وارد نیاید. كسانى كه مى‌خواهند از دقایق عمرشان حداكثر استفاده را ببرند، باید براى كیفیت و تقسیم مطلوب آن نیز برنامه ریزى كنند. اما كسانى كه دلشان مى‌خواهد وقتشان را طورى بگذرانند كه حتى نفهمند عمرشان چگونه گذشته است، احتیاجى به برنامه ریزى ندارند؛ چرا كه شیطان زمینه را به گونه‌اى فراهم مى‌كند كه همواره سرگرمى‌هایى از قبیل جدول پر كردن، فیلم تماشا كردن، سخن لغو گفتن و... براى آنها مهیا باشد.
بر خلاف شب، كه مخصوص خودسازى و انجام عبادات فردى است، روز براى عبادات جمعى و فعالیت‌هاى اجتماعى از قبیل تحصیل، تدریس، جهاد، كمك به مستمندان و...است. انجام بعضى از مشاغلى كه جامعه به آنها نیاز دارد، علاوه بر این كه واجب كفایى است، اگر به قصد قربت باشد، بزرگ ترین عبادت است. بنابراین مى‌توان گفت كه كارهاى اجتماعى بیش تر در روز و كارهاى فردى و امورى كه پنهانى بودن آنها مطلوب است، بیش تر در شب انجام مى‌شود. یكى از برنامه‌هاى شبانه پیامبر اكرم(صلى الله علیه وآله) ، حضرت على(علیه السلام) و سایر ائمه(علیهم السلام) رسیدگى به فقرا بود به گونه‌اى كه شناخته نشوند. حال اگر ما از انجام این امور در شب عاجزیم، حداقل مى‌توانیم انفاق سرّى را جزو برنامه‌هاى روزمان قرار دهیم.
ادامه دارد ...
منبع:
مصباح یزدی، محمد تقی، کتاب پندهاى امام صادق(علیه السلام) به ره‌جویان صادق
