نجوم آماتوری را چگونه آغاز کنیم؟
معمولا دانش آموزان و دیگر علاقمندان به نجوم سؤالهای مشابه ای از منجمین می پرسند:
"من به ستاره شناسی خیلی علاقه دارم، اما نمی دانم چطور و از کجا باید شروع کنم؟ آیا مرکز خاصی هست که ستاره شناسی را آموزش دهد؟ من بدون تلسکوپ که کاری نمی توانم کنم؟ به نظر شما کدام تلسکوپ را باید بخرم؟ و...." در این مقاله سعی می شود تا راه صحیح شروع کار در نجوم آماتوری به شما نشان داده شود.
بسیاری از تازه کارهای ستاره شناسی راه اشتباهی را در پیش می گیرند و شکست می خورند. شاید شما هم منجم آماتور بوده اید و حالا ناراحت و دلسرد شده اید شاید هم تازه می خواهید نجوم را آغاز کنید. خواهش می کنم یک بار این مقاله را بخوانید حتما مسیر خود را برای رسیدن موفقیت در نجوم آماتوری و لذت بردن از زیبایی های شگفت انگیز آسمان پیدا خواهید کرد. امیدوارم این توصیه های این مقاله را به خاطر بسپارید تا اگر روزی کسی از شما پرسید: "ستاره شناسی را از کجا شروع کنم؟" به راحتی بتوانید او را راهنمایی کنید.
نجوم آماتوری به معنای نجوم تازه کارها نیست! یعنی یک منجم آماتور پس از فعالیتهای بسیار و کار در زمینه ی نجوم، هر چقدر هم که عالم شود، به یک منجم حرفه ای تبدیل نمی شود. نجوم آماتوری و نجوم حرفه ای دو شاخه ی متفاوت از نجوم هستند. منجمین آماتور بیشتر کارهای رصدی انجام می دهند، ولی منجمین حرفه ای پس از اتمام تحصیلات خود در زمینه ی نجوم به جرگه ی پژوهشگران حرفه ای درمی آیند و در دانشگاهها تحقیقات رصدخانه ای و تدریس می کنند.
اگر به نجوم علاقه دارید، حتما دلیل ندارد که در آن رشته تحصیل کنید! می توانید یک منجم آماتور خیلی خوب باشید. ممکن است شما در آینده یک مهندس یا پزشک باشید، ولی اوقات فراقت خود را به رصد آسمان یا مطالعه در این زمینه اختصاص دهید. من پزشکها یا مهندسینی را می شناسم که در زمینه ی نجوم آماتوری بسیار پیشرفت کرده اند ولی همچنان یک پزشک باقی مانده است. نمونه اش آقای دکتر نوروزی، که شاید در برنامه های تلویزیونی ایشان را به عنوان یک کارشناس نجوم دیده باشید. ایشان در واقع یک پزشک میکروبیلوژیست هستند.
کتابخانه های عمومی منبع اطلاعات
نجوم، هم علم است و هم سرگرمی، و لذت آن به سبب اکتشاف های هوشمندانه، راز و رمز و زیبایی های شگفت انگیز آسمان شب است. حتی در کشورهای پیشرفته دنیا هم فقط بعضی از افراد این شانس را دارند که یادگیری نجوم را در موسسه یا انجمنی شروع کنند. ممکن است شما به روش های گوناگونی با علم ستاره شناسی آشنا شده باشید. مثلا" مطالعه روزنامه، شنیدن خبری از تلویزیون، سایتهای نجومی، یا رفتن به آسمان نما و... . این روش ها برای ایجاد انگیزه مناسب هستند، اما بعید است مطالبی را که به این صورت خوانده اید یا شنیده اید، همان مطالبی باشند که در شروع کار به آنها نیاز دارید. پس یادگیری نجوم را خودتان آغاز کنید.
به کتابخانه های عمومی سر بزنید و مطالعه را با کتابهای پایه ای نجوم شروع کنید. اگر کتاب های مورد نظر خود را در کتابخانه ها پیدا نکردید. خودتان این کتاب ها را تهیه کنید. انتشارات گیتاشناسی در ایران کتاب های پایه و بسیار مفیدی در زمینه ستاره شناسی منتشر کرده است که می توان به "نجوم به زبان ساده، راهنمای صورت های فلکی و راهنمای آسمان شب" اشاره کرده است که از بهترین کتابهای پایه ای حال حاضر در کشور است. البته کتاب نجوم به زبان ساده دارای کاستی هایی است ولی برای شروع مناسب است، از طرف دیگر شکل دایرة المعارف گونه ی این کتاب، شاید نام کتاب را از لیست بهترین کتاب های نجومی خارج سازد.
در مقاله ای جداگانه کتابهای نجومی مناسب در بازار را معرفی خواهم کرد.
چگونه مطالعه کنیم؟
کتاب های نجومی را مانند رمان و یا کتاب های درسی مطالعه نکنید، چرا گفتم کتاب درسی؟ در ایران بارزترین نمونه مطالعه بدون فهمیدن، همین مطالعه کتابهای درسی (مخصوصا برای آمادگی کنکور و ورود به دانشگاه) است. به راستی شما که در حال حاضر دانشجوی دانشگاه هستید چقدر از کتابهای درسی دبیرستان را یاد گرفته اید؟
یکی از دوستان می گفت: وقتی مطالعه نجوم را شروع کردم، در یکی از کتابها خواندم که تقریبا" همیشه یک روی کره ماه به زمین است". بعد فهمیدم که علت این است که مدت زمان چرخش وضعی ماه با مدت زمان گردش آن به دور زمین برابر است. تصور این قضیه برایم مشکل بود. به همین دلیل توپی برداشتم و خود را به عنوان زمین و توپ را ماه فرض کردم. بالاخره مسئله حل شد:. یادگیری در نجوم همین طور است! شبیه سازی بسیاری از پدیده های نجومی با وسایلی ساده ممکن است. این شبیه سازی ها در یادگیری مسائل موثرند.
از جمله هایی که در کتاب ها می خوانید، به سرعت نگذرید (مانند کتابهای درسی!) و در مورد آن ها قدری تفکر کنید. فقط در این صورت است که آرام آرام دیدگاه صحیح و مطمئنی در نجوم پیدا خواهید کرد.
سعی کنید برای خود خلاصه برداری کنید. یعنی هر صفحه را که خواندید، به زبان خودتان در یکی دو جمله بنویسید. این جملات خلاصه را در یک دفتر یا در حاشیه ی همان صفحه یادداشت کنید. مطمئن باشید که روش بسیار مفیدی است. زیرا زمانی که مطلبی را به زبان خودتان می نویسید، باعث می شود برای نوشتن فکر کنید، حتی اگر هیچ وقت آن جمله را دوباره نخوانید، در ذهن شما می ماند.
یک کار دیگر عهم که خیلی مفید است، مطالعه ی منظم مجله ی نجوم است. ممکن است در ابتدا بعضی مقالات یا اخبار را نفهمید، ولی با تدام وضع بهتر می شود.
و قدم خیلی مهم دیگر این است که هر هفته به بخش نجوم تبیان سر بزنید تا از آخرین اخبار با خبر بشید!
شناسایی صورت های فلکی با چشم غیرمسلح
شناختن صورت های فلکی بسیار لذت بخش است. این کار برای شما که به تازگی نجوم را شروع کرده اید بسیار ضروری است. یادم می آید قبل از اینکه ستاره شناسی را به طور جدی شروع کنم فکر می کردم خوشه پروین دب اصغر است.
در سایت تبیان بخش نجوم رصدی ، بعضی از صور فلکی مهم آسمان شب همراه با نقشه معرفی شده است. همچنین درپایگاه ستاره پارسی در هر هفته حداقل یکی از صورت فلکی های آسمان شب و ستاره های معرفی می شود. لزومی ندارد نام تمامی ستاره ها را از بر باشید. همین که ستاره های پر نور آسمان را بشناسید کافی است. پس از خواندن مطالبی در مورد تحول ستاره ها، با گفتن اینکه: "آن ستاره آبی، رجل الجبار است و آن ستاره قرمز ابط الجوزا" احساس خوشی پیدا می کنید، زیرا با اینگونه است که با شگفتی های آسمان پیوند می خورید.
سعی نکنید نام صور فلکی و ستاره ها را به روش کنکور حفظ کنید! بلکه با آنها رفیق شوید! یعنی اگر به علاقه به سراغ هر کدام بروید و یعی کنیذ که با استفاده از نقشه آنها را بیابید، آهسته آهسته آنها در ذهن شما قرار می گیرند وبا یک نگاه به آسمان همه را به یاد می آورید. آیا هیچگاه نشسته اید تا اسم یا نشانی منزل دوستانتان را حفظ کنید؟!
نکته ی مهم
بعضی از علاقمندان به نجوم بجای راههای بالا ترجیح می دهند به کلاسهای نجوم بروند. ولی غافل از اینکه کلاس آموزشی تنها می تواند رئوس مطالب را به ایشان منتقل کند و روش کار را بیاموزد. بدون مطالعه شخصی و پیگیر و کارهای رصدی خودجوش هیچ کس به جایی نمی رسد. این قاعده درباره ی مدارک دانشگاهی نیز صادق است. گرفتن مدارک تحصیلی و رفتن به دانشگاه هیچ کس را با سواد نمی کند!! بلکه تنها راهنمایی است به سوی مطالعات و تلاشهای خودجوش. بسیاری از تحصیل کرده ها را دیده ایم که همچنان توشه ی خالی بیسوادی خود را به دوش می کشند!
رفتن به کلاسهای آموزشی نجوم بسیار مفید است، ولی اگر بدون کوشش فردی باشد راه بجایی نخواهد برد.
برای خرید تلسکوپ عجله نداشته باشید
پرداختن به بسیاری از سرگرمی های آموزنده نیاز به صرف هزینه دارد، اما برای ستاره شناسی نیازی نیست شما هزینه زیادی کنید. بعضی ها می پرسند:" با یک تلسکوپ 4 اینچی چه چیزی را می تونیم بینیم؟"
اشتباه اینجاست که بسیاری از تازه کارها تصور می کنند برای شروع باید حتما" تلسکوپی پیشرفته و گرانقیمت خرید. دوست عزیز، شما که هنوز صورت های فلکی را نمی شناسی، استفاده صحیح از نقشه های ستاره ها را بلند نیستی و با اجرام غیر ستاره ای آشنا نیستی، چرا در فکر خرید تلسکوپ هستی؟ در شروع کار، به هیچ وجه تلسکوپ وسیله مناسبی نیست، حتی زیان آور است!!!
افرادی را می شناسم که تلسکوپ های بسیار گران قیمت و رباتیک خریدند و با این تفکر که قلب نجوم آماتوری را در دست گرفته اند، کار خود را شروع کردند. اما در حال حاضر تلسکوپ آنها در گوشه خانه خاک می خورد و در واقع دکور شده است. چرا که کار کردن با تلسکوپ نیاز به دانش اولیه درباره رصد آسمان با چشم غیر مسلح دارد، و درنتیجه کسی که چنین دانشی ندارد، از رصد و کار با تلسکوپ دلسرد می شود.
تجربه نشان می دهد که موفق ترین اخترشناسان آماتور کسانی هستند که کار را با حداقل امکانات و وسایل شروع می کنند. این افراد برای جبران کمبود وسایل، بیشتر به مطالعه و استفاده از نقشه ها گرایش پیدا می کنند. حتی رصد های دقیقی با چشم غیرمسلح انجام می دهند. به همین دلیل مهارتهای رصدی آنها افزایش می یابد و بعدها که امکانات مناسبی به دست می آورند، به خوبی از آن استفاده می کنند.
با دوربین دوچشمی شروع کنید!
بهترین ابزار دوربین دو چشمی است. اما چرا دوربین دوچشمی؟ به این دلایل من دوربین دوچشمی را توصیه می کنم:
1- دوربین های دوچشمی میدان دید گسترده ای دارند، با آنها راحت تر و سریع تر می توانید اجرام غیر ستاره ای را پیدا کنید. تلسکوپ ها بزرگنمایی زیادی دارند و بخش کوچکی از آسمان را نشان می دهند، پس کار با آنها سخت تر است.
2- تصویر در دوربین های دو چشمی مستقیم است و در صورتی که معمولا در تلسکوپ ها تصویر وارانه با برگردان جانبی است.
3- دوربینهای دو چشمی ارزان و در دسترس تر هستند و حمل و نقل آنها آسان است. دوربین دوچشمی توان دید شما را نسبت به چشم غیر مسلح آنقدر افزایش می دهد، که تلسکوپ توان دید شما را نسبت به دوربین دو چشمی. پس دوربین دو چشمی وسیله ای است میان چشم های شما و تلسکوپ. قیمت دوربین دوچشمی معمولا بین یکدهم تا یک چهارم تلسکوپ های کوچک است.
البته بسیاری از منجمین آماتور هم اگر بخواهند یک ابزار نجومی بخرند، ترجیح می دهند، یک دوربین دوچشمی بزرگ بخرند تا یک تلسکوپ! باور نمی کنید! بعضی مناظر آسمانی بوسیله ی دوربین دوچشمی بسیار زیباتر از همان منظره بوسیله تلسکوپ است. مثلا کهکشان آندرومدا با یک دوربین دوچشمی در بستر ستارگان راه شیری نمایی بسیار حیرت انگیز دارد. یا تماشای امواجی از توده های میلیاردی ستارگان در اطراف صورت فلکی قوس (مرکز راه شیری) با دوربین دوچشمی مست کننده است. در حالی که با تلسکوپ نمی توان چنین نمایی را دید!
یا خوشه ی پروین، به علت قطر ظاهری بزرگش، تنها با دوربین دوچشمی دیده می شود، و با تلسکوپ تنها می توانید تک تک ستاره هایش را ببینید و از زیبایی اش محروم می شوید!
دوربین هایی که عدسی شیئی (عدسی جلوی دوربین) بزرگتری دارند برای کارهای نجومی و رصدی مناسب تر هستند. دوربینهای کوچک تر از 40 میلیمتر مناسب رصد نیستند. دوربینهای مناسب برای رصد بزرگنمایی بین 6 تا 15 دارند.
معمولا دوربین های دوچشمی با دو عدد مشخص می شوند.عدد اول نشان دهنده ی بزرگ نمایی و عدد دوم نماینده ی قطر عدسی شیئی بر حسب میلیمتر است. مثلا دوربین 20x80، یعنی دوربینی که 20 برابر بزرگنمایی دارد و قطر عدسی شیئی آن 80 میلیمتر است. هرچقدر عدد دوم بزرگتر باشد، توانایی دوربین در نمایش اجرام کمنور تر بیشتر خواهد بود. دوربین های بزرگ حتما باید روی پایه ی دوربین عکاسی نصب شوند وگرنه کار با آنها بسیار طاقت فرسا است.
منجم آماتور چه کارهایی انجام می دهد؟
بعد از اینکه دوربین دوچشمی تهیه کردیم، چه کاری می توانیم بکنیم؟ می توانید ماه، سیارات و نوار کهکشان را مشاهده کنید. اما اینها کارهای کوچکی است. اگر صورت های فلکی را به خوبی بشناسید و بتوانید نقشه ستاره ها را با آسمان تطبیق دهید، وارد جرگه رصد کنندگان آماتور می شوید. در این صورت یک عمر با شگفتی های آسمان شب سرگرم خواهید بود! فراموش نکنید که رصدهای آماتوری به اندازه بررسی سیاهچاله ها، اخترنماها و مسائل اخترفیزیکی پیچیده نیست. اگرچه داشتن اطلاعات اخترفیزیکی و کیهانشناسی تا حدودی برای آماتورها لازم است، اما برنامه کاری ستاره شناسان آماتور درباره این مسائل نیست. این کارها مربوط به اخترشناسان حرفه ای است.
آماتورهای می توانند صدها جرم غیرستاره ای مانند: سحابیها، خوشه های ستاره ای، کهکشانها و... را با دوربین دوچشمی مشاهده کنند. بیشتر 110 جرم غیرستاره ای موجود در فهرست مسیه (فهرستی از اجرام غیر ستاره ای که شارل مسیه آن را در اواخر قرن هجدهم جمع آوری کرد.) با دوربین های دوچشمی قابل مشاهده هستند.
ماه شناسی رصدی هم از شاخه های مورد توجه آماتورها است. سطح ماه پوشیده است از حفره ها، دشتها و رشته کوه ها. با استفاده از نقشه ماه و دوربین دوچشمی می توانید دهها حفره، رشته کوه و... را با نام هایشان شناسایی کنید.
بسیاری از تک ستاره هایی که در آسمان مشاهده می کنید، دوتایی یا چندتایی هستند. دوربین های دوچشمی بعضی از آنها را تفکیک می کنند. درخشندگی بعضی از ستاره ها تغییر می کند که به آنها ستاره های متغییر می گویند. بررسی تغییرات درخشندگی متغییرها از دیگر فعالیتهایی است که آماتورها انجام می دهند.
بررسی و رصد حرکت سیارک ها و دنباله دارها نیز بسیار جالب توجه است. آیا می دانستید دنباله دارها را اغلب ستاره شناسان آماتور کشف می کنند؟ مثلا" دنباله دار پرفروغ هیل باپ که در بهار 1376 به اوج نورانیتش رسید را دو ستاره شناس آماتور آلن هیل و توماس باپ کشف کردند.
انجام این کارها زمانی امکان پذیر است که شما با نقشه های ستاره ای آشنا باشید، به کتاب های مرجع مراجعه کنید و اطلاعاتی در مورد اجرامی که مشاهده می کنید، به دست آورید. توجه داشته باشید که مهارت هایی که در استفاده از نقشه ها و مطالعه کتاب های مرجع کسب می کنید در آینده، هنگام بهره گیری از تلسکوپ هم به درد شما می خورد.
ثبت داده ها و گزارش نویسی رصدها
از مهمترین کارهایی که رصدکنندگان آماتور انجام می دهند، ثبت رصدها است. هرچه بیشتر مهارت های رصدی کسب کنید، رصدهایتان را دقیق تر ثبت خواهید کرد و گزارش های دقیق تری خواهید داشت.
با مشاهده همین گزارش ها به راحتی می توان آماتورهای پیشرفته را از مبتدی تشخیص داد.
تشکیل گروه های نجوم آماتوری
همانطور که به مطالعات شخصی ادامه می دهید. خوب است تا با دوستان دیگرتان که به ستاره شناسی علاقه دارند، گروهی را تشکیل دهید. ایجاد گروه های آماتوری دوفایده دارد:
1- اینکه امکان تبادل اطلاعات و بحث درباره مسائل نجومی فراهم می شود (در همین بحث ها است که بسیاری از مشکلات علمی آماتورها حل می شود.).
2- اصولا" کار گروهی شوق و انگیزه ایجاد می کند. می توانید با برنامه ریزی مناسب و تقسیم کار بین خودتان سریعتر پیشرفت کنید.
نکته ای که باید به آن توجه کنید این است که درگیر اسم و رسم گروه نباشید. این دردی است که درحال حاضر نجوم آماتوری ما با آن گریبان گیر است. بسیاری از گروه های نجومی را می شناسم که به خاطر همین اسم و رسم از هم پاشیدند. پس اساس، انجام کار علمی در مسیری صحیح است.
برای شروع شاید بهترین کاری که یک گروه نجومی نوپا می تواند انجام دهد، تشکیل جلسات مطالعه ی گروهی است. با هم به صورت هفتگی جمع شویم و یک کتاب نجوم را بخوانید و راجع بدان بحث کنید و در فهم مطالب مختلف کتاب از هم کمک بگیرید. بعدها می توانید به طور گروهی به رصد خارج از شهر نیز بروید.
حالا موقع خرید تلسکوپ است
هنگامی که به خوبی با رصدهای آماتوری آشنا شدید و اطلاعات زیادی کسب کردید، زمان استفاده از تلسکوپ فرا می رسد. باید در خرید تلسکوپ دقت کنید. پیشنهاد می کنم تلسکوپ های بی دوامی را که بیشتر جنبه اسباب بازی دارند نخرید. این روزها در مغازه های لوازم التحریر و اسباب بازی فروشی تلسکوپ های کوچک چینی بسیار به چشم می خورد. این تلسکوپ ها ظاهری زیبا دارند اما در رصد کارایی ندارند. اگر می خواهید این نوع تلسکوپ ها را تهیه کنید بهتر است هزینه خود را صرف خرید دوربین دوچشمی کنید.
تلسکوپ های مناسب دو ویژگی دارند:
1- پایدار و محکم هستند و استقرار خوبی دارند
2- کیفیت عدسی ها یا آینه های شان بسیار خوب است.
تلسکوپ ها با اندازه عدسی یا آینه 6 تا 5/12 سانتی متر (5/2 تا 5 اینچ) برای رصد های معمولی مناسب هستند. هرقدر اندازه قطر عدسی شیئی یا آینه تلسکوپ بزرگتر باشد، توان جمع آوری نور آن بیشتر است و اجرام را درخشان تر نشان میدهد. در عین حال تلسکوپ نباید آنقدر سنگین باشد که در حمل و نقل آن دچار مشکل شوید چون در بعضی از رصدها لازم است خارج از شهر بروید.
به این نکته توجه داشته باشید که: "بهترین تلسکوپ برای شما، تلسکوپی است که از آن بیشترین استفاده را خواهید کرد." اگر درحال حاضر پول کافی برای خرید تلسکوپ ندارید بهترین کار پس انداز است.
اگر یک سال دیگر با دوربین دوچشمی کار کنید، بهتر از آن است که با پول کم، تلسکوپی ارزان و نامناسب بخرید. البته اگر گروه آماتوری تشکیل داده این، خوب است همگی در خرید تلسکوپ شریک شوید.
در حال حاضر بعضی مراکز فروش تلسکوپ در ایران ایجاد شده است. برای کسب اطلاعات بیشتر به سایت مجله نجوم مراجعه کنید.
ستاره شناسی به شما درس می دهد
نجوم علمی است که به شما بردباری و فروتنی می آموزد. بهتر است خود را برای آموختن آماده کنید. هنگامی که آسمان ابری است کاری نمی توانید بکنید. ممکن است برای پدیده های نجومی مانند خورشید گرفتگی کلی (کسوف) سالها منتظر بمانید. به هر حال آسمان به میل شما عمل نمی کند. شما باید در مواقع مناسب از آن بهره ببرید.
اغلب اجرامی که با دوربین دوچشمی با تلسکوپ مشاهده می کنید، اغلب کم نور و کوچک هستند و به زحمت دیده می شوند. تصاویر رنگی سحابی ها و کهکشان هایی که در سایتها، مجلات و پوسترها مشاهده می کنید، با استفاده از تلسکوپ های بزرگ و توسط فیلترهای مخصوص گرفته شده اند. معمولا"در آسمان شب صحنه های رنگی را مشاهده نخواهید کرد.
ستاره شناسی را با آسودگی دنبال کنید
بعضی از افراد درباره تلسکوپ یا دوربینی که می خرند، احساس نگرانی می کنند که مبادا کامل نباشد: "این تلسکوپ نقص دارد. آن وقت من این همه پول دادم!" وقتی آزمایش های گوناگونی را انجام می دهید و بعد تلسکوپ می خرید نگرانی های بعدی بی دلیل است. در مقاله های بعدی شما را با انتخاب مناسب یک تلسکوپ آشنا می کنیم.
خود را به تمیز کردن عدسی یا آینه تلسکوپ و منظم کردن دفترچه یادداشت رصد ملزم نکنید. هیچ اجباری درکار نیست. بعضی از آماتورها احساس می کنند که کار مفیدی انجام نمی دهند. اول از همه مهم این است که شما دارید مطلب جدید می آموزید و از آموختن لذت می برید. این هدف اصیل هر کار علمی است.
ما تصور درستی از کار مفید نداریم، کار مفیدِ علمی، کاری است که دانش بشری را افزایش دهد. ستاره شناسان آماتور با انجام رصدها و ثبت آنها کاری مفید انجام می دهند، زیرا در بسیاری از مواقع همین گزارش های رصدی برای اخترشناسان حرفه ای کمک بزرگی بوده است. البته ممکن است چندین سال طول بکشد تا فردی تازه کار به آماتوری با تجربه ارتقاء یابد؛ پس نگرانی شما بی مورد است و عجله نکنید!
به هر حال نجوم آماتوری علاوه بر موارد آموزشی، سرگرمی مناسب و آرامی است. هر وقت احساس کردید از ابری شدن آسمان، ندیدن اجرام کم نور ویا از حرف مردم و ... احساس اوقات تلخی می کنید، نفس عمیقی بکشید و به خاطر بیاورید :"من نجوم آماتوری را دنبال می کنم، چون به آن علاقه دارم و از آن لذت می برم!"
آسمانی صاف و پر ستاره برای شما آرزومندم.
منبع:
تصحیح و اضافات علمی:
واحد نجوم تبیان
