اصول تغذیه در کودکان ورزشکار
مرحله پیش از بلوغ و دوران بلوغ، یکی از بحرانی‌ترین دوره‌های رشد انسان محسوب می شود. برای دست یابی به حداکثر راندمان رشد و نمو، انجام فعالیت‌های ورزشی توأم با رعایت یک برنامه غذایی متعادل و مناسب به طور قوی توصیه و تاکید می شود.
علاوه بر تکامل جسمی و روانی و شکل‌گیری شخصیت، بالفعل شدن استعدادها مانند بروز مهارت‌های تخصصی ورزشی نیز از ویژگی‌های دوران بلوغ محسوب می شود. در دوران کودکی و پیش از بلوغ، ظرفیت انجام فعالیت‌های ورزشی در دختران و پسران به طور کامل با یکدیگر قابل مقایسه است، اما با پیشرفت مراحل بلوغ، تغییرات و واگرایی چشم‌گیری میان دو جنس آشکار می شود.
چه در دختران و چه در پسران، فعالیت‌های منظم ورزشی سبب دست‌یابی به حداکثر رشد ماهیچه ناشی از فرآیند بلوغ، افزایش توان هوازی و بی‌هوازی، افزایش توان کلی بدن، افزایش قدرت عضلانی و استقامت شده که همه این موارد معیارهای مهمی برای افزایش راندمان فعالیت‌های فیزیکی محسوب می شود.
گسترش توانایی‌ها در پسران چشم‌گیرتر است، چون تجمع چربی بیشتر در بدن دختران طی بلوغ تا حدی سبب کاهش برخی توانایی‌های ورزشی می شود. فعالیت‌های ورزشی شدید طی بلوغ و فقدان وزن‌گیری کافی، می تواند با ایجاد اختلالات اندوکرین و نوراندوکرین، مهار غدد جنسی و اختلال در تخریب و بازسازی طبیعی استخوان‌ها، سبب ایجاد پیامدهایی مانند توقف رشد قدی، تاخیر یا مهار بلوغ جنسی و نبود کفایت توده استخوانی شود که به طور مسلم، سلامت آتی فرد را به مخاطره می اندازد. شواهد متقاعد کننده‌ای وجود دارد که اختلالات اندوکرین و نبود تعادل در متابولیسم استخوان‌ها در کودکان ورزشکار، به طور قابل توجهی با کمبودهای اساسی تغذیه‌ای ناشی از نیاز افزوده شده بر اثر فعالیت‌های ورزشی در ارتباط است و با نوع فعالیت ورزشی ارتباطی ندارد.
از علایم کمبودهای تغذیه‌ای در کودکان ورزشکار می توان به موارد زیر اشاره کرد: خستگی، بی حالی، خواب‌آلودگی، تحریک پذیری، بی اشتهایی و اختلالات بالینی مانند عفونت‌های مکرر، دهیدراتاسیون و صدمه به بافت‌های نرم.
گسترش و توسعه مهارت‌های ورزشی به موازات رشد و بلوغ
در ارزیابی نیازهای تغذیه‌ای کودکان ورزشکار، در نظر گرفتن فاکتورهای تأثیرگذار مانند میزان سلامت، جثه بدنی، پیش از بلوغ و مرحله بلوغ، میزان فعالیت بدنی روزمره، طول مدت و نوع ورزش روزانه یا هفتگی افراد ضرورت دارد.
افزایش سایز بدن و آغاز روند بلوغ، سبب افزایش قدرت عضلانی و توان هوازی و مقاومت بدن در برابر فعالیت‌های سنگین‌تر می شود. در کودکان کمتر از هشت سال رفتارهای پر تحرک و بازی‌های کودکانه مانند دویدن، پریدن و انجام حرکات آکروباتیک، به طور طبیعی می تواند به بهبود هماهنگی و قدرت عضلات و مهارت‌های جنبشی و افزایش توان هوازی کمک کند.
پیش از شروع فرآیند بلوغ حتی با تأمین تغذیه کافی (به طور مثال، افزایش انرژی و پروتئین دریافتی)، ماهیچه‌های اسکلتی ظرفیت لازم برای افزایش حجم (هیپرتروفی) را ندارند، اما با آغاز بلوغ، افزایش سطح هورمون‌های جنسی و هورمون رشد در گردش، سبب افزایش حجم عضلات و گسترش توان و قدرت آنها می شود. افزایش ترشح آندروژن‌ها به خصوص تستوسترون در پسران نوجوان، به تحریک رشد در تمامی نواحی و افزایش توده عضلانی بدن منجر می شود. افزایش ترشح استروژن در دختران نوجوان نیز با افزایش انباشت چربی و تغییر نسبت چربی به پروتئین همراه است.
نقش غذا و عوامل تأثیرگذار بر نیازهای اساسی تغذیه‌ای کودکان و بزرگسالان
غذا تأمین کننده انرژی مورد نیاز برای حفظ هموستاز و متابولیسم بدن است. رعایت تعادل میان انرژی دریافتی و انرژی مصرفی برای حفظ سلامت و فعالیت متعادل بدن ضرورت دارد.
در کودکان علاوه بر نیاز به انرژی طی متابولیسم پایه، اثر گرمازایی غذا، تنظیم دمای بدن و انجام فعالیت‌های روزمره یا حرکات ورزشی، مقادیر انرژی اضافه‌تری برای تأمین نیازهای رشد و بلوغ نیز باید مورد توجه قرا گرفته و به طور کامل تأمین شود. رژیم غذایی توصیه شده برای کودکان ورزشکار باید مبتنی بر تأمین انرژی کافی توأم با حفظ تعادل مثبت نیتروژن تنظیم شود. پروتئین موجود در رژیم غذایی، هم دارای نقش تأمین انرژی و هم حفظ تعادل مثبت نیتروژن است. فقدان کفایت انرژی دریافتی از سایر منابع غیر پروتئینی، به تجزیه و شکستن پروتئین به اسیدهای آمینه جهت تأمین کمبود انرژی منجر شده و تعادل منفی ازت را نیز به دنبال خواهد داشت که می تواند، سبب کاهش وزن و تحلیل بافت عضلانی شود.
اختلالات غذا خوردن در کودکان ورزشکار
در اغلب موارد، علت اولیه کمبودهای تغذیه‌ای در کودکان ورزشکار اختلالات تغذیه‌ای و محدودیت‌های عمدی و آگاهانه در برنامه غذایی است، نه دسترسی نداشتن به غذای کافی. اختلالات غذا خوردن که به طور عمده ریشه روانی دارد، در دختران بیشتر از پسران است و اغلب پس از آغاز بلوغ و به دنبال افزایش ناگهانی هورمون‌های جنسی که موجب ایجاد تغییرات سریع در شکل بدن و افزایش نسبت بافت چربی به ماهیچه و تغییرات روانی می شود، رخ می دهد و علت آن می تواند نارضایتی نوجوان از تصویر ذهنی فرم بدن خود باشد. این اختلالات غذا خوردن که بیشتر به صورت بی اشتهایی بروز می کند، می تواند به وسیله رفتارهایی مانند اصرار به انجام ورزش‌های شدید با کاهش عمدی غذای روزانه و حتی استفاده از ملین‌ها توأم شود که متأسفانه خطر ابتلا به این اختلال هر روز بیشتر از روز پیش سلامت نوجوانان را تهدید می کند.
محدودیت غذایی درکنار فعالیت‌های ورزشی طاقت فرسا طی بلوغ، می تواند سلامت آتی فرد را به مخاطره اندازد.
این محدودیت‌ها به طور معمول در نوجوانانی که ورزش‌هایی مانند دو سرعت، ژیمناستیک، باله و کشتی را انجام می دهند شدید‌تر است، چون این افراد برای حفظ کارایی بدن به یک فیزیک بدنی خاص نیاز داشته و برای دسترسی به اندام خیالی و حفظ زیبایی آن، خود را تحت فشار روحی و عصبی زیادی قرار می دهند.
از جمله علل ایجاد چنین رخدادهایی می توان به اطلاع نداشتن والدین یا مربیان کودکان و نوجوانان ورزشکار از ضرورت تغذیه مناسب، متعادل و متنوع برای حفظ تداوم رشد، توأم با سلامت و کارایی بدن اشاره کرد.
توصیه می شود، کودکان ورزشکار و والدین آنها به طور مرتب تحت مشاوره متخصصان تغذیه قرار گیرند. چون اغلب موارد در نوجوانان و جوانان این توهم واهی وجود دارد که مصرف کافی مواد غذایی، آنها را از داشتن اندامی موزون محروم می کند.
تفاوت نیازهای تغذیه‌ای کودکان و بزرگسالان
اگرچه اطلاعات در این زمینه هنوز محدود است، اما به روشنی می دانیم که ویژگی‌های فیزیولوژیک و متابولیک بدن کودکان در مواجهه با فعالیت‌های ورزشی، نیازهای تغذیه‌ای آنها را از بزرگسالان متمایز می کند که در این راستا به سه تفاوت مهم اشاره می کنیم:
1) افزایش اکسیداسیون چربی نسبت به کربوهیدرات‌ها در بدن کودکان طی فعالیت‌هایی با شدت متوسط، اتکا به گلیکوژن به عنوان سوخت اصلی ماهیچه را کاهش داده و به همین نسبت اهمیت کربوهیدرات غذایی را به عنوان منبع سوخت ماهیچه کم رنگ می کند.
2) کاهش بازده مکانیکی طی فعالیت‌های تحمل کننده وزن، مانند پیاده روی و دویدن، سبب افزایش نیاز به انرژی به ازای هرکیلوگرم وزن بدن در کودکان می شود.
3)تعریق کمتر، کاهش توانایی دفع و تعدیل دمای بدن و بالا بودن نسبت سطح به حجم بدن درکودکان(افزایش تبخیر سطحی)، نیاز به مایعات را به منظور پیشگیری از افزایش دمای بدن، گرمازدگی و کاهش برون ده قلبی افزایش می دهد.
این تفاوت‌ها به موازات پیشرفت مراحل بلوغ و افزایش سایز بدن، کمتر می شود. از طرف دیگر، به علت ناتوانی کودکان در تعدیل دمای بدن، باید از انجام فعالیت‌های ورزشی دردمای بالاتر از 37 درجه سانتی‌گراد، به خصوص در مناطق با رطوبت زیاد که احتمال گرمازدگی را افزایش می دهد، ممانعت به عمل آورد. ناتوانی در جبران آب و الکترولیت‌های از دست رفته طی تعریق می تواند به ایجاد دهیدراتاسیون و نداشتن تعادل الکترولیت‌ها مانند کاهش سدیم خون منجر شود.
دکتر سید ضیاءالدین مظهری
*مطالب مرتبط:
آیا می خواهید بدانید قد و وزن کودکتان مناسب است یا خیر؟
نكات مهم رفتاری در تغذیه ی كودك
توصیه های غذایی برای زنان و دختران (قسمت اول)و(قسمت دوم)
تغذیه ورزشکاران قبل از مسابقه و در تمرینات
مصرف کافی کربوهیدرات ها، خستگی ورزش را کاهش می دهد
نقش ویتامین های آنتی اکسیدانی در ورزش
مصرف توأم كربوهیدرات و پروتئین استقامت ورزشكار را بیشتر افزایش می دهد
