تبیان، دستیار زندگی
حتی مخالفان نیز در مورد حضرت رضا علیه السلام، به اخلاق پسندیده او شهادت داده‎اند. «ابراهیم بن عباس» می‎گوید: هرگز شخصیتی را برتر از ابوالحسن رضا علیه السلام ندیدم. هیچگاه نبود که به احدی، اندک ستمی روا دارد، یا سخن کسی را قطع نماید، یا دست نیازش را رد کند
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

رفتارشناسی از منظر امام رضا علیه السلام

امام رضا علیه السلام

هر توصیف کننده‎ای، از درک حقیقت وجود امام - که برگزیده خدای سبحان و حجت و دلیل او بر بندگان می‎باشد - عاجز است. پس چگونه می‎تواند از ماهیت وجود آن ذات مطهر و معصوم - که از هر نقصی در مکارم اخلاق به دور است - سخن بگوید؟ ذاتی که سرشته از پرتو اقدس الهی و جوشیده از منبع فیاض نبوت است و عطر دل‎آویز کرامت نبوی، از او در فضا می‎پیچد و شکوه خلافت الهیه، او را به اوج می‎رساند. یکی از امامان، حضرت رضا علیه السلام است.

یمثل النبی فی اخلاقه                                                 فانه النابت من اعراقه

له کرامات و مکرمات                                                     فی صفحات الدهر بیّنات

شهود صدق لسمّو ذاته                                               کانّه النبی فی صفاته

تری الملو سجداً ببابه                                                  فالعزّ کل العزّ فی اعتابه (1)

«یعنی؛ در اخلاق و خُلق و خوی او، پیامبر گرامی مجسم و نمودار می‎گردد؛ زیرا از وجود مقدس رسول خدا روییده است.

او امامی صاحب کرامات است و بزرگواری‎های فراوان دارد که صفحات ایام، به گونه‎ای آشکار و روشن، ثبت و گواه صادقی از رفتار او هستند.

شاهدانی صادق و راست که بر بلندی و اعتلای ذات اقدس او دلالت دارند و گویا او در صفحات زندگی و رفتارش، همان پیامبر گرانقدر اسلام است.

پادشاهان و سلاطین را می‎بینی که در پیشگاه او بر خاک می‎افتند. بدان که عزت و شرافت، به تمام و کمال، پیرامون حرم مطهرش نهفته و موجود است.»

حتی مخالفان نیز در مورد حضرت رضا علیه السلام، به اخلاق پسندیده او شهادت داده‎اند. «ابراهیم بن عباس» می‎گوید: هرگز شخصیتی را برتر از ابوالحسن رضا علیه السلام ندیدم. هیچگاه نبود که به احدی، اندک ستمی روا دارد، یا سخن کسی را قطع نماید، یا دست نیازش را رد کند؛ همچنین، هرگز پای خویش را در مقابل همنشین، دراز نمی‎کرد و پیش از او تکیه نمی‎داد. خدمتگزارانش را دشنام نمی‎گفت، صدایش به قهقهه بلند نمی‎شد و همواره با غلامان و زیردستان خود، کنار سفره غذا می‎نشست.

چنان که حتی مخالفان نیز در مورد حضرت رضا علیه السلام، به اخلاق پسندیده او شهادت داده‎اند. «ابراهیم بن عباس» می‎گوید: هرگز شخصیتی را برتر از ابوالحسن رضا علیه السلام ندیدم. هیچگاه نبود که به احدی، اندک ستمی روا دارد، یا سخن کسی را قطع نماید، یا دست نیازش را رد کند؛ همچنین، هرگز پای خویش را در مقابل همنشین، دراز نمی‎کرد و پیش از او تکیه نمی‎داد. خدمتگزارانش را دشنام نمی‎گفت، صدایش به قهقهه بلند نمی‎شد و همواره با غلامان و زیردستان خود، کنار سفره غذا می‎نشست.(2)

در همین مورد، مردی از اهل بلخ، به حضرت گفت: چه خوب بود اگر برای اینان سفره دیگری جدای از سفره خویش می‎گستردی! امام، در پاسخ آن مرد، فرمود:

پروردگار ما، یکی است و پدر ما یکی است و مادر ما نیز یکی . پاداش هم به واسطه اعمال است.(3)

امام رضا علیه السلام

حضرت رضا علیه السلام، در زمستان، بر گلیم و در تابستان، بر حصیر می‎نشست و همواره لباس درشت و خشن بر تن می‎کرد. اما هر گاه به نزد مردم می‎رفت، آنگونه خود را می‎آراست که مورد رغبت آنان بود. (4)

از نشانه‎های ایمان مؤمن، پنهان داشتن راز است. چرا که، امانت‎دار خیانت نمی‎کند؛ اما خائن، ممکن است مورد اعتماد قرار گیرد.»

هنگامی که یکی از صوفیان، حضرت را برای پوشیدن جامه خز مورد نکوهش قرار داد، امام رضا علیه السلام در پاسخ فرمود:

«بگو زینتی را که خداوند برای بندگانش آشکار کرده و خوراک و روزی پاکیزه را چه کسی حرام شمرده است. همانا یوسف صدیق علیه السلام جامه دیبای بافته شده از طلا می‎پوشید و بر تخت‎های فرعونی (پادشاهی)، می‎نشست. آنچه از امام انتظار می‎رود، عدالت و دادگری است و این که به گاه سخن، راست بگوید و هنگام قضاوت، عادل باشد و به وعده‎اش، وفا نماید.» (5)

حضرت رضا علیه السلام، صدقه پنهان بسیار می‎داد و می‎گفت: از حضرت رسول خدا صلی الله علیه و آله، حدیثی شنیده‎ام که فرموده‎اند:

«التستَر بالصدقة یعدل سبعین حسنة و هو مغفور له و المذیع بها مخذول؛ پنهان داشتن صدقه، برابر است با هفتاد حسنه و صاحب آن آمرزیده است و هر کس آن را آشکار کند، خوار می‎گردد.»

حضرت رضا علیه السلام، در زمستان، بر گلیم و در تابستان، بر حصیر می‎نشست و همواره لباس درشت و خشن بر تن می‎کرد. اما هر گاه به نزد مردم می‎رفت، آنگونه خود را می‎آراست که مورد رغبت آنان بود.

یکی از شیعیان که در طول سفر، سرمایه‎اش را از کف داده بود، از حضرت درخواست کمک کرد، به نحوی که بتواند به شهرش برسد و آن مبلغ را صدقه بدهد. حضرت، پس از شنیدن درخواست آن مرد، وارد اتاقی شد و مبلغ دویست دینار از پشت در به وی عطا فرمود و عرضه داشت که بیرون برو تا مرا نبینی. یکی از کسانی که حاضر بود، سبب این اختفای حضرت را جویا شد. پاسخ فرمود: اکنون این مرد به علت تقاضا درخواست - خود - شرمنده است، (بنابراین شایسته نیست که با دیدن من، بیش از این شرمنده شود.)(6)

امام رضا علیه السلام

مردی، به حضرت رضا علیه السلام، گفت: به اندازه مروت خویش، به من عطا کن. فرمود برایم ممکن نیست. مرد گفت: پس به اندازه مروت من ببخش. حضرت فرمود، این ممکن است. آنگاه فرمان داد تا دویست دینار به او پرداخت گردد.

از نشانه‎های عجب و فریفتگی انسان به خویشتن، آن است که کارهای زشتش در نظرش زینت یابد و آن را نیکو انگارد و فریفته‎اش گردد و گمان برد، که آن کار، پسندیده است و به آن بر خداوند منت گذارد؛ در حالی که خدای متعال بر او منت دارد.»

حضرت رضا علیه السلام، در روز عرفه، تمام اموالش را در خراسان انفاق نمود. فضل بن سهل، به حضرت گفت: این کار، موجب زیان فراوان است. حضرت، در جواب فرمود:

«بل هو المغنم لا تعدن مغرماً ما اتبعت فیه اجراً و کرماً؛ بلکه، این سود فراوان است. آنچه را که نتیجه‎اش اجر و پاداش است، هرگز زیان نشمار.»

وجود امام، پیوسته منّتی است بر تمام افراد بشر، از جوانب گوناگون. از جمله این جوانب، می‎توان به آگاهاندن جوامع دین‎خواه در زمینه آداب و اخلاق اشاره داشت که باعث می‎شود صفات پسندیده در آنان به وجود آید و در مسیر شاهراه رستگاری و پیروزی ابدی به راه افتند. به راستی که تمامی ائمه و از جمله آنان، حضرت رضا علیه السلام برای این مهم به پا خاسته‎اند. در زیر، مواردی از پندها و اندرزهای آن حضرت، در زمینه رفتار شایسته از باب یادکرد سنت و سیره آن حضرت آورده می‎شود:

پنهان داشتن صدقه، برابر است با هفتاد حسنه و صاحب آن آمرزیده است و هر کس آن را آشکار کند، خوار می‎گردد.»

- من علامة ایمان المؤمن کتمان السرّ فان الامین لا یخون ولکن قد یؤتمن الخائن؛ از نشانه‎های ایمان مؤمن، پنهان داشتن راز است. چرا که، امانت‎دار خیانت نمی‎کند؛ اما خائن، ممکن است مورد اعتماد قرار گیرد.»

- «والصبر فی البأساء و الضرّاء، و مداراة الناس؛ فان التودّد الیهم نصف العقل و صدیق کل امرأ عقله و افضل العقل معرفة الانسان بربّه و عدوه جهله و صدیق الجاهل فی تعب؛ و از دیگر نشانه‎های مؤمن، صبر و بردباری در آسانی‎ها و سختی‎های زندگی و مدارا با مردم است؛ زیرا اظهار دوستی به مردم، نصف عقل شمرده می‎شود. دوست هر کس، عقل اوست و برترین خردمندی، شناخت انسان نسبت به پروردگارش است. دشمن هر کس، نادانی اوست و دوست انسان جاهل، در رنج و زحمت است.»

امام رضا علیه السلام

«لا یعدم المرء دائرة السوء مع نکث الصفقة؛ هیچ کس نمی‎تواند سختی‎های روزگار را با پیمان‎شکنی از میان بردارد.»

« من عجب المرء بنفسه ان یزین له سوء عمله فیراه حسنا فیعجبه و یحسب انه یحسن صنعاً و ان یمنّ علی الله تعالی بعلمه و سبحانه المنة علیه؛ از نشانه‎های عجب و فریفتگی انسان به خویشتن، آن است که کارهای زشتش در نظرش زینت یابد و آن را نیکو انگارد و فریفته‎اش گردد و گمان برد، که آن کار، پسندیده است و به آن بر خداوند منت گذارد؛ در حالی که خدای متعال بر او منت دارد.»

حضرت رضا علیه السلام، در روز عرفه، تمام اموالش را در خراسان انفاق نمود. فضل بن سهل، به حضرت گفت: این کار، موجب زیان فراوان است. حضرت، در جواب فرمود:

«بل هو المغنم لا تعدن مغرماً ما اتبعت فیه اجراً و کرماً؛ بلکه، این سود فراوان است. آنچه را که نتیجه‎اش اجر و پاداش است، هرگز زیان نشمار.»

«من رضی بالیسیر من الحلال خفت مؤنته و نعم اهله و بصره اداء الدنیا و داوءها و اخرجه سالماً الی دارالسلام؛ هر کس به آنچه از حلال میسر باشد، راضی شد، مخارجش اندک و خانواده‎اش در رفاه خواهد بود و خدای متعال نیز چشمی بینا برای شناخت درد و درمان دنیا به او خواهد بخشید و او را سالم و محفوظ به جهان باقی خواهد برد.»

«لیس لبخیل راحة و لا لحسود لذة و لا لملول وفاء و لا لکذوب مروة؛ برای بخیل، آسودگی و برای حسود، لذت و برای دلتنگ، وفا و برای دروغگو، مردانگی وجود ندارد.»

امام رضا علیه السلام

«من لم تکن فیه خمس خصال لا ترجوه الدنیا و لا آخرة: الوثاقة فی ارومته، و الکرم فی طباعه، و الرضانة فی خلقه، و النبل فی نفسه، و المخافة من ربه جل شأنه؛ هر کس در وجودش پنج خوی و خصلت نیست، امیدی به دنیا و آخرتش وجود ندارد: اعتماد ذاتی، کرامت طبع، وقار در رفتار، شرافت نفس و خوف از پروردگار بلند مرتبه.»

هر کس به آنچه از حلال میسر باشد، راضی شد، مخارجش اندک و خانواده‎اش در رفاه خواهد بود و خدای متعال نیز چشمی بینا برای شناخت درد و درمان دنیا به او خواهد بخشید و او را سالم و محفوظ به جهان باقی خواهد برد.»

«الصمت یکسب المحبة و هو دلیل علی کل خیر فان الله یبغض القیل و القال، و لقد قال رسول الله صلی الله علیه و آله لعلیّ علیه السلام یأتی علی الناس زمان العافیة فیه عشرة اجزاء تسعة من اعتزال الناس و واحدة فی الصمت و کان العابد من بنی اسرائیل یصمت عشر سننی فاذا فعل ذل صار عابداً؛ خاموشی سبب ایجاد محبت و راهنمای هر خیر است؛ زیرا خداوند قیل و قال را دوست نمی‎دارد. همانا رسول خدا به علی علیه السلام فرمود: روزگاری برای مردمان می‎آید که تندرستی و عافیت به ده جزء متکی است؛ نه جزء آن، کناره‎گیری از مردم است و یک جزء دیگرش، خاموشی. در میان قوم بنی‎اسرائیل، پرهیزکاری، ده سال سکوت می‎کرد و بدین واسطه عابد می‎شد.»

آنچه از امام انتظار می‎رود، عدالت و دادگری است و این که به گاه سخن، راست بگوید و هنگام قضاوت، عادل باشد و به وعده‎اش، وفا نماید.»

«صل رحمک و لو بشربة ماء و افضل ما توصل به الرحم کف الاذی عنه (ولا تبطلوا صدقاتکم بالمنّ و الاذی)؛ با خویشانت پیوند داشته باش؛ اگر چه به یک جرعه آب باشد و بالاترین پیوند، خودداری از اذیت ایشان است. (هماهنگونه که خداوند فرموده است؛) صدقه‎های خود را به واسطه منت و اذیت باطل مکنید.»

«من حاسب نفسه ربح و من غفل عنها خسر و من خاف امن و من اعتبر ابصر و من ابصر فهم و من فهم علم و افضل المال ما وقی به العرض؛ هر کس حسابگر نفس خود باشد، سود برده است و هر کس از آن غفلت کند، زیان کرده و هر کس خوف [الهی] داشته باشد، در امان خواهد بود  هر کس پند و عبرت بگیرد، بینا شود و هر کس بینا شود، در می‎یابد و آن که دریابد، عالم شود و برترین ثروت، آن است که به واسطه آن، آبروی انسان محفوظ بماند.»

امام رضا علیه السلام

«المؤمن اذا غضب لم یخرجه غضبه عن حق و اذا رضی لم یدخله رضاه فی باطل و اذا قدر لم یأخذ اکثر من حقه؛ هرگاه مؤمن به خشم آید، خشم او، وی را از حق خارج نمی‎کند  هنگامی که شادان گردد، رضای او در باطل واردش نمی‎سازد و آنگاه که توانمند گردد، بیش از حق خویش نخواهد گرفت.»(7)

و از دیگر نشانه‎های مؤمن، صبر و بردباری در آسانی‎ها و سختی‎های زندگی و مدارا با مردم است؛ زیرا اظهار دوستی به مردم، نصف عقل شمرده می‎شود. دوست هر کس، عقل اوست و برترین خردمندی، شناخت انسان نسبت به پروردگارش است. دشمن هر کس، نادانی اوست و دوست انسان جاهل، در رنج و زحمت است.

النظر الی ذریّة محمد (صلی الله علیه و آله) عبادة؛ نگریستن به فرزندان رسول خدا، عبادت است.»

به حضرت گفته شد: ای پسر رسول خدا، آیا این نگریستن که عبادت است، مخصوص شما ائمه معصومین است یا در مورد تمام فرزندان رسول خدا صادق است؟ حضرت، در پاسخ فرمود: بل الی جمیع الذریه ما لم یتلوثوا بالمعاصی(8)؛ نگریستن به تمامی فرزندان رسول خدا عبادت است؛ مادامی که خود را به گناهان نیالوده باشند.»

«حدّ التوکل ان لاتخاف مع الله احداً و حد التواضع ان تعطی الناس ما تحب ان یعطوک مثله؛ حدّ توکل، آن است که با توجه به خدا، از هیچ کس نهراسی و حدّ تواضع، آن است که آنچه را که دوست می‎داری به تو ببخشند را به مردم ببخشی.»

پی‎نوشت‎ها:

1- کشف الغمة، اربلی، ص 274.

2- از اشعار حماسی آیة الله شیخ محمدحسین اصفهانی (کمپانی).

3- بحارالانوار، ج 12، ص 26، به نقل از کافی.

4- کشف الغمة، ص 274.

5- نزهة الناظر، ص 46، نجف، چاپخانه ی حیدری؛ اعیان الشیعه، ج 4، قسمت 2، ص 19.

6- مناقب، ابن شهر آشوب، ج 2، ص 412.

7- بحارالانوار، ج 174، ص 206.

8- روضة الواعظین، محمدتقی مجلسی، ص 234.

منبع:

مجله گلستان قرآن، شماره 193، دکتر مهدی دولتی .

مشاوره
مشاوره
در رابطه با این محتوا تجربیات خود را در پرسان به اشتراک بگذارید.