مثل در قرآن (4)
قلوب سنگی
" ثم قست قلوبكم من بعد ذلك فهی كالحجارة او اشدّ قسوة و انّ من الحجارة لما یتفجرمنه الانهار و ان منها لما یشقق فیخرج منه الماء و انّ منها لما یهبط من خشیة الله و ماالله بغافل عما تعملون ." ( بقره / 74)" سپس دلهای شما بعد از این سخت گردید، همانند سنگ، یا سخت تر از آن، چرا كه از برخی سنگها، جویهایی بیرون می زند، و پاره ای از آنها می شكافد و آب از آن خارج می شود، و برخی از آنها از بیم خدا فرو می ریزد، و خدا از آنچه می كنید غافل نیست."
این آیه پس از ماجرای قتلی كه در بنی اسرائیل اتفاق افتاد و خداوند متعال برای این كه قاتل شناخته شود بنا به در خواست موسی (ع) دستور داد كه گاوی را ذبح كنند و عضوی از آن را به بدن مقتول بزنند تا او زنده شود و قاتل را معرفی كند و بهانه جویی های بی شمار بنی اسرائیل آمده است.
خداوند متعال پس از آن كه در آیات قبلی این سوره، ماجرای بهانه جویی های بنی اسرائیل را بیان فرموده است. درآیه 72 سوره بقره ماجرا را به صورت مختصر چنین بیان می فرمایند: و به خاطر آورید هنگامی را كه فردی را به قتل رساندید سپس درباره قاتل او به دیگری پرداختید و خداوند آنچه را مخفی كرده بودید- حقیقت ماجرای قتل- را آشكار ساخت.
از مضمون این آیات و حتی مطالعه این داستان كه در فصل 21 سفر تثنیه جمله 1 تا 9 تورات فعلی آمده است می توان به خوبی به قساوت و سنگدلی بنی اسرائیل پی برد.
بنی اسرائیل پس از دیدن آن همه معجزات به چشم خویش و حضور پیامبر بزرگ خدا حضرت موسی در بین آنها و مشاهده معنویت و صلابت او، بازهم تسلیم امر خداوند متعال نشدند به همین جهت خداوند متعال دلهای آنها را از سنگ سخت كوهها نیز سخت تر می نامد زیرا از دل بعضی از سنگهای كوه چشمه های آب زلال سرازیر است و یا از شكاف بعضی از سنگها قطرات آب تراوش می كند و قطعه هایی از سنگهای قله ها از قله جدا شده و به پایین می افتد... به هر حال جوششی، تراوشی، حركتی در سنگ كوهها به وجود می آید اما دلهای سخت كفار در برابر حق و حقیقت فاقد هر گونه تغییری، حركتی، جوشش عواطف و علم و محبتی است و هیچ از خدا ترسی ندارند.
در 132 آیه از قرآن عظیم استعمال مجازی قلب برای كسب علم و دانش و محل عواطف و احساسات آمده است.(1)
مولوی نیز در این باره گفته است:
ز انبیا ناصح تر و خویش لهجه تر |
كی بود كه كوفت دمشان در حجر |
ز آنكه سنگ و كوه در كار آمدند |
می نشد بدبخت را بگشاده بند |
آنچنان دلها كه بدشان ما و من |
نعتشان شد " بل اشد قسوة "(2) |
دانه بی حاصل
" یا ایها الذین امنوا لا تبطلوا صدقاتكم بالمن والاذی كالذی نیفق ماله رئاء الناس و لا یومن بالله و الیوم الاخر فمثله كمثل صفوان علیه تراب فاصابه وابل فتركه صلدا لا یقدرون علی شیء مما كسبوا و الله لایهدی القوم الكافرین." ( بقره /264)" ای كسانی كه ایمان آورده اید، صدقه های خود را با منت و آزار، باطل مكنید، مانند كسی كه مالش را برای خود نمایی به مردم، انفاق می كند و به خدا و روز بازپسین ایمان ندارد. پس مثل او همچون مثل سنگ خارایی است كه برروی آن، خاكی – نشسته – است، و رگباری به آن رسیده و آن – سنگ – را سخت و صاف بر جای نهاده است.
آنان – ریاكاران – نیز از آنچه به دست آورده اند، بهره ای نمی برند؛ و خداوند، گروه كافران را هدایت نمی كند."
در این آیه، خداوند متعال برای انفاق مردم ریاكار كه از انفاق به مردم قصد خود نمایی دارند نه رفع مشكل فقرا و رضایت خداوند متعال، مثال دانه ای را زده است كه این دانه را بر روی تخته سنگی كه خاك كمی دارد بریزند و سپس باران تندی بر آن ببارد و دانه و اندك خاك موجود را شسته و از بین ببرد و این دانه هیچ امكان رشد و نموی نیابد.
می دانیم برای این كه دانه ای رشد كند نیاز به خاك مناسب و به اندازه و باران كم دارد به طوری كه تبدیل به سیلاب نشود ولی وقتی كار برعكس شود یعنی خاك كم و باران شدید و زیاد شود، آن هم بر روی تخته سنگی باشد سیلاب، خاك و دانه را از بین می برد.
قرآن اعمال ریاكارانه و انفاقهای آمیخته با منت و آزار را كه از دلهای قساوتمند سرچشمه می گیرد، تشبیه به آن قشر كم خاك می كند كه روی سنگ سختی را پوشانده است و هیچ گونه بهره ای از آن نمی توان برد بلكه زحمت برزگر را نیز بر باد می دهد!(3)
مولوی در مثنوی معنوی در این باره سروده است:
بانگ می آید كه ای طالب بیا |
جود محتاج گدایان چون گدا |
جود می جوید گدایان و ضعاف |
همچو خوبان كه آینه جویند صاف |
چون گدا آینه جود است هان |
دم بود بر روی آینه زیان |
پس از آن فرمود حق در والضحی |
بانگ كم زن ای محمد(ص) برگدا |
بوستان سرسبز
" و مثل الذین ینفقون اموالهم آبتغاء مرضات الله و تثبیتاً من انفسهم كمثل جنة بربوة اصابها وابل فاتت اكلها ضعفین فان لم یصبها وابل فطل و الله بما تعملون بصیر." ( بقره /265)" و مثل – صدقات – كسانی كه اموال خویش را برای طلب خشنودی خدا و استواری روحشان انفاق می كنند، همچون مثل باغی است كه بر فراز پشته ای قرار دارد – كه اگر – رگباری بر آن برسد، دو چندان محصول برآورد، و اكثر رگباری هم بر آن نرسد، باران ریزی – برای آن بس است – و خداوند به آنچه انجام می دهید بیناست."
در این مثل خداوند متعال حال كسانی را كه برای رضای خداوند متعال و تقویت ایمان خویش و یاری مستمندان انفاق می كنند به بوستان سرسبز و شادابی تشبیه كرده است كه از بارانهای ریز و درشت سیراب می شود و محصولاتی ممتاز و پر بركت می دهد و دیوار آن هم برای هر بیننده ای نشاط آفرین و مسرت بخش است. زمین مرتفع و حاصل خیز وقتی در برابر نسیم و آفتاب و باران قرار گیرد.
بركتهای درونی خویش را ظاهر می سازد و انواع گیاهان و درختان و بوته های مفید و ارزشمند در آن پرورش می یابند زیرا دارای زمینه مساعد یعنی خاك حاصل خیز و عوامل مناسب یعنی باران و آفتاب بذر سالم است. كسی هم كه به خداوند ایمان دارد و دور از دیار و خودنمایی انفاق می كند، انفاق خویش را مانند دانه ای در زمینه لطف خدا می كارد و رحمت و بخشش الهی نیز مانند آفتاب و باران بهر آن می تابد و می بارد تا انفاق او را تبدیل به باغی از باغهای بهشتی نماید.
پی نوشت ها:
1- المعجم المفهرس القرآن، ص 549.2- مثنوی معنوی، ج 5، ص 470.
3- تفسیر نمونه، ص 242.
