پرسشهایی در مورد عزاداری حضرت سیدالشهدا علیه السلام
آنچه در ذهن بسیاری از جوانان و در رابطه با عزاداری سید و سالار شهیدان وجود دارد، بیشتر به نوعی عدم پاسخگویی در این حوزه بر میگردد از همین رو طرح پرسشهایی با مضامین شبهات مرتبط با عزاداری سیدالشهداء علیه السلام شاید نخستین گام برای دریافت آگاهی در این حوزه باشد... آنچه میخوانید پرسش و پاسخی است خواندنی درباره برخی شبهات مرتبط با مجالس عزاداری.
سوال: حكم مداحی به سبك جدید چیست؟
پاسخ:
الف ـ در عزاداری انجام هر گونه اقدامی كه با اعتدال اسلامی و فطرت انسانی تناسب ندارد یا موجب وهن و توهین به اسلام و مسلمانان است، ناصحیح میباشد.
مصادیق مختلف عزاداری كه اشكال ندارد ـ گرچه ممكن است در دین به آن امر نشده باشد ـ در فتاوای رهبر فرزانه انقلاب چنین آمده است: (1)
1.شبیهخوانی: اگر مشتمل بر امور دروغ نباشد ـ مسلتزم مفسده نباشد، باعث وهن مذهب نشود.
2. استفاده از شیپور، طبل و سنج: به نحو متعارف.
3. عَلَم : نباید جزء دین شمرده شود.
4. دسته عزاداری: بدون اذیّت دیگران یا هر عملی كه حرام باشد.
5. زنجیرزنی: به نحو متعارف.
و مواردی كه در فتاوای ایشان جایز دانسته نشده است عبارتست از:
1. زنجیر زدن تیغدار .
2. استفاده از ارگ و یا سایر آلات الکترونیکی موسیقی در دستهجات .
3. سوراخ كردن گوشت بدن .
4. مالیدن سر و صورت بر زمین و خونی كردن آن .
5. شركت زنان در دستههای سینهزنی و زنجیرزنی .
6. قمهزدن .
7. پابرهنه وارد آتش شدن .
8. نقل مصیبتهایی كه سند تاریخی یا روایی ندارد.
سیره نظری و عملی پیامبر و همه امامان عظیم، حاكی از احترام و ارزش فراوان به انسانها و بندگان خدا، در هر لباس و با هر رنگ و مذهب است. چگونه میتوان با تمسّك به نام آنان، انسان را حقیر و ذلیل كرد؟
ب ـ هدف از عزاداری اظهار حزن و اندوه یا ابراز وفاداری و بیعت با راهی است كه اهلبیت به ما نشان دادهاند. بنابراین، مجلس ذكر اهلبیت، مكان ذكر و فكر و شور و شعور در كنار یكدیگر است، و مجالسی كه تنها به برانگیختن هیجانات می‌پردازند و افراد را تا سر حد جنون تحریك میكنند، چنین چیزی بنا بر مكتب اهلبیت نیست، و با توجه به تعدّد جلسات، ما میتوانیم بهترین جلسات را انتخاب كنیم. ( رسالة اجوبة الاستفتائات، ج2، ترجمه فارسی، سؤال 354 تا 377 ، از ص127 ـ 133)
سوال: كسانی كه در ایام عزاداری امام حسین علیه السلام به گردن خود قلاده میاندازند و مداحانی كه میگویند ارباب من حسینه یا من سگ حسینم از لحاظ اسلام و دین و شرع درست است یا این كه رد شده است؟
پاسخ: قطعاً در به كار بردن الفاظ و تعابیری كه ما در بیان ارادت خویش به ائمه اطهار علیهم السلام استفاده مینماییم كمال دقت را باید به كار ببریم تا خدای ناكرده كلامی خلاف شأن آن بزرگواران نباشد و حساسیت جنابعالی بجا و پسندیده است كه بعضی وقتها به جهل و نادانی ما در درك نقش و جایگاه خویش نسبت به آن ذوات مقدسه و گاه جهل نسبت به مقام آن وجودات نازنین است بهرحال به نقل از بزرگان و مراجع معظم تقلید مضامین زیبا بسیار است، كه آنها را به كار ببریم.در مورد سؤال شما باید عرض كنم، خود را غلام ائمه اطهار علیهم السلام معرفی كردن و آنها را مولی و ارباب خود دانستن خوب و سازنده است و حضرت امیر علیه السلام نیز خود را غلام رسول الله صلی الله علیه و آله معرفی مینماید و میفرماید: "انا عبد من عبید محمد." البته باید خود را در سطح آن بزرگواران و لیاقت خدمتگزار ایشان بالا برد و در علم و عمل شاگرد ایشان شد. ولی خود را سگ معرفی كردن، یا قلاده زدن صحیح نیست و ارزشی هم ندارد. آنان برای انسانسازی آمدهاند نه سگپروری كه امكان هیچ رشد و تعالی برای او نیست.
در استفتاء و سؤالاتی كه از مراجع عظام تقلید شده عمدتاً دستور به اجتناب در به كار بردن الفاظ و مضامینی شدند كه موجب سوء استفاده و سوء تفاهم می‌شود.
همچنین عباراتی كه باعث وهن و هتك حرمت آن بزرگواران شود نیز دستور به پرهیز از استفاده از آنها هستیم. (نشریه مذهبی نور، ره توشه راهیان نور)
سوال: آیا آب و تاب دادن نوحه در عزاداری كار درستی است؟
پاسخ: نوحههایی كه بر اساس كتابهای معتبر تاریخ زندگی معصومین علیهم السلام باشد، راست است و آب و تاب به معنای شور واحساس كه در اشعار و سینهزنیها میآید تا حدودی لازمه عزاداری و نوحهسرایی است البته آب و تاب به معنای اضافه كردن مطالب دروغ، صحیح نیست و انشاء الله نوحهخوانها چنین نخواهند كرد.
سوال: نظر شما در مورد مداحیهای كنونی كه به صورتهای مختلف و در ساعات مختلف كه باعث آزار و اذیت مردم می‌شود چیست؟
پاسخ: عزاداری و سوگواری و برپایی مجالس تعزیه سید و سالار شهیدان، حضرت ابا عبدالله الحسین علیه السلام و سایر امامان و بزرگان دین، یكی از مهمترین عوامل حفظ و بقاء اسلام و مذهب ترقی شیعه بوده است. طبیعی است كه همیشه مسائل مهم و با ارزش، مورد بغض مخالفان و بیگانگان قرار میگیرد، لذا جریانات مخفی سعی كردند این مراسم حیاتبخش و شورآفرین و حماسهساز را، به برخی خرافات و تحریفات مبتلا سازند. لذا به تعبیر استاد شهید مرتضی مطهری، جنبه سیاه و ظلمانی حادثه كربلا، بر بُعد ملكوتی و عاشقانه آن غلبه پیدا میكند. در این مجالس سعی میشده و می‌شود كه مردم گریانده شوند، و به اصطلاح خودشان كربلا درست بشود. حتی اگر بسیاری از حرامها و خلافها صورت گیرد.(1) استاد شهید مطهری آنقدر از این مسأله نگران است، كه میفرماید: " انسان آگاه و مطلع اگر در مجلس مشاهده كرد گوینده و مداح دروغ و ناروا میگوید، باید جلو آن را بگیرد؛ و اگر نمیتواند، شركت در آن مجلس حرام است."حتی میفرماید: "باید بر مظلومیت امام حسین علیه السلام در عصر حاضر گریه كرد نه در سال 61 هجری قمری، زیرا نسبتهای دروغ و ناروای فراوانی به آن حضرت و یارانش داده شده است. لذا روضهخوانیهای رایج و مدیحهخوانیهای فعلی، حتی اگر برای مردم مزاحمت نداشته باشد، صد در صد مورد تأیید نمیباشد؛ مگر این كه عاری از تحریف و خرافه باشد."
از دروغ و خرافه و تحریف بپرهیزند. در غیر این صورت، در پیشگاه الهی نه تنها مأجور نخواهند بود، بلكه مورد سخط و غضب خداوند هم قرار خواهند گرفت. اگر مجلس عاری از دروغ و تحریف و آزار به مردم باشد، و بتواند نقش هدایتگری ایفا نماید، مورد عنایت حق و اولیاء گرامی قرار خواهد گرفت، وگرنه خیر.
از جنبه فقهی، روضهخوانی مستحب است؛ ولی اگر برای همسایهها و مردم مزاحمت داشته باشد، نه تنها ثواب و پاداش ندارد، بلكه گناه است.(2) نصب بلندگو بر پشتبام مساجد و حسینیهها، و پخش مراسم از آن، مورد نهی علما و مراجع قرار گرفته است. و تنها موردی كه جایز شمرده شده است، كه صدای بلندگو در بیرون از ساختمان مسجد یا حسینیه، و هر جای دیگری پخش گردد، صدای اذان است. مزاحمت برای آسایش مردم، به هر شكلی كه باشد، حرام است و گناه، و از نظر حقوقی و قضایی نیز جرم است و قابل پیگیری، بنابراین متولیّان امور، و گردانندگان مجالس وعظ و خطابه، باید اولاً مراعات حال مردم را بكنند، تا برای آنان مزاحمتی ایجاد نكنند، ثانیاً از دروغ و خرافه و تحریف بپرهیزند. در غیر این صورت، در پیشگاه الهی نه تنها مأجور نخواهند بود، بلكه مورد سخط و غضب خداوند هم قرار خواهند گرفت. اگر مجلس عاری از دروغ و تحریف و آزار به مردم باشد، و بتواند نقش هدایتگری ایفا نماید، مورد عنایت حق و اولیاء گرامی قرار خواهد گرفت، وگرنه خیر.
نكته دیگری كه در مورد مجالس فوق قابل ذكر است، این است كه ضرب و جرح به خود و غیر، حرام است، و علما و مراجع از آن نهی كردهاند. و هر امری كه موجب وهن به انسان گردد، (مثل این كه متأسفانه برخی از مداحها خود و مخاطبان را سگ خطاب میكنند و ...)، و او را از مقام شامخ انسانیّت به زیر كشیده، به حیوانیّت و پستی و دنائت بكشاند، جایز نیست. و بر خلاف آزادگی و آزادمردی است، كه هدف نهضت و قیام مقدس عاشورا بوده است. لذا تحقیر و پست شمردن انسان، از سوی هیچ كس حتی خود فرد، جایز نیست؛ و موجب عقاب اخروی است. قدر مسلّم، سیدالشهداء و سایر اهلبیت عصمت و طهارت نیز به این امر راضی نیستند. سیره نظری و عملی پیامبر و همه امامان عظیم، حاكی از احترام و ارزش فراوان به انسانها و بندگان خدا، در هر لباس و با هر رنگ و مذهب است. چگونه میتوان با تمسّك به نام آنان، انسان را حقیر و ذلیل كرد؟ و حال آن كه امام حسین علیهالسلام، شعارش "هیهات من الذله" است. نه خود انسان مجاز است خودش را حقیر و سبك بشمارد و نه كسی حق دارد او را كوچك و پست كند. انسان مقامی مافوق فرشته دارد. باید این مقام و منزلت حفظ شود.
حسن توجه و دقت شما پرسشگر عزیز قابل تقدیر و تشكر است و همه باید تلاش كنیم اشكالات این مجالس كاهش و آثار مثبت آن افزایش یابد.
1. توصیه میكنم جهت آگاهی بیشتر از تحریفات صورت گرفته در عزاداریها، به جلد اول كتاب حماسه حسینی، فصل "تحریفات عاشورا"، مراجعه كنید. جهت آگاهی از حكم شرعی این مسأله، به رسالههای عملیّه مراجع، و استفتائات آنان مراجعه فرمایید.
سوال: آیا وقتی كه آقایان ... و ... در حال مداحی هستند زیاد پایین و بالا میروند و در مجلسهای دیگر هر كس از آنها تقلید میكند مثل «حسین» كه به یك حالت دیگری میگویند و در مجلسهای دیگر هم از آنها تقلید میكنند آیا این كارشان درست است یا نه؟ مثلاً وقتی كه نگاه میكنیم آنها آدم را به هیجان میاندازد آیا این كارشان درست است عیبی ندارد. متشكرم؟
پاسخ: باید از كارهایی كه عزاداری را خدشهدار میكند اجتناب شود. عزاداری به صورت سنتی اشكال ندارد ولی از اعمال و رفتاری كه موجب وهن مذهب می‌شود باید اجتناب شود .سوال: اگر كسی از روی عشق زیاد به امام حسین علیه السلام، ایشان را خدا بنامد، نشستن در آن مجلس چگونه است؟ و وظیفه ما در قبال این حرف مداح چیست؟ و ما كه در جلسه امام حسین علیهالسلام هستیم باید چه چیزهایی را رعایت كنیم و مواظب چه چیزهایی باشیم و به طور كلی وظیفه ما چیست؟
پاسخ: نه تنها امام حسین علیه السلام بلكه سایر امامان معصوم علیهم السلام و حتی پیامبر گرامی اسلام بنده خوب خدا هستند و همه مسلمانان در تشهد و سلام نمازهای یومیه خود به این حقیقت شهادت میدهند: "اشهد انّ محمداً عبده و رسوله."استاد شهید مطهری آنقدر از این مسأله نگران است، كه میفرماید: " انسان آگاه و مطلع اگر در مجلس مشاهده كرد گوینده و مداح دروغ و ناروا میگوید، باید جلو آن را بگیرد؛ و اگر نمیتواند، شركت در آن مجلس حرام است."
بنابراین هر سخن و گفتار و یا مداحی كه معصومین را در مرتبه خدایی قرار دهد كفر است و غلو است و نشستن در آن مجلس جایز نیست، همچنین به كار بردن الفاظ وهنآمیز و نامناسب برای اهلبیت به هر نیتی كه باشد جایز نیست.
به نمونهای از فتوای مراجع دقت كنید:
مرحوم آیت الله فاضل لنكرانی میفرماید: هر عملی كه موجب وهن مذهب شود جایز نیست. (مسائل جدید از دیدگاه علماء و مراجع تقلید، ج3، ص32)
و حضرت آیت الله مكارم شیرازی میفرماید: عزاداری حضرت اباعبدالله از افضل قرباتست ولی به كار بردن الفاظ نامناسب به ائمه موجب وهم مذهب شده و مناسب این مراسم نیست. (همان،ص34)
مقام معظم رهبری میفرماید: از اعمال و رفتاری كه موجب وهن مذهب شده باید اجتناب كرد و وظیفه ما در قبال این حركات مداحان را مقام معظم رهبری فرمودند كه: از این گونه حركات و ترویج این افراد و اینگونه جلسات اجتناب شود. (همان،ص37)
و مواردی را كه باید در جلسات مربوط به اهلبیت علیهم السلام و مخصوصاً امام حسین علیه السلام رعایت كرد:
1. با طهارت باطن و ظاهر وارد مجلس شویم.
2. از گناهان لفظی و زبانی و غیره اجتناب كنیم(مثلاً غیبت نكنیم و موجب آزار و اذیت دیگران نشویم). 3. به بزرگسالان احترام و با كوچكترها مدارا كنیم.
4. مواظب اركان نماز خود باشیم زیرا كه نماز مقدم بر عزاداری است و اگر گمان میكنیم مجلس عزاداری طول میكشد و باعث قضا شدن نماز می‌شود(مخصوصاً نماز صبح) ابتدا به مسئولین جلسه گوشزد كرده در غیر این صورت مجلس را ترك كنیم.
5. از انجام كارهایی كه موجب وهن مذهب می‌شود جلوگیری كرده و آنها را انجام ندهیم (مثل قمهزدن، سر و صورت را چنگال زدن و موجب خون آمدن صورت) و از حركات سبك بپرهیزیم.
سوال: سینه زدن با بدن عریان در مجلس اباعبداللّه الحسین علیه السلام جائز است؟
پاسخ: سینهزدن با بدن عریان اگر نامحرمی او را نبیند و باعث گناه نشود، اشكالی ندارد، گرچه بر زن حرام است به بدن مرد نامحرم نگاه كند. بر مرد واجب نیست جز موارد ضرورت را بپوشاند ولی از نظر اخلاق بهتر است بدن خود را در معرض دید نامحرمان قرار ندهد.سوال: آیا همه علما "شور زدن" را در سینهزنی حلال میدانند؟
پاسخ: شور زدن از اصطلاحات خاص عزاداری و نوحهخوانی است. وقتی سینهزنی یا زنجیرزنی به نقطه اوج خود میرسد، ریتم حركتها و صداها سریعتر و پرشورتر می‌شود. فقها این گونه عزاداری را جایز میدانند و نهی خاصی از ناحیه فقها در این خصوص وارد نشده است. امروزه این حالت در عزاداریها رایج و متعارف است.سوال: طبق فتوای آیت الله بهجت سینهزدن و عزاداری كردن با بدن برهنه در جایی كه نامحرم نباشد، چه حكمی دارد؟
پاسخ: سینهزدن و عزاداری برای حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام و اصحاب با وفایش، از افضل قربات است و ثواب دارد، گرچه بر اثر شدت عزاداری پوست بدن سرخ شود.سیدالساجدین امام زین العابدین علیه السلام فرمود: " أیّما مومنٌ زرفت عیناه لقتل الحسین علیهالسلام حتّی تسیل علی خدّه بوّأه الله غرفاً فی الجنّة و أیّما مؤمنٌ و معت عیناه حتی تسیل علی خدّه فیما مسنّا من الأذی من عدونا فی الدنیا بوّأه الله منزل صدق و أیّما مؤمن مسرّ أذی فینا صرف الله عن وجهه الأذی و آمنه یوم القیامة من سخط النّار(1)؛ هر مؤمنی كه به خاطر كشته شدن حسین علیه السلام دیدگانش پر از اشك گردد، آن چنان كه به صورتش روان شود، خداوند غرفههایی را از بهشت برای او اختصاص میدهد كه صدها سال در آنها جایگزین می‌شود و هر مؤمنی كه به خاطر آزاری كه به ما از دشمنان ما در دنیا رسید، چشمهایش اشك آلود گردد، به مقداری كه بر گونهاش سرازیر شود، خدای تعالی او را در بهشت جای دهد، و هر مؤمنی كه در راه ما آزاری بیند، خداوند گرفتاری او را برطرف میكند و در روز رستاخیز از خشم آتش دوزخ ایمنش میفرماید."
ولی خود را سگ معرفی كردن، یا قلاده زدن صحیح نیست و ارزشی هم ندارد. آنان برای انسانسازی آمدهاند نه سگپروری كه امكان هیچ رشد و تعالی برای او نیست.
سید بن طاووس گوید: "به جهت مصائب حسین علیه السلام به چشمهایمان گفتیم: از گریستن به طور مدام خودداری نكنید و به دلها گفتیم: همچون زنان فرزند مرده در ناله بكوشید كه امانتهای پیغمبر در روز عاشورا پایمال شد و سفارشهای آن حضرت نادیده گرفته شد و مصیبتی به وجد آورد كه بزرگان را سرافكنده كرد و حادثه دلخراشی كه گریبانگیر جبرئیل نیز شد و واقعه جانسوزی كه در پیشگاه خدای عزّو جلّ بسیار بزرگ بود ... ای كاش فاطمه (علیهاالسلام) و پدرش میدیدند كه دختران و فرزندانشان را پا برهنه یا زخمی كردهاند و یا به زنجیر اسیری بستهاند و یا سر بریدهاند و دختران خاندان نبوّت گریبان چاك و مصیبتزده و مو پریشان از پشت پردهها بیرون آمده و به صورت خود سیلی میزدند و صدا به نوحه و زاری بلند نمودهاند."(2)
سوال: جواب سؤالات ذیل را از دیدگاه مراجع عظام: بهجت، خامنهای، فاضل لنكرانی، مكارم شیرازی و سیستانی بیان فرمائید. حكم استفاده از طبل، سنج و زنجیر در عزاداری امام حسین علیه السلام چیست؟
پاسخ: استفاده از این وسائل در عزاداری اگر مستهجن و موهن نباشد و مشتمل بر حرام نباشد، یعنی به نحو غنائی و مطرب نواخته نشود، اشكالی ندارد.(3)به فتوای آیت الله بهجت از طبل و سنج و آلات موسیقی احتیاطاً خودداری كنند. (4)
سوال: در مراسم عزاداری افرادی كه بر صورت خود چنگ میزنند چه حكمی دارد؟
پاسخ: جایز نیست و حرام است.سوال: اغلب در مدیحهسرایی كلمه سگ و ... به كار میرود از نظر اسلام چه حكمی دارد؟ (مانند من سگ زینب ...)
پاسخ: این تعبیرات اگر از باب اظهار خضوع و ارادت بیشتر به ساحت مقدس معصومین علیهم السلام باشد شرعا اشكال ندارد ولی بهتر است مداحان در تعبیرات، رعایت ادب و احترام را بنمایند. البته نسبت دادن این اسامی به دیگران حرام است.سوال: آیا این كه آقای... میگوید «ما كفر نمیگوئیم بلكه احساسات خود را بیان میكنیم قابل قبول است و توجیه شدنی است؟
پاسخ: جایز نیست كلماتی كه ظاهر آن كفر است گفته شود و احساسات را میتوان با عبارات صحیح بیان نمود كه موجب ارتداد گوینده و هتك مذهب تشیع نگردد.سوال: آیا قمهزنی جایز است؟
پاسخ: حضرت امام خمینی، حضرت آیت الله خامنهای و آیت الله فاضل: با توجه به این كه قمهزدن در زمان حاضر، به علت عدم قابلیت پذیرش و نداشتن هیچ گونه توجیه قابل فهم، باعث وهن و بدنام شدن مذهب می‌شود، باید از آن خودداری گردد.
امام، استفتاءات، ج 3، سؤالات متفرقه، س 37/ خامنهای، اجوبة الاستفتاءات، س 1461/ فاضل لنکرانی، جامعالمسائل، ج، س 2173.1 .
هدف از عزاداری اظهار حزن و اندوه یا ابراز وفاداری و بیعت با راهی است كه اهلبیت به ما نشان دادهاند. بنابراین، مجلس ذكر اهلبیت، مكان ذكر و فكر و شور و شعور در كنار یكدیگر است، و مجالسی كه تنها به برانگیختن هیجانات می‌پردازند و افراد را تا سر حد جنون تحریك میكنند، چنین چیزی بنا بر مكتب اهلبیت نیست، و با توجه به تعدّد جلسات، ما میتوانیم بهترین جلسات را انتخاب كنیم.
سوال: كسی كه قمهزنی را به قصد عزاداری انجام میدهد وظیفه او چیست؟
پاسخ: هر كاری كه برای انسان ضرر داشته باشد و یا باعث وهن دین و مذهب گردد حرام است و مؤمنین باید از آن اجتناب كنند و مخفی نیست كه بیشتر این امور باعث بدنامی و وهن مذهب اهلبیت علیه السلام می‌شود و این از بزرگترین ضررها و خسارتهاست.
سوال: اصولا لطمه زدن در جلسه امام حسین علیه السلام چه حكمی دارد؟
پاسخ: هر عملی كه موجب وهن مذهب شود، جایز نیست، و اگر موجب ضرر و اضرار نفس باشد جایز نیست.با توجه به گرایشی كه نسبت به اسلام و تشیع بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در اكثر نقاط جهان پیدا شده، و ایران اسلامی به عنوان امالقرای جهان اسلام شناخته می‌شود، و اعمال و رفتار ملت ایران به عنوان الگو و بیانگر اسلام مطرح است لازم است در رابطه با مسائل سوگواری و عزاداری سالار شهیدان حضرت امام حسین علیه السلام به گونهای عمل شود كه موجب گرایش بیشتر و علاقهمندی شدیدتر به آن حضرت و هدف مقدس وی گردد. (جامع المسائل، ج 1، ص 582، مسأله 2173 )
سوال: امروزه باب شده كه در هیأت، نوحه را به سبك آهنگهای غربی میخوانند، آیا مشكل دارد؟
پاسخ: آنچه موجب وهن عزاداری است باید، اجتناب شود. استعمالات آلات موسیقی در عزاداری خالی از اشكال نیست مطلقا. (مسائل جدید از دیدگاه علما و مراجع تقلید، ص 40، ج 1)سوال: شركت در عزاداری، به طوری كه نتوانیم نماز را در اول وقت بخوانیم چه حكمی دارد؟
پاسخ: شركت در عزاداری سید مظلومان از بهترین اعمال است ولی باید هدف امام حسین علیهالسلام را از نهضت مورد توجه قرار دهند و كه برپا داشتن نماز یكی از مهمترین اهداف حضرت بوده به طوری كه در ظهر عاشورا در آن بحران و شدت جنگ وقتی یكی از اصحاب به نام ابوثمامه صیداوی آقا را متذكر وقت نماز كرد حضرت درباره او دعا كردند و آماده نماز شدند. بنابراین نماز اول وقت مقدم است و ضمن عزاداری سعی كنند نماز را در اول وقت در هر كجا هستند اگر چه در خیابانها اقامه نمایند.سوال: اگر بعضی از واجبات به سبب شركت شخص در مجالس عزاداری از او فوت شود (مثلاً نماز صبح قضا شود) آیا بهتر است بعد از این در این مجالس شركت نكند یا این كه عدم شركت او باعث دوری از اهلبیت علیهم السلام می‌شود؟
پاسخ: بدیهی است كه نمازِ واجب، مقدم بر فضیلت شركت در مجالس عزاداری اهلبیتعلیهم السلام است و ترك نماز و فوت شدن آن به بهانه شركت در عزاداری امام حسین علیه السلام جایز نیست؛ ولی شركت در عزاداری به گونهای كه مزاحم نماز نباشد ممكن و از مستحبات مؤكّد است.سوال: استفاده از زنجیرهایی كه دارای تیغ هستند، چه حكمی دارد؟
پاسخ: امام خمینی، خامنهای، تبریزی، مكارم و فاضل: اگر استفاده از زنجیرهای مزبور موجب وهن مذهب در برابر مردم شود و یا باعث ضرر بدنی قابل توجهی گردد، جایز نیست.امام، استفتاءات، ج 3، سؤالات س 34 و 37/ خامنهای، اجوبةالاستفتاءات، س 1441/ تبریزی، استفتاءات، س 2003 و 2012/ مكارم، استفتاءات، ج 1، س 574 و ج 2 و makaremshirazi.org، قمهزنی؛ فاضل، جامعالمسائل، ج 1، س 2162 و 2166 و 2173.
سوال: زنجیرزدن به بدن - همانگونه كه برخی از مسلمانان انجام میدهند - چه حكمی دارد؟
پاسخ: حضرت آیت الله خامنهای: اگر به نحو متعارف و به گونهای باشد كه از نظر عرفی از مظاهر حزن و اندوه در عزاداری محسوب شود، اشكال ندارد. (خامنهای، اجوبة الاستفتاءات، س 1463)سوال: آیا قمهزنی به طور مخفی جایز است؟ چنانچه در این مورد نذری وجود داشته باشد، وظیفه چیست؟
پاسخ: حضرت آیت الله خامنهای: قمهزنی علاوه بر این كه از نظر عرفی از مظاهر حزن و اندوه محسوب نمیشود و سابقهای در عصر ائمه علیهم السلام و زمانهای بعد از آن ندارد و تأییدی هم به شكل خاص یا عام از معصوم علیه السلام در مورد آن نرسیده است در زمان حاضر موجب وهن و بدنام شدن مذهب می‌شود بنابراین در هیچ حالتی جایز نیست. و چنانچه در این مورد نذری وجود داشته باشد، نذر واجد شرایط صحّت و انعقاد نیست. (خامنهای، اجوبة الاستفتاءات، س 1461)سوال: استفاده از عَلَم در مراسم عزاداری سیدالشهدا علیه السلام یا قرار دادن آن در مجلس عزا و یا حمل آن در دسته عزاداری چه حكمی دارد؟
پاسخ: امام خمینی، تبریزی، فاضل، مكارم و سیستانی: اشكال ندارد.امام، استفتاءات، ج 2، مكاسب محرمه، س 72؛ تبریزی، استفتاءات، س 2007؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 2174؛ مكارم، استفتاءات، ج 1 س 579؛ سیستانی، سایت، شعائر دینی، س 6.
حضرت آیت الله خامنهای: فی نفسه اشكال ندارد، ولی نباید این امور جزء دین شمرده شود. اجوبة الاستفتاءات، س 1444
نوری:استفاده از آن در حد متعارف اشكال ندارد. استفتاءات، ج 2، س 598 و 604.
صافی: حمل عَلَم بعید نیست از تعظیم شعائر محسوب شود و بیاشكال باشد. جامعالاحكام، ج 2، س 1595.
سوال: آیا تعزیهخوانی و برگزاری مراسم تعزیه اشكال شرعی دارد؟ چرا؟
پاسخ: از دیدگاه اسلام، عزاداری و سوگواری اهلبیت علیهم السلام میتواند در قالبها، فرمها و ابزاری كه در میان ملل و اقوام مختلف مرسوم بوده، محقق شود و به شیوههای گوناگون تجلی یابد.البته این تا زمانی است كه قالبها به شكلها، شیوهها و گونهها، به اصل پیام و محتوا لطمه وارد نسازد، بلكه به بهترین نحو پیام را در ذهن و جان مخاطب جای دهد. از این رو استفاده از شیوههای عزاداری كه در زمان صدر اسلام رایج نبوده (مانند زنجیرزنی، سینهزنی، تعزیه و ...) نه تنها از نظر شرعی اشكال ندارد، بلكه مددكار اسلام بوده و میتواند در حد خود، شعارهای عاشورا و اهلبیت علیهم السلام را به گوش انسان معاصر رسانده و قلب او را به سمت باور بدانها سوق دهد.
البته باید به این نكته مهم نیز توجه كرد كه عزاداری مشروع و مجاز دارای حدود و چارچوبهای خاصی است كه به وسیله شرع و عقلاء تعیین میگردد. اگر عزاداری در شیوههایی اجرا شود كه شور را بر شعور غالب سازد و به نوعی موجب انحراف از فلسفه عزاداری گردد خارج از حدود عزاداری مشروع، مقبول، موجه و معقول است.
اگر قالبهای عزاداری به گونهای باشد كه عقلای جامعه، آن را تقبیح كرده، آن را موجب وهن مذهب و آموزههای اصلی عاشورا میدانند، قطعا حد غیرمجاز عزاداری خواهد بود. (فلسفه عزاداری، محمد رضا كاشفی، مركز فرهنگی نهاد، چاپ اول، 1381، ص 21).
شكل و صورت عزاداری باید به گونهای باشد كه بتواند هسته و محتوای اصلی پیام عاشورا را به مردم ابلاغ كند و باور انسانها را نسبت به آنها تقویت نماید ولی اگر این ظاهر به صورتی درآید كه نه تنها باطن و مغز را نشان ندهد بلكه باعث گردد اصل مسأله و موضوع خدشهدار شود، شكل و صورت مناسبی نخواهد بود.
در هر صورت تعزیه همچون دیگر سنتهای مذهبی باید به هنگام اجرای آن موازین شرعی رعایت گردد و ارزشهای معنوی آن پایمال نشود و چون سنتی دینی است باید مروج و مبلغ فضایل، مكارم و خصال نیكو باشد، مردم را دین شناس نماید و روح معنویت را در آنان تقویت كند، پس تعزیه در صورتی موجب خشنودی خدا و اولیای الهی است كه در حدود بندگی پروردگار بوده و مشتمل بر دروغ، حرام و امور وهنانگیز نباشد.
مسأله شبیهخوانی و تعزیه، از دیدگاه فقهی و اعتقادی مورد بحث و بررسی عالمان شیعه قرار گرفته است برخی آن را تحریم و بعضی تجویز كردهاند. از نظر علمای شیعه، خدمتی برای حفظ اسلام بالاتر از این نیست كه بدعتها از بین بروند و افكار موهوم، ظرفی و مضامین سست از متون نوحهها و شبیهنامهها حذف شوند، لذا در صورتی كه جهات شرعی در تعزیهخوانی رعایت گردد و تعزیه پیراسته از وهن و خرافات برگزار شود، بر آن اشكالی مترتب نمیباشد:
نظرات علمای شیعه درباره تعزیه
1- آیت الله میرزا محمدحسین نائینی در فتوای خود ضمن تأیید شبیهخوانی، این قید را بیان نمود كه شعائر مزبور باید از هرگونه امور ناپسند كه شایسته چنین شعاری نیست پاك شود. (در این خصوص ر.ك: كتاب بكاء الحسینی، سید حسین طباطبایی، صص 482 - 502).
2- آیت الله سید محسن حكیم، ضمن تأیید فتوای میرزای نائینی میافزاید؛ بعضی مناقشاتی كه می‌شود ناشی از منضم گشتن برخی چیزها و كارهایی است كه چه بسا با عزاداری و سوگواری برای سیدالشهدا مغایرت دارد (فتاوی علمای سلف درباره عزاداری و شبیهخوانی، فصلنامه هنر، پاییز 1362، ص 297).
3- در رساله ذخیرة العباد، آیت الله زین العابدین مازندرانی با حواشی آیت الله میرزا محمدتقی شیرازی، آیت الله سید محمد كاظم یزید و آیت الله سید اسماعیل صدر، شبیهخوانی به عنوان اعمالی ممدوح معرفی شده، مادامی كه مشتمل بر حرامی چون غنا و مانند آن نباشد.
در این نوشتار بیان مصائب به زیان حال امام در صورتی جایز است كه با شؤونات آن بزرگوار تناسب داشته باشد. (الدعاة الحسینیه، شیخ محمدعلی نخجوانی، ص 126 و 131).
4- آیت الله شیخ عبدالكریم حائری یزدی در بخشی از نظر خویش درباره تعزیه میفرماید: «گمان ندارم كسی منكر خوبی آن باشد، مادامی كه برخی از محرمات شرعی را در بر نداشته باشد؛ مانند استعمال لهو و غیر آنها.» (همان).
5- علامه سید محسن امین تأكید مینماید كه در عزداریها باید از سیره ائمه علیهم السلام پیروی كرد و اگر آن بزرگواران تصریحی در این امور نكردهاند، باید از شیوهای منطقی و عاقلانه متابعت نمود (التنزیه لاعمال الشیبه، تألیف شده به سال 1347 ق (1307ش) كه در سال 1322ش توسط جلال آل احمد با عنوان عزاداریهای نامشروع ترجمه و انتشار یافت).
6- آیت الله سید عبدالحسین شرف الدین عاملی خاطرنشان مینماید: اگر رویدادهای ملالانگیز اهلبیت به صورت نمایش برگزار شود، اثر خوبی بر دل ما خواهد گذاشت، ولی این برنامه باید از روی اصول صحیح به اجرا درآید. (المجالس الفاخرة فی ماتم العترة الطاهره، سید عبدالحسین شرف الدین، مقدمه).
7- آیت الله كاشف الغطاء نیز سوگواری به شكل شبیهخوانی را در صورتی كه درست برپا شود، بدون اشكال میدانست، ولی در ادامه افزوده است: «سعی كنید عزاداری را از كارهایی كه با حزن و عزا جور در نمیآید، جدا كنید. زیرا عزاداری برای زنده ساختن فلسفه قیام امام حسین علیه السلام است، نه برای قصهگویی، نمایش و وقت گذرانی. بكوشید مراسم سوگواری را بدون نقطه ضعف برگزار كنید و مردم را به یاد خدا بیاندازید و ایمان آنها را زیاد كنید.» (كاشف الغطاء، سوره خشم، محمد رضا سماك امانی، ص 72).
8- آیت الله میرزا محمد علی شاه آبادی - استاد عرفان امام خمینی - وقتی مشاهده كردند در صحن مطهر امام زاده حمزه علیه السلام مراسم تعزیهخوانی با تحریفات و مضامین موهن برگزار می‌شود، مانع اجرای آن گردید و مجلس مذكور را به كانون وعظ و خطابه تبدیل نمود. (روایت فضیلت، غلامرضا گلی زواره، مجله پاسدار اسلام، ش 160، ص 41).
9- آیت الله بروجردی نیز وقتی ملاحظه نمود شبیهخوانیهای قم وضع نگران كنندهای دارند و توأم با بدعت و تحریف اجرا میشوند، دست اندركاران تعزیه را فرا خواند و به آنان تأكید نمود شبیهخوانی با این شكل حرام است و باید یا اصلاح گردد و یا از برگزاری آنها با این روند مخرب اجتناب شود و اجازه نمیدادند عزاداریهای آفت زده اجرا شود.(حماسه حسینی، شهید مطهری، ج 1، ص 185).
10- شهید مطهری در خصوص پالایش و پیرایش تعزیه هشدار میدهند: «علما باید با عوامل پیدایش تحریف مبارزه كنند، جلو تبلیغات دشمنان را بگیرند، با اسطورهسازیها مبارزه كنند... » (همان، ج 3، ص 293).
11- حضرت امام خمینی در بخشی از بیانات خود فرمودهاند: «اینجا باید سخنی هم در خصوص عزاداری و مجالسی كه با نام حسین بن علی علیهماالسلام برپا می‌شود بگوییم. ما و هیچ یك از دینداران نمیگوییم كه با این اسم، هر كس هر كاری میكند خوب است. چه بسا علمای بزرگ و دانشمندان، بسیاری از این كارها را ناروا دانسته و به نوبت خود از آن جلوگیری كردهاند، چنانچه همه میدانیم كه در بیست و چند سال پیش از این عالم بزرگوار مرحوم حاج شیخ عبدالكریم حائری در قم شبیهخوانی را منع كرد و یكی از مجالس بسیار بزرگ را مبدل به روضهخوانی كرد... .» (قیام عاشورا در كلام و پیام امام خمینی، ص 92).
12- از دیدگاه حضرت آیت الله خامنهای اگر مراسم شبیهخوانی مشتمل بر امور دروغ و باطل نباشد و مستلزم مفسده هم نباشند و با توجه به مقتضیات زمان باعث وهن مذهب حق هم نشوند اشكال ندارد ولی در عین حال بهتر است كه به جای آنها، مجالس وعظ و ارشاد و ذكر مصائب حسینی و مرثیهخوانی برپا شود. (اجوبة الاستفتائات، تهران، الهدی، 1381، ص 322).
13- از دیدگاه آیت الله مكارم شیرازی، شبیهخوانی، اگر امر خلاف شرعی در آن بناشد و موجب هتك مقدسات نشود اشكال ندارد. (استفتائات جدید، آیت الله مكارم شیرازی، 1381، ج 1، ص 158، ش 573).
14- از نظر آیت الله میرزا جواد تبریزی، تعزیه و شبیهخوانی چنانچه مشتمل بر حرام نبوده و وهن به معصومین علیهم السلام نباشد مانعی ندارد. (استفتائات جدید، آیت الله میرزا جواد تبریزی، انتشارات سرور، 1378، چاپ اول، ص 458، ش 2019).
پینوشتها:
1- سید بن طاووس ، لهوف، ص 10.
2- همان، ص 5.
3- آیت الله فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 2174/ آیت الله مكارم، استفتائات جدید، ج 1، س 516؛ آیت الله خامنهای، اجوبة الاستفتائات، ج 2، متفرقات؛ آیت الله سیستانی، سؤال از دفتر ایشان.
4- سؤال از دفتر ایشان.
"محمد محمدی اشتهاردی"
