فرهنگ وقف در اسلام
تعریف وقف
اهداف وقفاقسام وقف
شرایط وقفقلمرو و منابع وقف
وقف از نظر قرآنوقف از نظر سنت
وقف از نظر اجماع و عقلوقف سنت حسنهاى است كه از دیرباز به اشكال گوناگون در تاریخ بشر وجود داشته و اسلام آن را در مسیرى روشن، منطقى، هدفدار، مترقى و دقیق نهاده است.
در این مقاله تلاش كرده ایم كه به معنی وقف، انواع و اهداف آن و وقف در قرآن و سنت بپردازیم.
تعریف وقف
وقف در لغت به معناى ایستادن، ماندن و آرام گرفتن است. (1) و در اصطلاح فقهى، نگهداشتن و حبس كردن عین ملك است و مصرف كردن منافع آن در راه خدا. برخى از فقها گویند وقف حبس عین است بر ملك خدای تعالى.مرحوم محقق حلى در شرایع مىنویسد: «وقف عقدى است كه ثمره آن حبس اصل و تسبیل منافع است (تسبیل منافع یعنى صرف كردن مال در جهتى كه واقف تعیین كرده است).» (2)
مرحوم شیخ طوسى در مبسوط مىگوید: تسبیل یعنى در راه خدا قرار دادن، و دلیلشان این سخن نبى اكرم صلى الله علیه وآله است كه فرمود: «حبس الاصل و سبل المنفعة»؛ اصل را حبس كن و منافعش را در راه خدا آزاد نما.(3)
مذاهب دیگر اسلامى براى وقف تعاریف مختلفى دارند و فقهاى هر مذهب وقف را آن گونه تعریف كردهاند كه بیانگر دیدگاه آنان نسبت به مالكیت وقف باشد. گروهى وقف را جایز و گروهى آن را لازم دانستهاند.
علماى مذهب شافعى مىگویند: وقف عبارتست از حبس مال كه انتفاع از آن با بقاى عین مال ممكن باشد. وقف در اصل مال ممنوع و مقطوع مىگردد و منافع وقف به قصد قربت هزینه مىشود. (4)
در فقه گفته مىشود: وقف عبارتست از حبس عین مال بر ملك واقف و صدقه دادن منافع آن. (5) در این تعریف ابوحنیفه وقف را مانند عاریه جایز مىداند و لذا استعمال لغت حبس در این تعریف داراى اشكال است. (6)
ابن عرفه از علماى مذهب مالكى گفته است: وقف عبارتست از اعطاى منفعت (و نه ذات آن)، به خلاف هبه كه واهب عین موهوبه را مىبخشد. (7)
در فقه حنبلى وقف چنین تعریف شده است: «الوقف هو تحبیس الاصل و تسبیل الثمرة»؛ وقف حبس اصل و تسبیل منافع است. (8)
اهداف وقف
وقف به لحاظ مصالح عمومى از دیرباز موارد استفاده متنوع و گوناگون داشته و رایج ترین موارد مصرف آن عبارتست از:1- تعلیم و تعلم رایگان.(احداث مدارس و تهیه امكانات تحصیل براى جویندگان علم و دانش)
2- زاویهها: مراكزى بودهاند كه براى تحصیل علم، عبادت و خدمت رایگان به وجود آمده و مانند سفرهاى رنگین در اختیار عموم بودهاند. (9)
3- تهیه آب و آبیارى اراضى كشاورزى و مانند آن.
4- تاسیس كاروانسراها در مسیر كاروانها و قافلهها.
5- مواردى از قبیل معالجه و درمان بیماران، كمك به زوار و مسافران، همدردى با فقرا و مستمندان.
اقسام وقف
وقف به اعتبارهاى مختلف به انواع و اقسامى تقسیم مىشود و از آن جمله:منقطع الاول، منقطع الوسط، منقطع الآخر. با این توضیح كه انقطاع ممكن است ناشى از جعل شارع و یا ناشى از جعل واقف باشد.
وقف به اعتبار قصد واقف.
ممكن است تملیك منافع بر موقوف علیه مقصود باشد (10) و یا صرف آن در موقوف علیه، و در صورت دوم ممكن است منظور صرف شخص منافع باشد و یا اعم از آن و بدلش.وقف به اعتبار موقوف علیه به عام و خاص تقسیم مىشود:وقف عام
وقفى است كه مخصوص دسته و طبقه خاص نیست مانند وقف بر فقراء، روضه خوانى و اطعام، وقف بر طلاب علوم دینى و مساجد و غیره.وقف خاص وقفى است كه مخصوص دستهاى خاص باشد مانند وقف بر اولاد و ذریه شخص و غیره.به بیان دیگر وقف عام وقفى است كه براى انتفاع كل مردم قرار داده شده است و وقف خاص حق انتفاع را براى گروهى خاص در نظر دارد. (11)
از جمله تقسیمات دیگر وقف، وقف انتفاع و وقف منفعت
است.دروقف انتفاع نظر واقف از وقف تحصیل درآمد مادى نیست مانند احداث و وقف مسجد در زمین ملكى خود یا زمین موات.دروقف منفعت همان طور كه در «وقف به اعتبار قصد واقف» گفتیم نظر واقف تحصیل درآمد و مصرف درآمد در موارد مورد نظر واقف است مانند وقف ملكى براى حفظ و اداره مدرسه و غیر آن مثل روضه خوانى و اطعام. (12)
شرایط وقف
علامه حلى در شرایع الاسلام چهار شرط براى صحت وقف را لازم دانسته است:1- دوام؛ یعنى وقف باید ابدى باشد نه موقت. (موقت حبس است)
2- تنجیز؛ یعنى وقف معلق و مشروط نباشد. (قطعى و محكم باشد)
3- به تصرف دادن؛ یعنى مسلط كردن موقوف علیهم یا متولى یا حاكم بر موقوفه و برداشتن تسلط خود از آن.
4- از خود بیرون كردن؛ یعنى بر خود وقف نكردن. (13)
اكثر علما از جمله مرحوم شیخ طوسى (14) و صاحب جواهر (15) و حضرت امام خمینى(ره) (16) شرایط چهارگانه فوق را در جهت وقف لازم مىدانند.
قلمرو و منابع وقف
وقف از نظر قرآنباید گفت وقف از مختصات نظام حقوقى و اقتصادى اسلام است. وقف در اسلام داراى ویژگیهایى است، پیش از هر مطلبى نگاهى به منابع اربعه مىاندازیم و به عنوان تیمن و تبرك بحث را از قرآن كریم آغاز مىكنیم.
قرآن مجید اصیل ترین منبع معارف و حقوق اسلامى است، لذا براى دستیابى به اصل و ریشه هر مطلبى پیش از هر منبعى باید به قرآن مراجعه كنیم.
درباره عطایاى منجزه مانند وقف و سكنى و صدقه و هبه و غیر اینها در قرآن مجید آیاتى مخصوص به این امور نیست لیكن آنچه عموما بر فعل خیرات و تحریض به آنها دلالت دارد دال بر این امور نیز هست. راوندى و معاصران او از آن جمله سه آیه(آل عمران، آیه 92/ مزمل، آیه 20/ بقره، آیه177) را در اینجا آوردهاند. (17) ولى مىتوان از باب اولویت به آیات مربوط به انفاق و احسان( بقره، آیات 260-261،263 -266). و قرضالحسنه و تعاون و صدقه، به جواز و بلكه به رجحان و استحباب وقف استدلال كرد. علاوه بر اینها آیه46 سوره كهف و آیه76 سوره مریم دلالت روشنترى بر جواز و رجحان وقف دارند.
وقف عملى است صالح و باقى، و مصداق روشنى است از تعاون و تعاضد، و انفاقى است عارى از منت، و احسانى است خالى از اذیت و بدور از تحقیر شخصیت دیگران، و تصدقى است دایمى و مستمر و بدون ریا، و وامى است بدون اضطراب و تكاثر(تكاثر، آیات 1 و2) و بروز اختلافات فاحش طبقاتى به صورتى معقول مبارزه مىشود، و برگ سبزى است كه به گور فرستاده مىشود. (مزمل، آیه20) و سرانجام عاملى است كه نام واقف را نیز جاودان مىسازد و وى را به نوعى خلود و بقا مىرساند.
وقف از نظر سنت
دومین منبع وقف سنت است. و سنت به قول، فعل و تقریر پیامبراكرم صلى الله علیه وآله و جاى دیگر، به قول، فعل و تقریر شخص پیامبرصلى الله علیه وآله و ائمه علیهمالسلام و یا اصحاب تعریف شده است.واقدى در كتاب مغازى، نقل مىكند كه اراضى مخیرق را به موجب وصیتى در اختیار حضرت محمد صلى الله علیه وآله گذاشته بودند و حضرت آنها را وقف فرمودند.
در روایتى منقول از حضرت امام جعفرصادق علیهالسلام، حیطان هفتگانه حضرت رسول اكرم صلى الله علیه وآله بودهاند كه بعد از رحلت آن حضرت در اختیار حضرت فاطمه علیهاالسلام بود كه بعدها دعوایى در مورد آنها مطرح شد و حضرت علىعلیهالسلام بر وقفیت آنها شهادت دادند و حضرت فاطمه علیهاالسلام نیز آنها را موقوفه معرفى فرمود. (18)
گروه كثیرى از یاران پیامبرصلى الله علیه وآله در حال حیات حضرتش و با تایید آن حضرت هر كدام مالى یا اموالى را وقف كردند چنان كه گروهى هم بعد از وفات پیامبرصلى الله علیه وآله اقدام به وقف نمودند. عواید این اوقاف مطابق نیت واقف خرج مىشد و به دست خود واقف یا كسى كه از طرف او تعیین مىگردید اداره مىشد. (19)
این روش خداپسندانه ادامه یافت و اصحاب و تابعین یكى بعد از دیگرى براى تاسى به سنت نبوى و جلب رضاى الهى، مالى را در راه خدا و یا براى اقربا و ذریه وقف مىكردند.
متاسفانه این سنت و سیره مرضیه بعدها تغییر ماهیت یافت و وقف در دست برخى، وسیله محروم ساختن بعضى از ورثه از ارث و یا فرار از مالیات و امثال آن قرار گرفت. (20)
وقف از نظر اجماع و عقل
در فقه امامیه نگارنده به قولى برخورد نكرده است كه وقف را مشروع و حتى ممدوح نداند، (21) و لذا بدون تردید مىتوان گفت كه اكثریت قریب به اتفاق فقهاى سایر مذاهب اسلامى نیز، موافق قول امامیهاند تنها از ابوحنیفه و زفربن هذین بن قیس عنبرى بصرى و ابوهذیل، از بزرگان اصحاب ابوحنیفه، مخالفتى نقل شده و در یكى از اقوال نیز جواز وقف به اسلحه و چارپا اختصاص یافته است.عموم اهل كوفه و شریح قاضى هم از ابوحنیفه پیروى كردهاند، گویا ابوحنیفه نهاد وقف را مستقل از نهاد وصیت نمىدانسته و یا عقیده داشته كه صیغه وقف قادر به ازاله مالكیت مالك نیست، و یا اصلا وقف را منافى با حقوق ورثه مىدانسته است.
وقف در جوامع دیگر
اعمال و عقودى شبیه وقف در تمام اجتماعات بشرى وجود داشته است. وجود انواع معابد در اجتماعات مختلف و تخصیص اموال و املاك به معابد، حكایت از نوعى وقف مىكند. مؤسسههاى خیریه فراوانى در سراسر جهان به وجود آمده و املاك و اموالى بر آنها تخصیص یافته و فروش و انتقال آن املاك و اشیاء نیز منع شده است.هنگام فتح شوش در بقعه دانیال پیامبرعلیهالسلام سندى به دست آمده كه نشان مىداد به منظور پرداخت وامهاى بدون ربح نیز اختصاص یافته بود. خلیفه دستور داد آن گنج به بیتالمال منتقل شود و طبق مفاد مندرج در آن سند عمل شود. (22)
در میان اعراب حجاز افرادى بودند كه تحت شرایطى خاص تعدادى از چهارپایان و حتى گاهى فرزند خود را در مقام وفاى به نذر در پاى بتها قربانى مىكردند و گوشت گوسفند و یا شتر قربانى شده را میان مردم و به ویژه مستمندان تقسیم مىكردند. (23)
زن عمران حمل خود را نذر كرد (آل عمران، آیه53) و مریم در مقام وفاى به نذر صمت خود، حاضر به پاسخ نشد.(مریم، آیه26) و قوم صالح، ناقه او را كه شاید موقوفه بود پى كردند. (شمس، آیه13)
در كشورهاى اروپایى، وقف به معنایى كه در قوانین ما وجود دارد به چشم نمىخورد، ولى فكر ایجاد سازمانى كه دارایى آن به هدفهاى خیر و عام المنفعه اختصاص یابد از دیرباز وجود داشته و هم اكنون نیز بنیادهاى خیریه در غالب كشورها، سهم بزرگى در امور اجتماعى و سیاسى و اقتصادى برعهده دارند، مانند بنیاد نوبل در سوئد و فورد و راكفلر در امریكا. (24)
نگارنده بر آن نیست كه موارد فوقالذكر و همانند آن تحت عنوان وقف قرار گیرد. زیرا هر كار خیرى وقف نیست (و رابطه آن با خدمات عامالمنفعه عموم و خصوص مطلق و به تعبیرى دیگر عموم و خصوص من وجه است) گو این كه روح وقف در برخى از آنان به چشم مىخورد.
پىنوشت ها:
1- فرهنگ عمید، كلمه وقف، چاپ سوم، ص 1100.2- شرایع الاسلام، ج 1، چاپ چهارم، ص343.
3- المبسوط، ج3، ص286.
4- احكام وقف در شریعت اسلام، ج1، ص67.
5- این تعریف را مرغینانى مؤلف الهدایة به ابوحنیفه منسوب و از او نقل قول كرده است (احكام وقف، ج، ص 71).
6- احكام وقف در شریعت اسلام، ج1، صص 70 و 71.
7- همان، ص75.
8- همان، به نقل از ابن قدامه مقدس، ج1، ص79.
9- سفرنامه ابن بطوطه پر از ذكر این مراكز است و به عنوان مثال در ج1، ص60 آمده است: «مزار ابویعقوب زاویهاى براى اطعام مسافرین دارد كه مىگویند وقف آن از طرف سلطان صلاحالدین بوده است».
10- در فرض قصد تملیك احدى از موقوف علیهم مىتواند سهم خود را معاوضه نماید و سهم او به ورثه منتقل مىشود و در حد نصاب زكات بر آن تعلق مىگیرد. (به كتاب وقف در منهاج الصالحین، م2، رجوع شود.)
11- مقدمهاى بر فرهنگ وقف، مساله 8، ص94/ و مساله 34، ص100.
12- همان، ص49 و50.
13- شرایع الاسلام، ج1، چاپ چهارم، ص350.
14- المبسوط، ج3، صص 292 - 301.
15- جواهرالكلام، شیخ محمد حسن نجفى، ج28، چاپ ششم، ص51.
16- تحریرالوسیله، ج3، شرایط وقف.
17- ادوار فقه، محمود شهابى، بخش وقف، ص 151.
18- به وسایل كتاب الوقوف، باب 10، حدیث 1 و 2 رجوع شود.
19- احكام وقف در شریعت اسلام، ص 45-52.
20- همان.
21- فرهنگ وقف، ابوسعید سلمان، ص15.
22- كتاب تاریخچه اوقاف اصفهان، ص 374.
23- احكام وقف، ج1، صص 21 -23 (مقدمه)/ اسلام و جاهلیت از ص276 به بعد.
24- حقوق مدنى ایران، ناصر كاتوزیان، ص 492.
