عشق ز پروانه بیاموز!

كم ز خروسی مباش، مُشت پَری بیش نیست      ‏ از سر شب تا سحر ذكر خدا می‏كند ‏

گویند فقط یك شب، خروس‏ها ساكت بودند و آن هم شبی بود كه فرعون به لشگریانش ‏دستور داد وقتی خروس‏ها شروع به خواندن كردند به تعقیب حضرت موسی ‏‏(علی‏نبیناوآله‏وعلیه‏السلام) بپردازند. به امر الهی، آن‏شب خروس‏ها نخواندند تا این‏كه ‏صبح شد و حضرت موسی و قومش از فرعونیان فاصله زیادی گرفتند. البته با وجود این كه ‏خروسْ سحرها آواز می‏خواند و تسبیح خدا می‏گوید، شاعری از خروس گله دارد و در یك ‏بیت شعر برای فهماندن عشق واقعی، خطاب به خروس می‏گوید:‏

ای مرغ سحر، عشق ز پروانه بیاموز ‏       كان سوخته را جان شد و آواز نیامد ‏

هر كس را می‏بینی كه تألیفی دارد و خدمتی می‏كند و به جایی رسیده است؛ از ‏شب‏زنده‏داری‏ها و رازونیازها و عبادات شبانه رسیده است. هنگام شب است كه دوستان ‏و عاشقان خدا با او درد دل می‏كنند:‏

هر جا كه بُوَد، دری، به شب دربندند      ‏ الا درِ دوست را كه شب باز كنند ‏

شخصی بود كه همیشه می‏گفت سحرخیز باش تا كامروا باشی. روزی شاه افرادی را ‏مأمور كرد كه وقتی او زود از خانه بیرون می‏آید بر سر او ریخته و همه چیزش را ببرند و ‏این كار را هم كردند. شاه او را خواست و گفت چه شد؟ تو كه می‏گفتی سحر خیز باش ‏تا كامروا باشی ولی امروز دیر آمدی؟ او گفت: آن دزدها از من سحرخیزتر بودند لذا آن‏ها ‏كامروا شدند.‏

سحر را از دست ندهید! یك ساعت مطالعه سحر، مطابق با چند ساعت مطالعه روز ‏است. یك‏بار قسمتی از «مُطوَّل» را هرچه خواندم نفهمیدم. سحر، همین كه بیدار شدم، ‏زیر كرسی، هنوز وضو نگرفته، خواب‏آلود، كتاب را باز كردم و مطلب را فهمیدم، یك‏بار هم ‏دو طلبه را دیدم كه قبل از اذان صبح، كنار حوض مدرسه فیضیه مشغول مباحثه بودند.‏

استادی از شاگردش پرسید صبح‏ها چه ساعتی شروع به مطالعه می‏كنی؟ شاگرد گفت ‏یك ساعت مانده به اذان صبح، استاد گفت خیلی كم است باید زودتر بیدار شوی.‏

یك‏روز، قبل از اذان صبح، دیدم آیت‏الله‏العظمی بروجردی (ره) در حیاط مدرسه فیضیه قدم ‏می‏زنند. فردای آن روز شیخ‏محمود اردكانی آمد و گفت دیشب آقای بروجردی (ره) به ‏این‏جا آمده بودند و شكایت داشتند كه چرا برق چند حجره خاموش بوده و طلبه‏ها برای ‏نماز شب بیدار نشده‏اند. امام صادق (علیه‏السلام) فرموده‏اند: نماز شب را رها مكن؛ ‏همانا زیان دیده كسی است كه از نماز شب محروم شود.(3)‏

خـفـتگان را خبر از زمزمه مرغ سحـر ‏       حـیـوان را خبـر از عالـم انسـانـی نـیـسـت ‏

حضرت رسول اكرم(صلی‏الله‏علیه‏وآله) فرموده‏اند: ما زالَ جِبرَئیلُ یُوصینی بِقیامِ اللّیلِ حَتّی ‏ظَنَنتُ أنَّ خِیارَ أُمَّتی لَن یَنامُوا(4)جبرئیل پیوسته مرا سفارش به نماز شب می‏كرد تا ‏این‏كه گمان كردم خوبان و برگزیدگان امت من هرگز نمی‏خوابند.‏

گویند عاشق و معشوقی با هم قرار گذاشتند، معشوق سر قرار آمد ولی دید عاشق ‏خواب است، چند گردو در جیب او ریخت و رفت. عاشق بعدها معشوق را دید و پرسید ‏چرا سر قرار نیامدی؟ معشوق گفت: تو كه می‏خوابی به درد عاشقی نمی‏خوری، تو باید ‏بروی گردو بازی كنی.‏

عـجبـاً لِلـمُحِـبِّ كَـیـفَ یَنـام     كُـلُّ نَـومٍ عَلَـی المُحِـبِّ حَـرام ‏

خداوند متعال به موسی (علیه‏السلام) می‏فرماید: ای پسر عمران دروغ می‏گوید كسی ‏كه گمان می‏كند مرا دوست دارد ولی هنگام شب، تا صبح می‏خوابد.(5) سپس فرمود: آیا ‏دوست خواستار خلوت كردن با دوست خود نیست؟ ای پسر عمران، من از دوستان خود ‏با خبرم. چون شب بر آنان وارد شود، دیده دل‏هایشان به سوی من نگران است، و عقاب ‏و كیفر من پیش چشمشان نمودار است و با من از راه مشاهده و حضور سخن می‏گویند. ‏ای پسر عمران، از دل خود خشوع، از بدن خود فروتنی، و از چشم خود اشك، در ‏تاریكی‏های شب، برای من بفرست، كه در این حالات مرا به خود نزدیك خواهی یافت.‏

گویند شبی كه امام خمینی (ره) از تبعید، بعد از چند سال دوری از وطن، با هواپیما به ‏تهران بر می‏گشتند در طبقه دوم هواپیما نماز شب خواندند و مثل همیشه در نماز گریه ‏كردند و سپس نماز صبح را هم خواندند، آن‏گاه سر را روی صندلی هواپیما گذاشتند و ‏خوابیدند. امام صادق (علیه‏السلام) فرموده‏اند: لَیس مِن شیعَتِنا مَن لَم یُصَلِّ صَلاةَ اللَّیل؛(6) ‏كسی كه نماز شب نمی‏خواند از شیعیان ما نیست.‏

آقای اشراقی (ره) كه بعد از نمازِ آیت‏الله‏العظمی بروجردی منبر می‏رفتند، روزی فرمودند: ‏پدرم، مرحوم ارباب، شبی در ماه مبارك رمضان در نجف اشرف به حرم حضرت امیر ‏‏(علیه‏السلام) می‏روند و می‏بینند اشخاصی نماز شب را خوانده، در قنوت نماز وتر ‏مشغول دعای ابوحمزه ثمالی (ره) (از حفظ) هستند، وقتی آن‏ها را شمرده بودند هفتاد ‏نفر بوده‏اند.‏

استاد ما حاج‏شیخ‏علی‏اكبر برهان(ره) فرمودند یكی از اولیا خدا كه هر شب دعای كمیل ‏می‏خواند، گفته بود این حسرت بر دلم ماند كه یك شب دعای كمیل را تا آخر بخوانم ‏‏(آن‏چنان حالی داشته كه نمی‏توانسته دعا را ادامه دهد)؛ حال دوستان خدا چنین است. ‏اگر شما هم می‏خواهید با خدا دوست شوید، نماز شب بخوانید. حضرت رسول ‏اكرم(صلی‏الله‏علیه‏وآله) فرموده‏اند: خداوند متعال حضرت ابراهیم (علیه‏السلام) را به ‏دوستی نگرفت مگر به خاطر اطعام و نماز خواندن او در شب، در حالی كه مردم خواب ‏بودند.(7) اگر خواب بودی و خروسی صدا كرد و بیدار شدی به خروس فحش مده، می‏دانی ‏چه می‏گوید؟ می‏گوید: «أذكُرُواللّه یا غافِلُون»؛ ای غافل‏ها بلند شوید و به یاد خدا باشید.‏

دانی كه چه گویدت خروس سحری ‏               یعنی كه شبی گذشت و تو بی‏خبری

‏

حاج‏شیخ‏عباس قمی (ره) در حاشیه كتاب مفاتیح الجنان، روایتی از امام صادق ‏‏(علیه‏السلام) نقل كرده‏اند كه حضرت فرمودند: نیست بنده‏ای مگر این‏كه بیدار می‏شود در ‏هر شب یك یا دو یا چند مرتبه پس اگر برخاست كه برخاست، وگرنه شیطان، پاهای خود ‏را می‏گشاید، پس بول می‏كند در گوش او. آیا كسی را كه برای نماز شب، برنخاسته ‏است نمی‏بیند كه صبح كه بر می‏خیزد گران و سنگین و كسل است؟

پس اگر نماز شب قضا شود شیطان در صورت او بول می‏كند، حالا دیگر نمی‏گویم اگر نماز ‏صبحش قضا شود شیطان چه می‏كند.‏

مگر چه‏قدر می‏خواهی بخوابی؟ استاد ما حضرت آیت‏الله‏حاج‏شیخ‏علی‏اكبر برهان (ره) ‏می‏فرمودند: آن‏قدر در قبر بخوابیم كه استخوان‏هایمان بپوسد[یعنی فرصت برای خوابیدن ‏زیاد است]. یك شب هم بلند شو ببین چه خبر است. حضرت رسول اكرم ‏‏(صلی‏الله‏علیه‏وآله) می‏فرمایند: وقتی بنده‏ای از خواب شیرینش و از رختخوابش برخیزد در ‏حالی كه خواب آلود است، برای این‏كه به سبب نماز شبش می‏خواهد كه خداوند را ‏راضی كند، خداوند متعال به سبب آن بنده بر ملائكه مباهات می‏كند و می‏گوید: این بنده ‏مرا می‏بینید كه از جایش بلند شده و خواب شیرینش را ترك كرده تا كاری را انجام دهد ‏كه بر او واجب نكرده‏ام؟ شاهد باشید كه من او را آمرزیدم.(8)‏

بعضی بودند مثل اویس قرنی (ره) كه شب‏ها نمی‏خوابیدند، اویس یك شب می‏گفت هذه ‏لَیلَةُ القِیام؛ امشب شب ایستادن است، و تا صبح روی پا می‏ایستاد. یك شب می‏گفت ‏هذه لَیلَةُ الرُّكُوعِ؛ امشب شب ركوع است، و تا صبح در ركوع بود. یك شب می‏گفت هذه ‏لَیلَةُ السُّجُودِ و تا صبح در سجده بود.‏

از فرزندان شیخ‏عباس قمی (ره) نقل شده كه می‏گفتند ما شب‏ها از صدای گریه پدرمان ‏از خواب می‏پریدیم. آیت‏الله شیخ‏علی‏اكبر نهاوندی (ره) با این‏كه سنشان زیاد بود، با آن ‏حال، دو ساعت مانده به اذان صبح در حرم امام رضا(علیه‏السلام) مشغول نماز شب و ‏مناجات بودند. بعضی بزرگان چهار ركعت از نافله شب را به صورت نماز حضرت جعفر طیار ‏‏(ره) می‏خواندند و بعضی از اولیأ خدا یك‏سال شب‏ها را به عبادت مشغول بودند تا این‏كه ‏شب قدر را درك كنند. هر شب، شب قدر است اگر قدر بدانی.‏

از خدا بخواهید به شما لذت مناجات بدهد. شبی نماز شب شهید ثانی قضا شد، ایشان ‏از خواب بیدار شدند و گریه كردند و ناراحت شدند و گفتند: خدایا مگر من چه كرده بودم ‏كه از این توفیق باز ماندم؟ اما این‏كه چرا برای نماز شب خواب می‏مانیم؛ یكی از علل آن ‏گناه است. امام باقر (علیه‏السلام) فرمودند: شخصی نزد حضرت علی (علیه‏السلام) آمد ‏و عرض كرد كه من از نماز شب محروم شده‏ام، حضرت به او فرمودند: گناهانت تو را اسیر ‏كرده است.(9‏)

استاد ما حاج شیخ‏علی‏اكبر برهان (ره) فرمودند: یك كارگر، صبح تا ظهر كار می‏كند، ظهر ‏چند دقیقه سرش را می‏گذارد زمین، خستگی او رفع می‏شود، دوباره تا شب كار می‏كند. ‏ما ساعت‏ها می‏خوابیم ولی باز حوصله و توانِ برخاستن نداریم، علتش این است كه ‏گناه، ما را خسته كرده است و نمی‏توانیم برای نماز شب بلند شویم: امام ‏صادق(علیه‏السلام) فرموده‏اند: آدمی گاهی یك دروغ می‏گوید، پس به سبب آن از نماز ‏شب محروم می‏شود، وقتی از نماز شب محروم شد از روزی هم محروم می‏شود.(10) ‏گاهی هم خداوند متعال برای این‏كه انسان تكبر نكند و مغرور نگردد، نمی‏گذارد بیدار شود ‏ولی این مسأله، از یكی دو شب بیشتر نیست.(11)‏

استاد ما حاج‏شیخ‏علی‏اكبر برهان (ره) فرمودند: شبی به مهمانی رفتم، شام خوردیم، ‏بعد تشك انداختند كه بخوابیم. رفتم در رختخواب، دیدم به حدی تشك نرم است كه در ‏تشك گم می‏شوم بلند شدم گفتم بابا! من می‏خواهم سحر بلند شوم، این تشك را جمع ‏كنید. بله اگر غذای چرب بخورید، یا جای گرمی بخوابید، این هم نمی‏گذارد بلند شوید، ‏خواب زیاد هم خواب می‏آورد. شب، غذا كم و سبك بخورید تا سحر حال داشته باشید. ‏نافله صبح را هم سعی كنید كه ترك نكنید و اگر می‏توانید همه نوافل را بخوانید.‏

اهل سنت مقید به نافله هستند، مبادا ما از آن‏ها عقب باشیم. آیت‏الله‏العظمی سیداحمد ‏خوانساری (ره) تا آخر عمر نوافل را ایستاده به جای می‏آوردند. پیرمردی در حرم امام ‏رضا(علیه‏السلام) بود كه حدود 100 سال عمر داشت ولی نسبت به نوافلش مقید بود و ‏ایستاده هم می‏خواند. در ارشادالقلوب آمده است كه حضرت رسول اكرم ‏‏(صلی‏الله‏علیه‏وآله) فرمودند: خداوند متعال می‏فرماید پیوسته بنده من به سبب نوافل به ‏من نزدیك می‏شود در حالی‏كه خالص برای من است تا این‏كه او را دوست می‏دارم، پس ‏هنگامی كه او را دوست داشتم گوش او می‏شوم كه با آن می‏شنود و چشم او می‏شوم ‏كه با آن می‏بیند و دست او می‏شوم كه با آن انتقام می‏گیرد و اگر از من حاجتی بخواهد ‏به او می‏دهم و اگر از چیزی به من پناه آورد، او را پناه می‏دهم.‏

‏1ـ سَهَر: بیداری در شب، سحر: سپیده‏دم، نزدیك صبح.‏

‏2ـ ارشاد القلوب، ص 78 و بحارالانوار، ج 93، ص 284.‏

‏3ـ بحارالانوار، ج 83، ص 127 و ج 87، ص 146.‏

‏4ـ بحار، ج 76، ص 333 و ج 87، ص 139.‏

‏5ـ امالی شیخ صدوق، ص 292 و بحارالانوار، ج 13، ص 329.‏

‏6ـ بحارالانوار، ج 87، ص 162.‏

‏7ـ بحار الانوار، ج 74، ص 383 و ج 87، ص 144.‏

‏8ـ بحارالانوار، ج 87، ص 156.‏

‏9ـ بحارالانوار، ج 83، ص 127 و ج 87، ص 146.‏

‏10ـ بحارالانوار، ج 87، ص 146.‏

‏11ـ فَاضرِبْه بِالنُّعاسِ اللیلة و اللَّیلَتَیْن؛ اصول كافی، ج 3، ص 100.‏