اعتقادات اسلامی از نظر شیعه دوازده امامی 4
اشاره:
این مجموعه نوشتار كه در 4 موضوع اصلی: 1 – خداشناسی، 2 – پیغمبرشناسی، 3 – معادشناسی، 4 - امام شناسی، تقدیم خواهد گشت، هدیه‌ای است از گلستان آثار فرزانه‌ی قرن، مرد آسمانی و خدایی، علامه طباطبایی، كه از كتاب "شیعه در اسلام" دستچین شده است.
در بخش اول یعنی "خدا شناسی" به عناوین زیر خواهیم پرداخت:
الف: نظری به جهان هستی و واقعیت، ب: وحدانیّت خداوند، ج: معنای صفات خداوند، د: قضا و قدر، هـ: انسان و اختیار
بخش اول: خداشناسی
قضا و قدر
قانون علیت در جهان هستی به نحو استثنا ناپذیر، حكمفرما و جاری است. به مقتضای این قانون، هر یك از پدیده‌های این جهان در پیدایش خود به عللی (اسباب و شرایط تحقق ) بستگی دارد كه با فرض تحقق همه آنها (كه علت تامه نامیده می‌شود) پیدایش آن پدیده (معلول مفروض ) ضروری (جبری) است و با فرض فقدان همه آنها یا برخی از آنها پیدایش پدیده نامبرده محال است. با بررسی و كنجكاوی این نظریه، دو مطلب ذیل برای ما روشن می‌شود:
1- اگر یك پدیده (معلول) را با مجموع علت تامه و همچنین با اجزای علت تامه‌اش بسنجیم، نسبت آن به علت تامه نسبت ضرورت (جبر) خواهد بود و نسبتش به هر یك از اجزای علت تامه (كه علت ناقصه نامیده می‌شود) نسبت امكان است؛ زیرا جزء علت نسبت به معلول تنها امكان وجود را می‌دهد، نه ضرورت وجود را.
بنابراین، جهان هستی كه هر پدیده از اجزای آن در پیدایش خود بستگی ضروری به علت تامه خود دارد، ضرورت در سراسر آن حكمفرما و پیكره آن از یك سلسله حوادث ضروری و قطعی تنظیم شده است، با این حال صفت امكان در اجزای آن (پدیده‌ها كه به غیر علت تامّه خود نسبت و ارتباط دارند) محفوظ می‌باشد.
قرآن كریم در تعلیم خود این حكم ضرورت را به نام “قضای الهی “ نامیده؛ زیرا همین ضرورت از هستی دهنده جهان هستی سرچشمه گرفته و از این روی حكم و قضایی است حتمی كه قابل تخلف نیست و عادلانه می‌باشد كه استثنا و تبعیض برنمی دارد.
خدای متعال می‌فرماید: اَلا لَهُ الْخَلْقُ وَاْلاَمْرُ (1)
و می‌فرماید: اِذا قَضی اَمْراً فَاِنَّما یَقُولُ لَهُ كُنْ فَیَكُونُ (2)
و می‌فرماید: وَاللّهُ یَحْكُمُ لا مُعَقِّبَ لِحُكْمِهِ (3)
2- هر یك از اجزای علت، اندازه و الگویی مناسب خود نسبت به معلول می‌دهد و پیدایش معلول موافق و مطابق مجموع اندازه هایی است كه علت تامه برایش معین می‌كند مثلاً عللی كه تنفس را برای انسان به وجود می‌آورد تنفس مطلق را ایجاد نمی‌كند بلكه اندازه معینی از هوای مجاور دهان و بینی را در زمان معین و مكان معین و شكل معین از مجرای تنفس به محوطه ریه می‌فرستد و عللی كه ابصار را برای انسان بوجود می‌آورد (و انسان نیز جزء آنهاست ) ابصار بی قید و شرط را محقق نمی‌سازد بلكه ابصاری كه به واسطه وسائل آن از هر جهت برای وی اندازه گرفته شده ایجاد می‌كند این حقیقت در همه پدیده‌های جهان و حوادثی كه در آن اتفاق می‌افتد بدون تخلف جاری است.
قرآن كریم در تعلیم خود این حقیقت را “قدر” نامیده و به چنانكه می‌فرماید: اِنّا كُلَّ شَیءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ. (4)
و می‌فرماید: وَاِنْ مِنْ شَیءٍ اِلاّ عِنْدَنا خَزائنُهُ وَما نُنَزِّلُهُ اِلاّ بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ (5)
و چنانكه به موجب قضای الهی هر پدیده و حادثه ای كه در نظام آفرینش جای می‌گیرد ضروری الوجود و غیر قابل اجتناب است همچنین به موجب “قدر” هر پدیده و حادثه ای كه به وجود می‌آید از اندازه ای كه از جانب خدا برایش معین شده هرگز كمترین تخلف و تعدی نخواهد نمود.
1- سوره اعرف، آیه 54.
2- سوره بقره، آیه 117.
3- سوره رعد، آیه 41.
4- سوره قمر، آیه 49.
5- و 3 - سوره حجر، آیه 21.امام ششم (ع ) می‌فرماید:”خدای تعالی وقتی كه چیزی را اراده كرد، مقدر می‌كند و وقتی كه تقدیر كرد، قضأ می‌كند و وقتی قضأ كرد، امضا (اجرا) می‌كند”، )بحار، چاپ كمپانی، ج 3، ص 34(
ر.ك: شیعه در اسلام؛ علامه طباطبایی
