ادبیات عاشورا 2
شیعه و رواج مراثی در قرنهای هفتم و هشتم
یکی دیگر از مصادیق مذهبی در شعر فارسی، مدائح و مراثی اهل بیتعلیهمالسلام است که در آنها، شاعران از اصل و نسب، فضائل و مناقب، معجزات، مکارم اخلاقی، و مصائب آن بزرگواران، به شیوهای روحانگیز یا اندوهآمیز یاد میکردند.
اگرچه علمای شیعه سابقه سرودن مناقب و مراثی را از قرون نخستین هجرت میدانند، اما تلاش آشکار سرایندگان فارسی زبان در این زمینه از قرن ششم هجری به بعد آغاز شد. در این زمان چنانکه گذشت، شیعیان حتی بیشتر از عهد آل بویه، در روز عاشورا رسم عزاداری حضرت امام حسینعلیه السلام و یارانش را برگزار و مصیبتشهدای کربلا را تازه مینمودند.
از طرفی مقایسه مراثی شعرای قرن ششم باشعرای قرن هشتم هجری، میرساند که سرودن مراثی مذهبی در قرن ششم گامهای تازهای بود که میتوانست نیاز «منقبتخوانان» و مرثیتگویان را تامین کند و به گونهای باشد که به کار تبلیغ و جلب قلوب و احساس تودهها آید. در تاریخ مرثیهسرایی فارسی، قرنهای ششم تا هشتم را باید «قرون تجربههای تازه در مراثی مذهبی» شناخت، در دورههای بعد نیز به شعرایی برخورد میکنیم که مراثی را به اوج رساندند، و پرسوزترین اشکال مرثیه را در ادبیات فارسی به وجود آوردند. تا آن که مرثیهسرایی مذهبی در دوره صفویه به راهی افتاد که فصلی تازه را در شعر فارسی گشود. از آن تاریخ تاکنون، صدها شاعر، هزاران بیتشعر در حماسه پر ایثار رادمردان کربلا و دیگر شهیدان اسلام سروده و بر اشعار خود لباس جاودانگی پوشاندهاند.
بین سالهای 600 تا 800 هجری، جنبش شاعران و گویندگان شیعی که تحسین برانگیز و چشمگیر است، در ادبیات فارسی پیش آمد و شاعرانی علم شدند که بنابر قول «قاضی نورالله شوشتری» در کتاب مجالس المؤمنیین:
«طبع آنان را در دارالملک بقا، به مداحی حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) و آل او علیهمالسلام نوشته بودند».
در میان منظومههای فارسی بسیاری که بین این دو قرن سروده شده، شرح داستانها، وقایع و مدائح ائمه علیهمالسلام هم آمده است.
در این دوره مولانا حسن بن محمود کاشانی آملی و سه شاعر دیگر به نامهای «نصرت بن محمد علوی رازی، حمزه کوچک ورامینی و شهاب سمنانی» که متاسفانه گمنام ماندهاند، در نهضتشیعی شعر فارسی شرکت داشتهاند.
مولانا حسن کاشانی آملی، در اصل از مردم کاشان بوده است، اما چون در آمل مازندران ساکن گردیده بود، به آملی نیز شهرت یافته است، وی از ستایش شهریاران و بزرگان روزگار دوری جست و چون مذهب شیعه داشت، بیشتر اشعارش از جمله یک ترکیببند هفتبندی، در مناقب معصومان به ویژه حضرت علیعلیه السلام است، به موجب روایت دولتشاه سمرقندی در تذکرة الشعراء، در یک سفر که به زیارت کعبه رفته است، به هنگام بازگشت، به نجف اشرف وارد شده و به هنگام زیارت مرقد حضرت علیعلیه السلام قصائدی در ستایش آن امام سروده است. بعضی از اشعار مذهبی حسن کاشانی در کتاب مجالس المؤمنین قاضی نورالله شوشتری آمده است.
مولانا حسن کاشانی آملی که در عهد سلطنت الجایتو (سلطان محمد خدابنده بین سالهای 703 تا 716 هجری قمری) میزیسته، در جوانی وفات یافته و در جانب قبله سلطانیه مدفون شده است.
گفتنی است که نهضت شیعه در شعر فارسی، در سدههای چهارم تا ششم، به شیوهای که شاعران از وقایع تاریخی و نمایههای مذهب شیعه بهره بردهاند، شروع شد و در سده هفتم و هشتم به اوج خود رسید و در قرن نهم هجری، شاعران غیر شیعه را نیز تحت تاثیر قرار داد، تا آنگاه که صفویان پا به عرصه تاریخ ایران گذاردند و شعر فارسی را خدمتگزار مصادیق و مفاهیم بلند مذهبی ساختند.
چنانچه در قبل هم رثای مذهبی نسبتبه دیگر مسائل شعری از موضوعاتی است که هنوز بیش از شش،هفت سده از پیدا آمدن و چهار، پنجسده از تداول و رواج آن نمیگذرد، و این نوع سخنپردازی هم اختصاص به شیعیان دارد.
قدیمیترین مراثی مذهبی را پس از کسائی، سنائی و قوامی رازی، باید در اشعار شاعر عارف نامدار نیمه دوم سده هفتم و سرآغاز سده هشتم هجری، «سیف الدین فرغانی متوفی حدود سال 705 هجری قمری» یافت که در ذیل چند بیت آن ارائه میگردد:
ای قوم، در این عزا بگریید
بر کشته کربلا بگریید
با این دل مرده، خنده
تا چند امروز در این عزا بگریید
فرزند رسول را بکشتند
از بهر خدای را بگریید
از خون جگر سرشک سازید
بهر دل مصطفی بگریید
وز معدن دل به اشک
چون در بر گوهر مرتضی بگریید
با نعمت عافیتبه صد چشم
بر اهل چنین بلا بگریید
دل خسته ماتم حسینید ای
خستهدلان، هلا بگریید
در ماتم او خمش مباشید
یا نعره زنید یا بگریید
تا روح که متصل به جسم است
از تن نشود جدا، بگریید
فعالیت و ترویج شیعیان در ایام سوگواری و ساختن و خواندن اشعاری در مرثیه امامان و شهیدان در این دوره نیز در اوج خود برقرار بود و از نمونههای خوب اینگونه اشعار، همان قصیده یاد شده است که برای شهید کربلا سروده شده است.
به طور مسلم مراد سیف فرغانی از این قصیده، خوانده شدن آن در مجالس سوگواری محرم و به گریه افکندن شنوندگان و به ندبه واداشتن آنان و اظهار تاسف و حزن بر شهادت حضرت امام حسینعلیه السلام بوده است.
از انواع دیگر شعر فارسی در قرن هفتم و هشتم، اشعار دینی است که سرودن آنها در میان شاعران اعم از شیعه و سنی، هر دو متداول بوده است. چرا که پس از انقراض خلافتبنیعباس و ظهور قدرت و سلطه مغولان به تدریج تعصبات خونین در میان تشیع و تسنن کاهش یافت و اختلافات دیگر فرقهای، آنگونه که در عهد بنیعباس برمیخاست نبود، این بود که به مرور زمان، این دو گروه به هم نزدیک شدند.
از طرفی توجه خانان مغول به شیعه و عوامل دیگر مانند ظهور سربداران، از تعصبات شدید این دو گروه کاست و طرفین راه اعتدال پیش گرفتند، آثار این اعتدال در اشعار و گفتار شعرا و نویسندگان آن دوره به خوبی آشکار است و در این عهد، بسیاری از شعرای اهل سنت، مانند شعرای متعصب شیعه مدح اهل بیت و ائمه هدیعلیهمالسلام را نیز در سرودههای خود آوردهاند.
در بین سرایندگان مسلمان، این موضوع بیشتر در ذکر مناقب اهل بیتعلیهمالسلام و یا مراثی آنان است، که هم از آغاز این دوره شروع به شیوع و رواج کرد.
این نکته را باید یادآور شد که در قرن هفتم و هشتم هجری، همچنان که پیش از این گفتهایم، احترام وافی نسبتبه معصومینعلیهمالسلام در میان علما و نویسندگان و شاعران سنی مذهب خیلی بیشتر از دورههای پیشین و حتی در بعضی موارد به وضع بیسابقهای معمول شد و این گروه، منقبت و مدح و رثای اهل بیت را پیشه خود کردند و این خود یکی از نتایج مثبت انقراض خلافت عباسی میباشد، که موجب پیشرفتهای سیاسی و اجتماعی شیعه گردید، چرا که از زمان پادشاهی هلاکوخان مغول، شیعیان برای خود، در صدد به دست آوردن قدرت و سیادت سیاسی مذهبی بودند.
نتیجه آن است که عدهای از شاعران این عهد اعم از آن که شیعه باشند یا سنی اکثر آنان دارای مراثی برای اهل بیتعلیهمالسلام هستند، مانند سیف الدین فرغانی که قسمتی از قصیده او را خواندیم، سنی حنفی بوده است.
از شاعرانی که در قرنهای هفتم و هشتم هجری قمری در ذکر مناقب پیامبر و خاندان اوعلیهمالسلام یا در رثاء آنان اشعاری سرودهاند، میتوان از:
«امامی هروی; فخرالدین عراقی; سیف الدین فرغانی; سلمان ساوجی; خواجوی کرمانی; سعید هروی; ابن نصوح; حسن متکلم; حسن کاشانی آملی; معینی جوینی; باباافضل کاشانی; عطار نیشابوری; شمس طبی; جلال الدین محمد مولوی; سعدی شیرازی; سلطان ولد(فرزند مولوی); اوحدی مراغهای اصفهانی; ابن یمین; ناصر بخارائی; لطفالله نیشابوریو بسیاری دیگر نام برد. که ضمن آثار آنان، قصائدی در ذکر مناقب یا مراثی اهل بیتعلیهمالسلام دیده میشود و حتی بعضی از آنان مانند حسن کاشانی آملی (که ذکر او قبلا گذشت) تنها به مدح و منقبت پیامبر صلی الله علیه وآله و خاندانشعلیهمالسلام زبان گشودهاند و پیداست که در قرن نهم و دهم به تدریج بر شمار اینگونه اشعار افزوده شده است و چنانکه در مقالات بعدی اشاره خواهد شد خواهیم دید که نظم منظومههای طولانی هم، به وسیله شاعران این دوره آغاز گردیده است.
منبع : دانشنامه های حوزه علمیه
