پیشینه تاریخی ارگ بم در یك نگاه

در شمال شرقی شهر بم، بر روی دامنه صخره ای عظیم قلعه ای مستحكم را پی افكنده اند كه اهالی محل آن را «ارگ» نامند كه در واقع این بنای سترگ، شهرقدیـم بم است، ارگ بــم و شهـــر آن از جمله قلعه های نظامی بسیار مهم و تاریخی به شمار می رود. ارگ بم نمونه كاملی از شیوه های معماری ایران است و نمونه هایی از قرنها معماری در آن به چشم می خورد. ارگ بم كه بزرگترین مجموعه خشتی جهان است، به شكل قلعه های پرشكوه برفراز تپه ای با ارتفاع 61 متر چونان تاجی مرصع برسر بناهای تاریخی ایران، درخششی جاودانه دارد.

پیرامون ارگ بم، حكایت های تاریخی كه گاه به جرگه ی افسانه می گراید، فراوان است ولی سعی براین است كه مستندترین موضوعات باستان شناسی با مدد از تاریخ و معماری در معرفی هرچه بهتر این بنای بزرگ دخالت داشته است. سابقه تاریخی ارگ بم به موجب نوشته های تاریخی، از جمله حدودالعالم و تاریخ وزیری به دو هزار سال پیش می رسد. شواهد زیادی از جمله وضعیت پلان مركـــزی وتعدادی خشت موجود در خانه حاكم و خانه رئیــس سرباز خانه ادعای فوق را به اثبات می رساند. در كل، از مجموع نوشته های دوران اسلامی و بررسی های مقدماتی معماری و باستان شناسی می توان نتیجه گرفت كه ارگ قبل از حكومت ساسانی و احتمالاً در دوره اشكانی ایجاد شده و چند حصار و دروازه در اطراف آن وجود داشته است احتمال می رود ساكنین قلعه بم معاش خود را از راه كشاورزی و پارچه بافی می گذرانیده اند پژوهش در امر نحوه زندگی و تاریخ ارگ احتیاج به یك سری كاوشهای منظم باستان شناسی دارد ولی آنچه مسلم است سابقه تاریخی ارگ به قبل از اسلام می رسد و در طول تاریخ، ارگ بارها مورد یورش قرار گرفته و بازسازی شده است. ارگ بم بااین سابقه طولانی تا حدود 180 سال پیش از این، محل سكونت عده ای از اهالی بم بوده و بعد از ترك و نقل مكان مردم، به دست فراموشی سپرده شده است. دراین مدت كه بیش از 150 سال به طول انجامیده خرابی های جبران ناپذیری توسط عوامل انسانی و عوامل طبیعی بر پیكره ساختمانها وارد آمده است. مجموعه ارگ بم، شامل شهر قدیم و قلعه، قریب به 20 هكتار (طول ضلع غربی ارگ 520 و عرض آن 430 متر می باشد ) وسعت دارد و مسافت ارگ و قلعه، قریب 6 هكتار است. سه سمت قلعه را باغ و خانه های مسكونی و زمینهای كشاورزی محصور نموده و ضلع شمالی در امتداد رودخانه پشت رود قرار گرفته است. این شهر قدیمی از چهار قسمت تشكیل شده و به طـــور كلی شامل خندق گرداگرد حصـار، برجهای دیده بانی، مدخل قدیمی، كوچه ها و خانه ها می باشد. از سمت شمال شرقی یك حصار و از طرف جنوب چهارحصار قلعه را در بر می گیرد. (دورتادور قلعه خندقی ژرف وجود دارد كه آن را از یورشها مصون می داشته است.) در مجموع 38 برج دیده بانی در فواصل معین روی باروها قرار گرفته و آخرین بارو را خندقی عمیق از اطراف جدا می نموده است بدون شك ایجاد قلعه ارگ بم بر بلندای تپه ای سنگی باید دارای موقعیت سوق الجیشی مهمی باشد. درمیان این شهر عمارت یا قلعه حاكم نشین برروی صخره ای طبیعی بنا شده است عمارت دارای پنج طبقه است كه از خشت خام ساخته شده است. واحدهای شناخته شده گوناگون این بنا به ترتیب عبارتند از : ورودی و محله عام نشین، دروازه دوم و اصطبل، دوازه سوم، سربازخانه و تشكیلات مربوط به آن، ساختمان مركزی یا حاكم نشین. واحدهای شناخته شده در عامه نشین عبارتند از : راهرو اصلی ( بازار )، مسجد جامع، نمازخانه، حسینیه، كاروانسرا، آب انبار، میدان مدرسه، سابات جهودها، حمام و زورخانه ( مقبره ؟) و تعدادی خانه های قدیمی. در محله عام نشین، خانه های عمومی كنار كوه روی زمین مسطح بناگردیده و از نظر شهرسازی و تشكیلات زندگی شهری مجموعه كاملی است كه تاحدودی نیازهای وابسته به اجتماع زنان خود را رفع می نموده است. برخی از خانه های عام نشین از اهمیت خاصی برخوردارند، زیرا این خانه ها شامل بیرونی و اندرونی، بادگیر، ایوان، اتاقهای زمستانی و تابستانی و محلی جهت نگهداری اسب و احشام بوده و داخل حیاط هر خانه چاه آبی در نظر گرفته شده است. تقریبا" بیشتر خانه های عمومی متصل به هم ساخته شده غالب آنها به یكدیگر راه دارند در بعضی خانه ها حمام اختصاصی به چشم می خورد و در كنار تعدادی از آنها اصطبل را جدا از محل زندگی ساخته اند. تعدادی از خانه های ارگ بدون در نظر گرفتن مقاومت و باربری ستونها دو طبقه ساخته شده اند كه این امر نشانگر روند ازدیاد جمعیت در یكی از دوره های گذشته است. در میان خانه های عمومی تضادهایی از نظر وسعت حجم واستقامت مشاهده می شود. بعد از ورودی یك راه اصلی تا دروازه دوم كشیده شده، قسمتی از این شاهراه بازار شهر است كه متاسفانه سقفهای بازار منهدم شده و درحال حاضر ستونها و قوسها باقی مانده است آثار مغازه های نانوایی، روغنگیری و قفسه های خشتی در بازار نشانی از رونق گذشته آن می باشد به موازات شاهراه، دو راه دیگر به دروازه دوم می رسد. در دوره اسلامی، در ارگ دو مسجد با نامهای مسجد جامع و مسجد حضرت محمد و حسینیه شامل یك صحن، یك ایوان دو طبقه قرینه هم و چند اتاق ساخته شده است. سه منبر خشتی در حسینیه وجود دارد. زورخانه ارگ به شیوه سایر ورزشگاههای سنتی از چهار ایوان، یك گنبد و گود تشكیل شده است. در ارگ یك كوچه سرپوشیده وجود دارد كه به سابات جهودها شهرت دارد. در محله عامه یك حمام عمومی بوده كه براثر بی خبری مردم به منظور استفاده از آجرهای حمام آن را به كلی منهدم كرده اند. دومین واحد ارگ بعد از دروازه دوم، اصطبل و یك حصار و اطاقهایی برای نگهبانان است. از دروازه دوم تشكیلات مربوط به حاكم نشین واقع شده كه این قسمت از ارگ در شیب و بالای كوه قرار گرفته است كه اصطبل، اولین واحد این بخش است و در محوطه آن آب انبار و در گوشه جنوب شرقی چاه آب تعبیه شده است. باتوجه به نوشته ها و كتب تاریخی زمان قاجاریه از جمله تاریخ وزیری، دستگیری لطفعلی خان زند و محاربه او با سربازان محمدعلی خان زابلی حاكم قلعه، در اصطبل اتفاق افتاده است. پس از اصطبل دروازه سوم، سرباز خانه و خانه رئیس قشون مستقر در ارگ می باشد. در برج جنوب غربی سنگ آسیا بادی دیده می شود. آسیای ارگ تنها آسیابادی است كه در منطقه بم دیده می شود. این آسیا در دوره قاجاریه ساخته شده است. چاهی عمیق در سربازخانه دیده می شود كه اكنون فاقد آب است. از سربازخانه یك راه به طرف منطقه مركزی قلعه كشیده شده است. این راه به حیاط حاكم نشین می پیوندد. هسته مركزی یا حاكم نشین ارگ از دو ساختمان به نام چهار فصل و خانه حاكم تشكیل شده است. برج دیده بانی مركزی، حمام، حوض و چاه آب دراین قسمت وجود دارد. آثار مسیر آبی از طرف غرب به سمت شمال و شرق و داخل حصار جنوبی وجود دارد كه احتمالا" بخشی از قنات نهرشهر به طور مداوم از ارگ می گذشته است. عمارت چهارفصل سه طبقه و قصر حكومت بوده و كلیه اوامر و احكام مربوط به شهر و توابع آن دراین محل از طرف حاكم صادر می شده است. در كنار عمارت چهارفصل یك حمام اختصاصی و یك چاه آب دیده می شود. آب آشامیدنی ساكنان ارگ از چاههایی در حیاط خانه ها تامین می شده است. مصالح عمده بناهای ارگ، خشت خام، ملات، گل رس و كاه و گاه به ندرت در بنای آن سنگ لاشه، آجر و تنه درخت خرما به كار رفته است. ارگ بم تنها یك ورودی داردكه طاق ورودی آن قابل مقایسه با قوسهای دوره ساسانی است و دو برج طرفین و هشتی احتمالاً در دوره صفویه به ورودی الحاق شده است. آثار دروازه دیگری در ضلع شمالی ارگ در محلی موسوم به «كت كدم»  به چشم می خورد كه به ظاهر استفاده چندانی از آن نشده و یاكمی بعد از ایجاد حصار مسدود شده است. ارگ بم دارای یك راه اصلی از جنوب به طرف حاكم نشین و دو گذر به موازات آن و چند راسته شرقی و غربی است 60 متر از راه اصلی بازار سرپوشیده بوده و آثار سنگفرش در قسمتهایی از راسته ها به چشم می خورد. از ویژگی های ارگ بم چهار حصاری است كه از سمت جنوب، حاكم نشین را برمی گیرد و اولین حصار مطمئن ترین نقطه اتكایی است كه مردم را از هجوم مصون می داشته است، زیرا ارتفاع حصار تا 18 متر می رسد و در فاصله 30 تا 40 متر برجهایی در نظر گرفته شده و پهنای حصار در مردگرد متجاوز از 6 متر است، برجهای دیده بانی درحصار علاوه بر تقویت و استحكام حصار و تسهیل امر دیده بانی، محل استــراحت مامورین و نگهبانان بوده و كنگره ها و تركشها و برجها در دیده بانی و حراست قلعه نقش ارزنده ای داشته اند. حصار برونی ارگ را خندقی احاطه كرده است. ارگ بم به واسطه اینكه در مسیر جاده شرق به غرب قرار گرفته همیشه در طول تاریخ مورد توجه بوده و ازاهمیت خاصی برخوردار است. آخرین حادثه تاریخی كه در اذهان مردم از ارگ به یادگار مانده است. دستگیری لطفعلی خان زند بوسیله محمدعلی خان زابلی حاكم قلعه بم است. ارگ بم تا سال 1254 هـجری قمری و غائله آقاخان محلاتی مسكونی بوده و تا هشتادسال قبل، از حاكم نشین به عنوان ژندارمری و مركز قشون نظامی استفاده شده است و به عبارتی زندگی در ارگ از تاریخ ایجاد قلعه تا اواسط دوره قاجار به طور مدوام جریان داشته است. مرمت ارگ بم بیشتر جنبه حفاظتی و نگهداری دارد وسعی برآن است تافرم و شكل و نمای مجموعه های ارگ همچنان حفظ و تغییرات كلی در آنها به وجود نیاید، تنها چنداثر مهم به عنوان نمونه سازی مانند مسجد، مجموعه میرزانعیم، خانه مشهور به خانه احمدی یا زابلی و خانه حاكم و چنداثر دیگر تعمیر و احیاشده اند. حاكم نشین قلعه درحدود سالهای 1337 هجری شمسی به بعد توسط اداره باستان شناسی و آموزش و پرورش بم تعمیر گردیده است تعمیرات اساسی ارگ از سال 1352 هجری شمسی شروع شد و هر سال به طور متوسط شش ماه در ارگ كار شده است. تعمیرات انجام شده عبارتست از تعمیر و مرمت باروها، مشخص كردن آبروها، زیربندی و مرمت بخشی از ستونها، اندود پشت بام، اصطبل، سربازخانه، خانه حاكم و غیره.

متاسفانه این بنای خشتی عظیم بر اثر زلزله 3/6 ریشتری روز جمعه 5 دیماه 1382 تا حد بسیار زیادی ویران گردیده است.