چشم اندازی بر سرزمین کهن هرمزگان
سرزمین كهنسال هرمزگان كه تاریخ، فرهنگ، سنت‌ها، آداب و رسوم دیرپایش همواره گویاى جاودانگى و قدمت ریشه دارش بوده است در پهنه خود هزاران رمز و راز دارد. یادها، یادبودها و آثار باستانى كه تاریخ پربارش را به نظاره مى نشیند.
بر اساس آخرین بررسى‌هاى باستان‌شناسى كه در استان هرمزگان انجام شده است پیشینه تاریخى این استان برگرفته از دوره‌هاى پارینه سنگى، پیش از تاریخ، تاریخى و دوره اسلام است كه در واقع اهمیت استان را به لحاظ تاریخى و باستان‌شناسى در كشور مورد توجه قرار مى‌دهد.
معاون میراث فرهنگى، سازمان میراث فرهنگى گردشگرى و صنایع دستى استان هرمزگان مى‌گوید: دوره پارینه سنگى بین 200 تا 800 هزار سال بر اساس آثار به دست آمده است، یعنى زمانى كه انسان‌هاى اولیه از قاره آفریقا به آسیا از طریق استان و شهرستان‌هاى میناب و جاسك وارد شده‌اند.
عباس نوروزى دوره تاریخى استان را از 7 هزار سال تا 3 هزار سال عنوان كرده و مى‌افزاید: در هزاره سوم این دوره یعنى 5 هزار سال پیش استان هرمزگان به عنوان ارتباط دهنده فرهنگ هلیل‌رود از شرق كشور به غرب یعنى شوش بوده است و در واقع این دوره ادامه فرهنگ هلیل رود بوده كه بخشى از آن در استان كرمان است و بر طبق بررسى‌هاى به عمل آمده شهرستان جاسك درشرق استان نزدیك ترین مكان براى انتقال این فرهنگ به كشورهاى حاشیه خلیج فارس بوده است.
وى دوره تاریخى استان را شامل دوره‌هاى هخامنشى، اشكانى و ساسانى دانسته و خاطر نشان مى كند كه به دلیل عدم پژوهش‌هاى باستان‌شناسى لازم در حال حاضر آثار دوره هخامنشى كمتر مورد شناسایى قرار گرفته است، اما آنچه مسلم است در این دوره استان به دلیل داشتن بندرگاه‌هاى مهم داراى اهمیت بوده به گونه اى كه داریوش اول در كتیبه‌هاى خود نام مكران را كه بخش‌هایى از شهرستان میناب و خصوصاً جاسك است به عنوان ایالت هاى ایران نام برده است.
وى عنوان مى‌كند: در دوره بعد از هخامنشیان بر طبق اسناد تاریخى سردار بزرگ اسكندر مقدونى و طى مأموریتى كه به او داده شده بود (طبق كتاب هردوت مورخ یونانى) گذر او از سواحل خلیج فارس شهرستان‌هاى میناب و جاسك بوده به گونه‌اى كه شهرستان میناب نام آنامیس را داشته است. نوروزى دوره‌هاى اشكانى و ساسانى را با توجه به آثار به دست آمده از این دوران مهم مى‌داند: نقش شهرستان میناب بسیار حائز اهمیت بوده است. در این دوران كشور داراى ثبات سیاسى بوده و به راحتى از بندرگاه‌هاى این استان كالاهایى چون پارچه ابریشم و زعفران به كشورهاى همجوار صادر و دیگر كالاها وارد مى‌شد.وى قدیمى‌ترین آثار استان در دوره اسلامى را مسجد كوشه در قشم مى‌كند: این مسجد از مساجد اولیه اسلامى در كشور است كه قدمت آن به سال 261 هجرى قمرى مى‌رسد .
معاون میراث فرهنگى سازمان میراث فرهنگى گردشگرى و صنایع دستى استان هرمزگان استان را در دوره سلجوقى به لحاظ بازرگانى پر رونق توصیف مى كند: اهمیت اقتصادى در این دوره زمانى اتفاق افتاد كه شهر تجارى سیراف بوشهر به دلیل زلزله از بین مى رود و از آن تاریخ به بعد جزیره كیش داراى رونق تجارى شده كه آثار آن به عنوان شهر حریره موجود است و پس از این كه جزیره كیش رونق تجارى خود را از دست داد از قرن پنجم تا هفتم هرمز كنونى كه در واقع بخشى از شهرستان میناب است، داراى اهمیت بسیارى از جهت تجارى و بازرگانى بوده به گونه‌اى كه مركز تجارى جاده ابریشم دریایى محسوب مى‌شده و كالاهایى از خراسان، رى، چین و ادویه هند از این بندر به خارج از كشور صادر مى‌شده است .
در سفرنامه‌هاى جهانگردانى چون ماركو پولو، ابن بطوطه و دیگر جهانگردان به اهمیت این شهر پرداخته‌اند. گفتنى است میناب (هرمز كهنه) در زمان حمله تیموریان در قرن هشتم اهمیت خود را از دست داد و مدتى نیز جزیره هرمز به عنوان بندرگاه تجارى جاى هرمز كهنه را تا زمان حمله پرتغالى‌ها گرفت كه با ساخت بزرگترین قلعه و همچنین جزایر قشم و لارك از موقعیت استراتژیكى آن به سود خود بهره بردند.
پرتغالى‌ها قریب به 115 سال جزایر و سواحل استان هرمزگان را در تصرف خود داشتند و از سال 1507 تا 1622 میلادى به دلیل این كه كشور ایران در زمان شاه اسماعیل با اقوام داخلى و كشور عثمانى درگیر بود، نتوانست به مقابله با پرتغالى‌هایى كه مناطق جنوبى را در اشغال داشتند بپردازد، اما در سال 1622 میلادى پرتغالى‌ها در زمان شاه عباس صفوى به فرماندهى امامقلى خان و كمك كشتى‌هاى جنگى انگلستان، از جزایر هرمز، قشم و لارك بیرون رانده شدند اما این جزایر رونق گذشته خود را از دست داد.
عباس نوروزى مى‌گوید: در دوره صفویه در استان هرمزگان كاروانسراهاى بسیارى وجود داشته و قریب به 25 كاروانسراى آن در حال حاضر شناسایى شده است.معاون میراث فرهنگى سازمان میراث فرهنگى، گردشگرى و صنایع دستى استان هرمزگان خاطرنشان مى‌كند: به دلیل عدم پژوهش‌هاى باستان‌شناسى و تاریخى لازم در این استان اطلاعات كمى وجود داشته و شرایط طبیعى و آب و هوایى این استان موجب شده بسیارى از بناهاى دوره‌هاى تاریخى اوایل اسلام كاملاً از بین برود اما با توجه به این كه حداقل یك دهم این استان مورد پژوهش هاى باستان‌شناسى قرار گرفته، نشان از قدمت بالاى این استان است.
نویسنده: كلثوم سلطانى
