تبیان، دستیار زندگی
امام باقر علیه السلام در دوره‏اى امامت خویش را آغاز كرد كه جامعه اسلامى در وضع فرهنگى نابسامانى به سر مى‏برد و عرصه فرهنگى جامعه گرفتار چالش‏هاى عمیق عقیدتى و درگیرى‏هاى مختلف فقهى میان فرق اسلامى شده بود ...
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

بررسى جایگاه علمى و تلاش‏هاى فرهنگى امام باقر علیه السلام

امام باقر علیه السلام

نگاهى به اوضاع فرهنگى ـ اجتماعى جامعه

امام باقر علیه السلام در دوره‏اى امامت خویش را آغاز كرد كه جامعه اسلامى در وضع فرهنگى نابسامانى به سر مى‏برد و عرصه فرهنگى جامعه گرفتار چالش‏هاى عمیق عقیدتى و درگیرى‏هاى مختلف فقهى میان فرق اسلامى شده بود. فروكش كردن تنش‏هاى سیاسى پس از واقعه عاشوراى سال 61 هجرى، همچنین شكست برخى احزاب سیاسى مانند «عبدالله‏ بن زبیر» سبب یكپارچگى حاكمیت بنى امیه شده بود و ناگزیر، بسیارى از دانشمندان از صحنه سیاسى دور شده بودند و حركت گسترده‏اى در زمینه‏هاى مختلف علمى با بحث و بررسى درباره مسایل گوناگون آغاز شده بود. این رویكرد گسترده به مسایل فقهى و بحث تبادل نظرهاى علمى در این برهه و پیدایش مكتب‏ها و سبك‏هاى مختلف علمى پس از مدت‏ها ركود، رونق فراوانى به بازار علم بخشید و به واقع نقش درخشان امام در این دوره در روشن سازى افكار عمومى دانشمندان اسلامى و به ویژه خردورزان شیعه بسیار داراى اهمیت و برترى است. با ظهور امام باقر علیه السلام، گام مهم و بسزایى در راستاى تبیین آراء شیعه برداشته شد و جنبش تحسین برانگیزى در میان دانشمندان شیعى پدید آمد.

از سوى دیگر، خطر افكار آلوده یهود و سیطره نظریات فرقه مرجئه، جبریه، قدریه، غلات و ... حیات فكرى شیعه را با خطر رو به ‏رو كرده بود كه به راستى مرجعیت علمى شایسته‏اى چون امام باقر علیه السلام، تفكرات خطرناك این فرقه‏ها را تا حد قابل توجهى منزوى ساخت كه آراء و نظرات آنها و نیز موضع‏گیرى امام در برابر هر یك، به گونه‏اى گسترده‏تر بررسى خواهد شد.

ترسیمى از چهره علمى امام

امام به سان خورشیدى گیتى فروز، بر سپهر دانش پرتو افكن بود و در بیان برترى و بزرگى این جایگاه، همین بس كه بیشترین حدیث در بین جوامع حدیثى شیعه، از آن امام همام و فرزند برومند و خردمندش امام صادق علیه السلام است و این خود بزرگ‏ترین گواه در برجستگى شخصیت علمى ایشان به شمار مى‏رود.

بسیارى از دانشمندان بزرگ اسلامى درباره جایگاه علمى امام، جمله‏هاى بسیار زیبایى بر زبان رانده و یا نگاشته‏اند كه همچنان تاریخ، آن را در خاطر خود نگاهدارى مى‏كند. دانشمندان بسیارى چون «ابن مبارك»، «زهرى»، «اوزاعى»، «مالك»، «شافعى»، «زیاد بن منذر نهدى» و ... درباره برجستگى علمى ایشان سخن رانده‏اند.(1) دامنه گسترده روایات امام در زمینه‏هاى گوناگون علمى، اندیشوران اهل تسنن و محدثین آنان را بر آن داشت تا از ایشان روایت كنند و سخنان وى را درج و نقل نمایند كه از جمله آنها «ابوحنیفه» را مى‏توان نام برد.

پایه‏گذارى نهضت بزرگ و پویاى علمى

امام باقر علیه السلام در دوران امامت خویش، با وجود شرایط نامساعدى كه بر عرصه فرهنگ اسلامى سایه افكنده بود، با تلاشى جدّى و گسترده نهضتى بزرگ را در زمینه علم و پیشرفت‏هاى آن طراحى كرد. تا جایى كه این جنبش دامنه‏دار به بنیان گذارى و تأسیس یك دانشگاه بزرگ و برجسته اسلامى انجامید كه پویایى و عظمت آن در دوران امام صادق علیه السلام، به اوج خود رسید.

امام با برقرارى حوزه درس، با كج‏اندیشى‏ها، زدودن چالش‏هاى علمى، تحكیم مبانى معارف و اصول ناب اسلامى با تكیه بر آیات رهنمون‏گر قرآن مبارزه كرد و تمام ابواب فقهى و اعتقادى را از دیدگاه قرآن بررسى كرد و به پرورش دانشمندان و فرهیختگان عصر خود و جنبش بزرگ علمى كمر بست؛ به گونه‏اى كه دانشمندى چون «جابر بن یزید جعفى» هر گاه مى‏خواست سخنى در باب علم به میان آورد ـ با آن توشه‏اى كه از دانش داشت ـ مى‏گفت: «جانشین خدا و میراث‏دار دانش پیامبران محمد بن على علیه‎السلام برایم این‏گونه گفت»(2) و به دلیل ناچیز دیدن موقعیت علمى خود در برابر جایگاه امام، از خود نظرى به میان نمى‏آورد.

«ابو اسحاق سبیعى» از دیگر فرهیختگان این دوره، آن قدر نظرات علمى امام را درست مى‏پندارد كه وقتى از او در مورد مسئله‏اى مى‏پرسند، پاسخ را از زبان امام مى‏گوید و مى‏افزاید: «او دانشمندى است كه هرگز كسى به سان او (در علم) ندیده‏ام.»(3)

«ابو زُرعة» نیز در این باره اقرار مى‏كند: «او بزرگ‏ترینِ دانشمندان است.»(4)

تحكیم بنیادهاى تفكر شیعى

در آن روزگار، بسیارى از شیعیان به مراتب عالى تشیع دست نیافته بودند و دسته‏اى از آنان در كنار استفاده از احادیث اهل سنت، علاقه زیادى به فراگیرى و بهره‏مندى از دانش امام نیز نشان مى‏دادند . آن گونه كه از كتاب‏هاى رجالى فهمیده مى‏شود، نام بسیارى از اشخاصى كه رابطه تنگاتنگى با امام داشته‏اند، جزو اصحاب او نیست. همین موضوع مى‏توانست تا اندازه‏اى اندیشه شیعه را سست كند؛ چه بسا امكان اختلاط آموزه‏هاى دیگرى با آن قسمت از معارفى كه آنان از امام مى‏آموختند وجود داشت. امام باقر علیه السلام نیز مانند دیگر امامان شیعه، براى تحكیم پایه‏هاى اندیشه شیعه بسیار كوشید و امامت شیعه را به خوبى براى همگان معرفى كرد. او مى‏فرمود: «فرزندان رسول خدا صلی الله علیه و آله درهاى دانش خداوندى و راه رسیدن به خشنودى او هستند. آنان دعوت كنندگان مردم به سوى بهشت و راهنمایان به سوى آنند.»(5)

امام با تكیه بر قرآن، رهبرى شیعه و تقویت مبانى پیروى از آن را معرفى مى‏كرد و مى‏كوشید تا امامت را نیز مانند نبوت، امرى الهى و مبتنى بر قرآن تبیین كند. بازتاب دیدگاه امام در مورد رهبرى شیعه بر احادیث نبوى كه بر شباهت و قرابت میان پیامبر و امیرالمؤمنین علیهماالسلام تأكید مى‏كرده در بحث‏هاى كلامى ایشان انعكاس فراوانى دارد. او با بیان این كه امام، داراى صفاتى ذاتى ـ مانند عصمت و علم ـ است، در نظر داشت رویكرد جدّى‏ترى به موضوع امامت داشته باشد. دیدگاه‏هاى ایشان درباره این موضوع، تأثیر ویژه‏اى بر مردم گذاشت و بسیارى از تهدیدها و خطرات را از تفكر شیعى دور كرد و سبب شد با وجود عقاید گوناگونى كه در آن زمان درباره مرجعیت وجود داشت، تعداد گرایندگان به این مكتب رو به فزونى گذارد.

در احادیث شیعى نیز توجه گسترده‏اى به این موضوع در سخنان امام باقر علیه السلام شده است.(6)

پرورش فرهیختگان و دانشوران بسیار

امام باقر علیه السلام، دانشمندان برجسته‏اى را در رشته‏هاى گوناگون معارف چون فقه، حدیث، تفسیر و دیگر شاخه‏هاى علوم اسلامى تربیت كرد كه هر یك وزنه‏اى در دانش به شمار مى‏رفتند. امام با درایت و هوشیارى تمام توانست شكافى را كه در گذر سال‏هاى متمادى بین قرآن و عترت در باورهاى دینى بخش عظیمى از مردم پدید آمده بود، از میان بردارد. پیش از دوران امامت امام باقر علیه السلام، خفقان سیاسى به اندازه‏اى بود كه در برخى از ادوار انتقال آموزه‏هاى ناب اسلامى فقط از طریق دعا و نیایش و یا در قالب آموزش‏هاى دینى به چند پیشكار و خدمتگزار كه با امام حشر و نشر داشتند، صورت مى‏گرفت.

در این میان، عصر امام باقر علیه السلام به دلیل وجود شرایط سیاسى خاص اوضاع حاكم، تا اندازه‏اى به امام اجازه برقرارى مجامع علمى داد تا ایشان بتواند استعدادهاى نهفته‏اى را كه در جامعه اسلامى وجود داشت تربیت كند؛ با این همه، نباید تصور كرد كه امام هیچ‏گونه محدودیتى در این راستا نداشته؛ بلكه با رعایت تقیه و پنهان‏كارى و عدم برانگیختن حساسیّت دستگاه، این معنا را عملى كرده و با وجود تنگناهاى خاص سیاسى و فرهنگى توانست افراد زیادى ـ بالغ بر 462 نفر ـ را با آموزش‏ها و تعالیم ناب خویش پرورش دهد كه نام یكایك آنها در دست است.(7) برجسته‏ترین آنها عبارت بودند از:

1. زرارة بن اعین

او از بزرگ‏ترین راویان احادیث اهل‎بیت علیهم السلام و از ثقات آنهاست كه بسیار مورد اطمینان اهل‎بیت علیهم السلام بوده و بارها از زبان آنان ستایش شده است. او پس از امام باقر علیه السلام، محضر فرزندان آن امام همام را نیز درك كرد و در زمان امامت آنان نیز از بهترین‏ها به شمار مى‏آمد.

حتى نقل است كه امام صادق علیه السلام روزى به او فرمود: «اى زراره، نامت در ردیف نام‏هاى بهشتیان است.»(8) و نیز مى‏فرمود: «خداى رحمت كند زراة بن اعین را كه اگر او و تلاش‏هاى او نبود، احادیث و سخنان پدرم از بین مى‏رفت.»(9) و نیز: «گروهى هستند كه ایمان را به زینهار گرفته و بر گردن مى‏افكنند (از آن پاسدارى مى‏كنند) كه در روز قیامت آنان را پاسداران [ایمان] نامند. بدانید كه زرارة بن اعین از آن گروه است.»(10)

و احادیث بسیار دیگرى كه در ثنا و ستایش ایمان زراره از امامان وارد شده است.

2. محمد بن مسلم ثقفى

او از بزرگان و راویان احادیث ائمه علیهم السلام بود و احادیث بسیارى از امام باقر علیه السلام روایت كرده است كه در كتاب‏هاى معتبر حدیثى یافت مى‏شود.(11) در مورد او نیز ستایش‏هاى گوناگونى از امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام وجود دارد.

«عبدالله‏ بن ابى یعفور» مى‏گوید:

«نزد امام صادق علیه السلام رفتم و گفتم: ما نمى‏توانیم هر ساعت شما را ملاقات نماییم و امكان دسترسى به شما (براى پاسخ به پرسش‏هایى كه داریم) برایمان وجود ندارد و گاه برخى از من پرسش‏هایى مى‏كنند كه پاسخ همه آنها را نمى‏دانم (تكلیف ما چیست؟) امام فرمود: چرا سراغ محمد بن مسلم ثقفى نمى‏روید؟ همانا او (احادیث) بسیارى از پدرم شنیده و نزد او فردى قابل اطمینان و احترام بوده است.»(12)

امام باقر علیه السلام درباره‏اش مى‏فرمود: «در شیعیان ما كسى فقیه‏تر از محمد بن مسلم نیست.»(13)

او مدت چهار سال در مدینه سكنا گزید و همه روزه در محضر نورانى امام باقر علیه السلام حاضر مى‏شد و پاسخ پرسش‏هاى خویش را مى‏شنید و درس مى‏آموخت.(14) وى در مدت عمر خویش، سى هزار حدیث از امام باقر علیه السلام و شانزده هزار حدیث از امام صادق علیه السلام شنید و آنها را روایت كرد (15) كه قسمتى از آنها به دست ما رسیده است. هم چنین او در بین مردم به عبادت بسیار، مشهور بود و از پرستش‏گران راستین زمان خود به شمار مى‏آمد. (16) او به سال 150 هجرى قمرى در كوفه بدرود حیات گفت.(17)

3. ابوبصیر؛ لیث بن البَختَرىّ مرادى

او نیز از نزدیكان و شاگردان امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام بود و سخنان بسیارى را نیز از آن دو بزرگوار نقل كرد. او كتابى نگاشت كه بسیارى از دانشمندان آن را تأیید و از آن روایت كردند. (18) «شعیب عقرقونى» مى‏گوید:

«از امام صادق علیه السلام پرسیدم: اگر احتیاج به پرسش در مورد مسئله‏اى پیدا كردیم از چه كسى سؤال كنیم؟ امام پاسخ فرمود: از ابابصیر.»(19)

4. بُرید بن معاویه عجلى

او از بزرگان روزگار خویش و فقیهى ماهر بود و نزد امام باقر علیه السلام جایگاهى ویژه داشت و نیز داراى كتابى بود كه برخى از دانشمندان بعد از او، از آن روایت كرده‏اند.(20)

«ابوعُبیدة حِذاء» مى‏گوید:

«از امام صادق شنیدم كه فرمود: زراره، ابوبصیر، محمد بن مسلم و بُرید از كسانى هستند كه خداى بزرگ در مورد آنان مى‏فرماید: (وَ السّابِقونَ السابِقونَ اُولئِكَ المُقَربُونَ)(21) (واقعه: 10و11).»

امام صادق علیه السلام در روایتى دیگر مى‏فرماید:

«هیچ كس به اندازه زراره، ابوبصیر، محمد بن مسلم و برید بن معاویه یاد ما را زنده نگاه نداشت و احادیث پدرم را احیا نكرد. اگر اینها نبودند كسى تعالیم دین و مكتب پیامبر صلی الله علیه و آله را گسترش نمى‏داد. اینان پاسداران دین و امینان پدرم بودند كه بر پاسدارى از حلال خدا و حرام او كمر بستند. آنان هم در دنیا به ما نزدیك بودند و هم در آخرت با مایند.»(22)

او در دوران امامت امام صادق علیه السلام زندگى را فرو گذاشت و در خاك آرمید.(23)

در این میان، بزرگان دیگرى چون؛ «جابر بن یزید جعفى»، «حمران بن اعین»، «هشام بن سالم»، «فضیل بن یسار»، «ابان بن تغلب»، و بسیارى دیگر از بزرگان و فرهیختگان(24) این عصر را نیز مى‏توان نام برد.

پى‏ریزى تدوین حدیث

در پى انحرافات عمیقى كه پس از رحلت رسول اكرم صلی الله علیه و آله به وجود آمد، رخداد تأسف برانگیزى دامن‏گیر جهان اسلام شد و آن جلوگیرى از تدوین احادیث اهل‎بیت علیهم السلام بود كه آثار زیان‏بار آن سالیان دراز بر پیشانى فرهنگ دینى مردم باقى ماند. نزدیك به یك قرن از نگاشتن و محفوظ داشتن احادیث نبوى و سخنان تابناك اهل‎بیت؛ جلوگیرى شدید به عمل آمد و به جاى آن سیل عظیمى از تحریفات در زمینه احادیث نبوى و جعل آنها به فرهنگ و اعتقاد مردم روى آورد كه به «اسرائیلیات» شهرت یافت؛ تا سال 100 هجرى كه «عمر بن عبدالعزیز» فرمان تدوین احادیث را به «ابوبكر بن محمد انصارى» صادر كرد. او كه از رجال و بزرگان تابعین به شمار مى‏رفت و از اصحاب على علیه السلام شمرده مى‏شد، به بازگرداندن فدك به اهل‎بیت علیهم السلام و تدوین حدیث كمر بست.(25) امام باقر علیه السلام از این فرصت استثنایى كمال بهره را برد و بیان احادیث را آغاز كرد و راویان مختلف از ایشان ده‏ها هزار حدیث نقل كردند. در واقع، امام باقر علیه السلام نماینده مكتب اهل‎بیت علیهم‏السلام و نخستین سر و سامان دهنده احادیث تابناك معصومین علیهم السلام بود.

از این رو، بسیارى از محدثین وقت با دیدن تلاش‏هاى بى‏دریغ امام، كمر به نگاشتن و نگاهدارى سخنان امام بستند و بدین سبب، بیشتر احادیث اهل‎بیت علیهم السلام، از امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام است.

بنیان‏گذارى اجتهاد

یكى از شاخه‏هاى بزرگ علوم اسلام «علم اصول» است كه با بهره‏گیرى از آن احكام شرعى را از ادله شرعیه استخراج مى‏كنند. از این رو، اجتهاد متوقف بر آن است و مجتهد براى استنباط احكام شرعى به آن نیاز مبرم دارد و ملكه اجتهاد براى او حاصل نمى‏شود، مگر این كه به تمامى بحث‏هاى آن آشنایى كامل داشته باشد.

تمامى دانشمندان شیعى بر این باورند كه امام باقر علیه السلام، نخستین كسى بود كه این علم را تأسیس كرد و قواعد آن را به وجود آورد و بدین وسیله دروازه اجتهاد را به روى دانشمندان اسلامى گشود.(26)

قواعدى را كه امام تأسیس كرد به این نام‏ها در بین اصولیین شهرت یافت.

استصحاب، قاعده تجاوز، قاعده فراغ، قاعده نفى ضرر، علاج تعارض بین اخبار و ...

تمامى این قواعد به همراه اخبارى كه از امام در مورد آنها وارد شده است، در كتاب‏هاى اصولى موجود است. به گونه‏اى كه هر یك از این روایات، درون مایه تأسیس قاعده‏اى بزرگ در اصول فقه قرار گرفت (27) و آن را مبناى قواعد اصولى قرار دادند.(28)

مبارزه با شیوه‏هاى نادرست اجتهاد

امام باقر علیه السلام وقتى باب اجتهاد را به روى دانشمندان گشود، عده‏اى با اتخاذ برخى شیوه‏هاى نادرست در اجتهاد، مانند «قیاس» و «استحسان» استنباط احكام شرعى را با خطرى جدى رو به ‏رو كردند. آنان با قوانینى این گونه، گاه به مخالفت با نصّ كتاب و سنّت و سیره رسول خدا صلی الله علیه و آله برخاستند.(29)

از این دانشمندان، مى‏توان از «نعمان بن ثابت» نام برد كه به نام «ابوحنیفه» شهرت یافت. او فتاوى عجیب و قیاساتى را وارد كرد و بر پایه گمان و سلیقه خود فتواهایى داد كه این فتاوى اكنون در دست است.(30) از دیگر این افراد مى‏توان از «سفیان بن سعید بن مسروق» مشهور به «سفیان ثورى» نام برد كه برخى نیز او را از اطرافیان امام صادق علیه السلام ذكر كرده‏اند.(31) از او نیز روایاتى در دست است كه دلالت بر كژاندیشى او دارد. آنان گاه مورد لعن اهل‎بیت علیهم‏السلام نیز قرار مى‏گرفتند.(32)

آنچه اهمیت دارد این است كه این گونه برداشت‏هاى اشتباه و به كارگیرى شیوه‏هاى نادرست در استنباط احكام، همواره مورد ذمّ اهل‎بیت علیهم السلام بوده و بخشى از تلاش‏هاى امام باقر علیه السلام را نیز در زمینه مبارزات فرهنگى به خود اختصاص مى‏داده است. امام براى زدودن این شیوه و به كارگیرى كاركردهاى صحیح اجتهاد به اصحاب وارسته خود مى‏فرمود:

«سنت رسول خدا قیاس بردار نیست. چگونه مى‏توان قیاس را ملاك (استنباط حكم) قرار داد، در حالى كه بر زن در دوران قاعدگى‏اش قضاى روزه واجب است، ولى قضاى نماز واجب نیست؟»(33)

توسعه فرهنگ انتظار

تلاش‏هاى گسترده و عمیق امام باقر علیه السلام در نشر معارف اسلام ناب، سوق دادن امت به سوى فرهنگ انتظار امام آخرین (عج) بود. او در تبیین این فرهنگ بر آن بود تا با روشن كردن زوایاى پنهان فرج آل محمد صلی الله علیه و آله و پاسخ دادن به پرسش‏هاى گوناگون، غیبت و ظهور او را امرى خدادادى و خارج از اختیار معرفى و نیز منتظران را به انتظار ظهور او ترغیب كند.

«ام هانى ثقفیة» مى‏گوید:

«بامداد، خدمت سرورم محمد بن على الباقر علیه السلام رسیدم و گفتم: سرورم! آیه‏اى از كتاب خدا بر دلم خطور كرده و مرا پریشان ساخته و خواب از چشمم در ربوده است. فرمود: بپرس اى امّ هانى. گفتم: (فَلا اُقسِم بِالخُنَّسِ الجَوار الكُنّسِ) (تكویر: 15 و 16) فرمود: اى امّ هانى، خوب مسئله‏اى پرسیدى. او مولودى در آخر الزمان است. او مهدى این دودمان است و براى او غیبتى خواهد بود كه اقوامى در آن گمراه مى‏شوند و گروهى نیز هدایت مى‏یابند و خوشا بر تو اگر او را دریابى و خوشا به حال كسى كه او را دریابد.»(34)

نشر فرهنگ اصیل اسلامى

1. بازیافت بهره‏گیرى صحیح از قرآن

هر چند سیاست جلوگیرى از تدوین احادیث نبوى با شعار «كافى بودن قرآن» پیش مى‏رفت، اما از عمل به قرآن خبرى نبود و فقط از آن به صورت ابزارى براى جلوگیرى از نشر معارف اهل‎بیت علیهم السلام و زنده شدن نام آنها استفاده مى‏شد. كتاب خدا به ابزارى براى دست‏یابى به اغراض سیاسى و سركوبى پیروان اهل‎بیت علیهم السلام با تأویل و تفسیر به رأى، به ابزار سركوبى مخالفین تبدیل شده و در واقع، قرآن در انزواى شدید بود.

امام باقر علیه السلام در جایگاه بهترین مفسّر قرآن با بازگو كردن تفسیر درست آیات، بسیارى از ابهام‏ها را زدود و مشت مخالفین و سودجویان را باز كرد. او همواره براى به اثبات رسانیدن مدّعاهاى خود از آیات قرآن بهره مى‏جست و كلام خدا را گواه بر سخن خویش مى‏گرفت و مى‏فرمود:

«هر چه را مى‏گویم از من سؤال كنید [این كه گفتى] در كجاى قرآن آمده تا آیه مربوط به آن را برایتان تلاوت نمایم.»(35) امام به اندازه‏اى بر آیات قرآن تسلط داشت كه «مالك بن اعین جهنى» شاعر هم عصر امام درباره او سرود:

«اگر مردم در صدد جست‏ و جوى علوم قرآن بر آیند، باید بدانند كه قریش بهترین داناى آن را دارد و اگر امام باقر علیه السلام در علوم قرآنى لب به سخن گشاید، فروع زیادى براى آن ترسیم خواهد نمود ...»(36)

شایان ذكر است كه امام كتابى در تفسیر قرآن نگاشت كه «زیاد بن منذر» و بسیارى از بزرگان چون «ابوبصیر» از آن روایت كردند.(37)

2. مرجعیت فقهى و موقعیت پاسخگویى علمى

از دیگر تلاش‏هاى چشم‏گیر امام در راستاى نشر تعالیم اسلامى، مرجعیت عملى امام در پاسخگویى به مسایل فقهى مردم بود. «ابوحمزه ثمالى» مى‏گوید:

«نزد امام باقر علیه السلام در مسجد پیامبر نشسته بودم كه مردى نزد من آمد و سلام كرد و پرسید: كیستى اى بنده خدا؟ گفتم: از كوفیان هستم، چه مى‏خواهى؟ گفت: آیا ابا جعفر را مى‏شناسى؟ گفتم: بله، كارت با او چیست؟ گفت: چهل مسئله آماده كرده‏ام و در پى جواب آنم تا بدانم به كدام باید عمل كنم... در این هنگام، امام وارد شد؛ در حالى كه جماعتى از اهل خراسان و دیگر استان‏ها همراه وى بودند و در مورد مسایل حج از امام مى‏پرسیدند. آن مرد نیز نزدیك امام نشست و پرسش‏هاى خود را مطرح كرد و پاسخ گرفت.»(38)

همچنین، بسیارى از دانشمندان چون «قتادة بن دعامة»، «طاووس یمانى» و «عاصم بن عمر»، هر گاه حضرت را مى‏دیدند براى پاسخ گرفتن پرسش‏هاى خود از لحظات بهره مى‏جستند و در هر حالى از امام سؤال مى‏كردند. نمونه‏هاى زیادى از این گونه گفت‏وگوها و پرسش و پاسخ‏ها در تاریخ آمده است.(39)

3. شناساندن رهیافتى جایگاه امام

امام باقر علیه السلام تلاش فراوانى براى جلب دل‏ها به سوى دوستى اهل‎بیت علیهم السلام مبذول مى‏داشت و در صدد بود تا با این شیوه، جایگاه امامت را به گونه‏اى روشن‏تر براى مردم ترسیم كند و وسیله نجات و رستگارى را به آنان بنمایاند. «حكم بن عتیبه» طى داستان تأثیرگذارى در این باره مى‏گوید:

«من كنار ابا جعفر علیه السلام در مجلس پر ازدحامى نشسته بودم كه پیرمردى عصا زنان وارد مجلس شد. بر آستانه در ایستاد و گفت: درود و رحمت خدا بر تو اى پور پیامبر. امام پاسخ سلامش گفت. سپس رو به حاضرین كرد و به آنان نیز سلام نمود. پس پیش روى امام آمد و گفت: اى پسر فرستاده خدا، مرا نزدیك خود جاى ده كه جانم فدایت باد! به خدا سوگند كه من شما [اهل‎بیت] را دوست مى‏دارم و با هر كه شما را دوست بدارد دوستم و به خدا سوگند كه این دوستى با شما [اهل‎بیت] و دوستداران‏تان به خاطر مطامع دنیوى نیست. من از دشمنان شما بیزارم و سوگند كه دشمنى‏ام با آنان به خاطر گمراهى و زبونى‏شان است. سوگند كه حلال شما را حلال مى‏دانم و حرامتان را حرام و دستورتان را بر چشم قرار داده‏ام. فدایت شوم، آیا بر من امیدى (از رستگارى) هست؟ امام به او فرمود: جلوتر بیا. و او را آنقدر به پیش خواند كه پهلوى خود نشاند و فرمود: اى پیرمرد! مردى از پدرم على بن الحسین علیهماالسلام همین را پرسید و پدرم پاسخ داد: آن گاه كه از دنیا رخت بر بستى، نزد جدم رسول خدا، حسن علیه السلام و حسین علیه السلام و فرزندانش وارد مى‏شوى. دلت سرور مى‏یابد، خاطرت آسوده مى‏گردد، چشمت (به دیدارشان) روشن مى‏شود و به بهترین گونه نزد پروردگارت حاضر مى‏شوى و آن گاه كه جانت به اینجا رسید (و به گلوى پیرمرد اشاره فرمود) در بالاترین منزلگاه با ما خواهى بود و زندگانى آخرت، روشنى چشمت خواهد شد. پیرمرد از خرسندى پرسید: چگونه؟ امام باز هم برایش گفت. پیرمرد با شور و اشتیاقى بسیار گفت: الله‏ اكبر! آیا به راستى آن گاه كه بمیرم نزد پیامبر و خاندانش وارد مى‏شوم و (از دیدارشان) دیده روشن مى‏كنم؟ و ...

اشك شوق بر رخسار پیرمرد تراوید، زانوانش سست شد، گریه‏اش بالا گرفت و بر زمین نشست. حاضرین نیز با دیدن این عشق‏بازى اشك شوقشان بیرون تراوید. امام اشك از چشمان پیرمرد پاك كرد. پیرمرد گفت: اى فرزند فرستاده خدا، فدایت گردم دستت را به من بده. دست امام را گرفت بوسید و بر صورت و چشمانش كشید. آن گاه گریبان گشود و دست امام را بر روى قلب خود گذاشت و گفت: سلام خدا بر شما (اهل‎بیت علیهم السلام) باد و رفت. امام به حاضرین رو كرد و فرمود: هر كه دوست دارد مردى از اهل بهشت را ببیند به او نگاه كند. راوى مى‏گوید: هرگز مجلسى را چنین حسرت زده ندیده بودم.»(40)

4. نیایش؛ كانون ترویج آموزه‏هاى دینى

یكى از فعالیت‏هاى بارز امامان در زمینه نشر تعالیم دینى و آموزه‏هاى بلند عرفانى، بهره‏گیرى از زبان نیایش براى اشاعه فرهنگ ارتباط با خدا در تمامى حالات زندگى است. آنان در هنگامى كه جامعه را امواج متلاطم فساد و تباهى، زورگویى و زر سالارى و خفقان و اسلام ستیزى در نوردیده بود، با خداى خویش راز و نیاز مى‏كردند و براى بیان بخشى از عقاید و فرهنگ اسلامى از دعا بهره مى‏گرفتند و در سنگر دعا، مردم را به توجه بیشتر به پروردگار و مبارزه با زورگویان فرا مى‏خواندند. هر چند مقصود اصلى آنان در این نیایش، بندگى و پرستش خداى بزرگ بود، با توجه به تعابیرى كه در نیایش آنها وجود دارد از لا به ‏لاى آن، مفاهیمى چون خلافت اهل‎بیت علیهم السلام، عدم سكوت در برابر ظلم و ... را نیز مى‏توان دریافت.

در بیشتر ادعیه، جمله صلوات بر محمد و آل محمد صلی الله علیه و آله به چشم مى‏خورد و این در حالى است كه دشنام به اهل‎بیت علیهم السلام به ویژه امیرالمؤمنین علیه السلام سكه رایج حكمرانان وقت شده و آیات خدا به دست فراموشى سپرده شده بود. امام باقر علیه السلام در نیایشى براى دریافت خواسته‏هاى خود از خدا، چنین مى‏فرماید:

«... پروردگارا، تو را به تمامى نام‏هایت مى‏خوانم كه آنها را خود نامیدى و یا در كتابت فرو فرستادى و یا آنها را بر برخى از بندگانت فرا آموختى كه بر محمد صلی الله علیه و آله و خاندان او درود فرستى و قرآن را بهار قلبم قرار دهى و آن را نور چشمم و وسیله از بین بردن غم‏هایم قرار دهى... .»(41)

امام در دیگر دعاهاى خود افزون بر این مسایل، اعتقادات درست اسلامى را در زمینه یگانه‏پرستى، خدا محورى، رسالت، بازگشت به سوى خدا، وسوسه‏هاى شیطان و ... نیز بیان مى‏كردند.(42)

پى‏نوشت‏ها:

1. ابوجعفر محمد بن على، ابن شهر آشوب مازندرانى، مناقب آل ابى طالب، بى‏جا، انتشارات ذوى القربى، چاپ اول، 1421 ق، ج 4، ص 211.

2. محمد بن محمد نعمان شیخ مفید، الارشاد، قم، مؤسسه آل البیت، بى‏تا ، ج 2، ص 230.

3. همان، ص 231.

4. مناقب آل ابى طالب، ج 4، ص 221/ سید محسن امین، اعیان الشیعة، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، بى‏تا، ج 1، ص 651.

5. محمد بن حسن، حرّ عاملى، وسائل الشیعة، قم، مؤسسه آل البیت، 1409 ق/ وسایل الشیعه، ج 18، ص 9.

6. ن. ك: محمد بن یعقوب الكلینى، اصول كافى، قم، انتشارات اسوه، ج 2، كتاب الحجة.

7. ابوجعفر محمد بن حسن طوسى، رجال الطوسى، نجف، مطبعة الحیدریة، 1381 ق، چاپ اول، صص 102 ـ 142.

8. ابوجعفر محمد بن حسن طوسى، اختیار معرفة الرجال، قم، مؤسسه آل البیت:، 1404 ق، ج 2، ص 345.

9. همان، ص 348.

10. همان، ص 378.

11. محمد جوهرى، المفید من معجم رجال الحدیث، قم، مكتبة المحلاتى، 1417 ق، ص 578.

12. اختیار معرفة الرجال، ج 2، ص 383.

13. همان، ص 391.

14. همان.

15. همان، ص 386/ اعیان الشیعه، ج 1، ص 650.

16. محمد بن النعمان العكبرى البغدادى (شیخ مفید)، الإختصاص، قم، منشورات جماعة المدرسین فى الحوزة العلمیه، ص 51.

17. ابوالعباس احمد بن على بن نجاشى كوفى، رجال النجاشى، قم، مؤسسة النشر الاسلامى، 1407 ق، ص 324.

18. رجال النجاشى، ص 321.

19. اختیار معرفة الرجال، ج 2، ص 400.

20. رجال النجاشى، 112.

21. اختیار معرفة الرجال، ج 2، ص 348.

22. همان؛ الاختصاص، ص 66.

23. رجال النجاشى، ص 112.

24. رجال الطوسى، صص 102 ـ 104.

25. قاموس الرجال، ج 11، ص 232/ ابن عماد ابوالفلاح عبدالحى بن احمد بن محمد العكرى الحنبلى، تذكرات الذهب فى اخبار من ذهب، بیروت، دار ابن كثیر، 1408 ق، چاپ اول، ج 2، ص 90.

26. باقر شریف قرشى، حیاة الامام محمد الباقر7، نجف، مطبعة النعمان، علیه السلام139 ق، چاپ اول، ج 1، ص 226.

27. نك: وسائل الشیعه، ج 2، ص 1006، اباجعفر محمد بن الحسن بن على الطوسى، تهذیب الاحكام، تهران، مكتبة الصدوق، 1417 ق، چاپ اول، ج 1، ص 446؛ ابا جعفر محمد بن الحسن بن على الطوسى، الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، بیروت، دارالاضواء، 1406 ق، چاپ سوم، ج 1، ص 183.

28. روح الله‏ خمینى، الاستصحاب، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، 1417 ق، چاپ اول، ص 41؛ مرتضى انصارى، فرائد الاصول، قم، مؤسسه نشر اسلامى، 1416 ق، چاپ ششم، ج 2، صص 564 و 697، 737؛ محمد باقر صدر، دروس فى علم الاصول، قم، مركز الابحاث و الدراسات التخصّصیه للشهید الصدر، 1421 ق، ج 1، ص 454.

29. المفید من معجم رجال الحدیث، ص 641.

30. ن. ك، محمد تقى التسترى، قاموس الرجال، قم، مؤسسه النشر الاسلامى، چاپ دوم، 1415 ق، ج 10، صص 376 ـ 386.

31. المفید من معجم رجال الحدیث، ص 255.

32. محمد باقر مجلسى، بحار الانوار، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1403 ق، ج 2، ص 306.

33. بحارالانوار، ج 2، ص 307.

34. ابو جعفر محمد بن على بن الحسین بابویه القمى الصدوق، كمال الدین و تمام النعمة، تهران، مكتبة الصدوق، 1390 ق، ج 1، ص 330.

35. ابو منصور احمد بن على بن ابى‏طالب الطبرسى، الاحتجاج، قم، دارالاسوه للطباعة و النشر، چاپ دوم، 1416 ق، ج 2، ص 169.

36. سید جمال‏الدین احمد بن على بن الحسنى معروف به ابن عنبه، عمدة الطالب فى انساب آل ابى‏طالب، نجف، منشورات المطبعة الحیدریة، 1380 ق، چاپ دوم، ص 195؛ على بن محمد، ابن احمد مالكى، الفصول المهمة فى معرفة الأئمة، قم، مؤسسه دارالحدیث الثقافیه، چاپ اول، 1422 ق، ج 2، ص 879، الارشاد، ج 2، ص 226.

37. المجمع العالمى لاهل البیت، اعلام الهدایة، قم، مركز الطباعة و النشر للمجمع العالمى لأهل البیت، چاپ اول، 1422 ق، ج 7، ص 215.

38. بحارالانوار، ج 46، ص 357.

39. ن، ك: همان، صص 349 ـ 354.

40. بحارالانوار، ج 46، ص 361.

41. ابوالقاسم على بن موسى بن جعفر بن طاووس، مهج الدعوات و منهج العبادات، بیروت، منشورات مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، 1414 ق، چاپ سوم، ص 213.

42. ن. ك: همان، صص 212 ـ 219 و 357.

منبع:

مجله پاسدار اسلام، ش 279و280 ، حجة الاسلام ابوالفضل هادى منش .

مشاوره
مشاوره
در رابطه با این محتوا تجربیات خود را در پرسان به اشتراک بگذارید.