باغ ارم سقر شدی ...
بی تو اگر به سر شدی زیر جهان زبر شدی باغ ارم سقر شدی بی تو به سر نمی شود
(مولانا)
شاید بارها این نام را شنیده اید ! در شعرهای بزرگانی چون مولوی یا در داستانهای قدیمی ، در آنجا که نظامی در ماجرای دلدادگی بهرام و دختر پادشاه نقل کرده بشرط گذاشتن شهری را در چین :
شهری آراسته چو باغ ارم هر یک از مشک برکشیده علم
و یا بارها در شعر پارسی سرای این دیار حکیم ابوالقاسم فردوسی :
زفرش جهان شد چو باغ بهار هوا پر ز ابر و زمین پر نگار
از ابر اندرآمد به هنگام نم جهان شد به کردار باغ ارم
شاید پرسیده باشید که باغ ارم چیست ؟ آیا افسانه است و جود داشته ؟ و یا حتی وجود دارد ؟
در شمال غربی شیراز و در انتهای خیابان ارم ، در تقاطع بلوار شرقی - غربی باغ ارم و بلوار شمالی - جنوبی جام جم و آسیاب سه تایی ، باغی زیبا قرار دارد بنام باغ ارم .این باغ به مناسبت عمارت و باغ بزرگی كه در گذشته توسط شدادبن عاد ، پادشاه عربستان به رقابت با بهشت ساخته شده و ارم نامیده شده بود، به باغ ارم مشهور گردیده است.شاید کنایه های بکار رفته در اشعار پیشینیان اشاره به باغ ارم شداد بوده است اما قدمت این باغ نیز احتمالات دیگری را به ذهن میرساند ؛ به هر حال در نوشته مجالی یافتیم تا به معرفی نقطه ای زیبا در این مرز وبوم بپردازیم.
تاریخ ساخت این باغ را به دروه سلجوقیان نسبت داده اند چرا كه در آن زمان، باغ تخت و چند باغ دیگر توسط اتابك قراجه حكمران فارس - كه از سوی سنجر شاه سلجوقی به حكومت فارس منصوب شده بود، احداث شد و احتمال ایجاد این باغ به درخواست وی و در آن زمان، زیاد است. همچنین احتمال می رود كه این باغ در زمان كریم خان زند مرمت شده باشد.
در اواخر سلسله زندیه، بیش از 75 سال این باغ در تصاحب سران ایل قشقایی بود، بنای اولیه عمارت باغ ارم توسط جانی خان قشقایی اولین ایلخان قشقایی و پسرش محمدقلی خان و در زمان فتحعلیشاه قاجار احداث شده است. معماری بنا نیز توسط شخصی به نام حاج محمد حسن كه از معماران معروف بود، صورت گرفته است.
در زمان ناصرالدین شاه قاجار، میرزا حسن علی خان نصیرالملك، آن باغ را از خاندان قشقایی خرید و ساختمان كنونی را به جای عمارت قبلی ساخت، اما تزئینات ناتمام باغ پس از فوت حسنعلی خان در سال 1311 توسط ابوالقاسم خان نصیرالملك پایان یافت. باغ ارم پس از فوت ابوالقاسم خان نصیرالملك به پسرش عبدالله قوامی رسید و بعد از مدتی دوباره یكی از خوانین ایل قشقایی به نام محمد ناصر خان آن را خرید.
عمارت اصلی باغ ارم طبق معماری دوره صفویه تا قاجاریه بنا شده است. این ساختمان دارای سه طبقه است كه طبقه زیرین دارای حوض خانه ای برای استراحت در روزهای گرم تابستان است كه در آن آب نمای زیبایی است و طاق آن با كاشی های هفت رنگ مزین شده است. جوی آبی نیز از وسط آن می گذرد و سپس به آب نمای بزرگ جلوی عمارت می ریزد.
طبقه دوم دارای ایوانی دوستونی با سقف مسطح است كه در پشت آن تالاری قرار دارد و دو طرف آن دو راهرو، 4 اتاق در دو طرف راهرو و دو ایوان كوچك و دو طبقه ساخته شده است و بر فراز این دو راهرو، دو گوشواره به عنوان طبقه سوم وجود دارد. قسمت جلویی ستون های این دو طبقه با كاشی های هفت رنگ مزین به مجالسی از سواران، زنان و گل ها شده است.
طبقه سوم، دارای یك تالار بزرگ مانند تالار طبقه دوم است كه پنجره های آن به ایوان اصلی باز می شود. در دو طرف آن ینز دو راهرو وجود دارد. دو ایوان كوچك نیز در هر طرف ایوان بزرگ همانند طبقه سوم قرار دارد.در پیشانی عمارت، هلالی هایی وجود دارد كه به سنتوری معروف است و دارای سه مجلس بزرگ و دو مجلس كوچك كاشیكاری با كاشی های لعابدار رنگی است.
در هلالی میدان كه بزرگترین هلالی است، نقش ناصرالدین شاه، سوار بر اسب سفیدی دیده می شود كه نیم تاجی نیز در جلو كلاه خویش دارد. در اطراف آن، سه نقش دیگر كه برگرفته از داستان های فردوسی و نظامی است، دیده می شود. در دو طرف این مجلس، دو مجلس كوچك وجود دارد كه در وسط یكی از آنها نقش داریوش هخامنشی برگرفته از نقوش تخت جمشید وجود دارد. دو مجلس دیگر كه در اطراف این مجلس است، تصویر شكار آهویی توسط پلنگی را بر روی كاشی هایی با طرح اسلیمی نشان می دهد. در ضلع شمالی عمارت و چسبیده به آن هشت باب اتاق قرار دارد كه در حال حاضر مورد استفاده جهت امور اداری باغ گیاهشناسی ارم است. در پشت ساختمان اصلی، ساختمان و محوطه اندرون قرار دارد. در جلو این عمارت، حوض وسیعی قرار گرفته كه با كاشی آبی رنگ كاشی كاری شده است.
ازاره های جلوی عمارت اصلی از سنگ گندمك یكپارچه است كه بیش از دو متر بلندی دارد. تعداد آنها 8 تاست كه بر روی 6 تای آنها كتیبه هایی از اشعار حافظ، سعدی و شوریده به خط نستعلیق میرزا علینقی شریف شیرازی نوشته شده است. در تخته سنگ آهكی نیز نقشی وجود دارد و در وسط آنها پنجره آهنی قرار گرفته. این نقوش كه تقلیدی از نقوش تخت جمشید است، تصویر مردی نیزه به دست با لباس و كلاه یك مرد عشایری را نشان می دهد.
این باغ تنوع گیاهی بسیار بالایی دارد و گیاهان بسیاری از اقصا نقاط جهان در این باغ کاشته شده است؛ به شکلی که باغ در قالب یک نمایشگاه از انواع گل‌ها و گیاهان درآمده‌است.
در سال های 50-1345 ه. ش. این باغ در زیر نظر مسؤولین دانشگاه شیراز تعمیر شد. هم چنین در سال 1358 به وسیله سازمان میراث فرهنگی مرمت گردید، هم اكنون این باغ به عنوان باغ گیاهشناسی مورد استفاده قرار گرفته است. این باغ در تاریخ 12/8/1353 به ثبت تاریخی رسیده است.
نویسنده: م.صادق
مطالب مربوط به استان:
کشف قدیمی ترین خط دنیا در جیرفت
