تبیان، دستیار زندگی
این مطالعه نشان می دهد كه رایج ترین استفاده متنی از موبایل، متن های "جوك" می باشد ، در مرحله بعد پیام های كاری قرار دارد...
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

فرد گرایی جدید و تلفن همراه (2)

تلفن همراه

برای مطالعه بخش اول مقاله اینجا را کلیک کنید.

باید توجه داشت که تلفن همراه فضا و حس واقعی تری را در ارتباطات انسانی در مقایسه با سایر وسایل ارتباط جمعی فراهم آورده است. فرد بدون سناریو در تعاملی زنده با فرد یا افراد دیگر قرار می گیرد. این تعامل در سطح یک ارتباط صوتی تمام نمی شود، بلکه از خصلت ارتباط صوتی و تصویری و در عین حال ارتباط همراه با رویت تصویر و یا ارتباط از طریق نامه الکترونیک و یا ارسال صدا و تصویر بصورت پیام نیز برخوردار است. مثلا در قلمرو دینی این ارتباط، کلیسای یکشنبه را و یا مسجد و اوقات نماز را به یک ارتباط گسترده تر با واسطه تلفن همراه تبدیل کرده است. کاتولیک ها می توانند با ورود به فضایی خاص "پیام معنوی روزانه" را از "پاپ" دریافت کنند. در ایرلند با شماره خاصی (53141)، کاربران تلفن همراه وارد فضای معنوی می شوند. عیسویان ایرلندی نیز بخش خدماتی را به نام "تماس مقدس" طراحی کرده اند که فرد بصورت روزانه از طریق تلفن های همراه تیز هوش، وارد فضای معنوی می شود و بصورت انتخابی در زمانی 10 دقیقه ای گوش دل به پیام ها و قطعات مقدس می دهد. تقدس حتی به خود ابزار منتقل شده است و در تلفن های همراه تیز هوش جدید، قطب نمائی تعبیه شده است که امکان یافتن جهت خانه خدا را فراهم می کند (اکونومیست، ارتباط معنوی، 10 مارچ 2005).

كلمه "فرد گرائی" در قرن نوزدهم توسط توكویل تعریف شد. او فرد گرائی را منعكس كننده، پدیده منزوی شدن فرد در جامعه آمریكائی قرن نوزدهم می دانست (كواتس ،2006). با این نگاه فرد گرائی محصول "قدرت گرفتن هویت جمعی" است. اندریس بوس (2000:1) ریشه شكل گیری فرد گرائی را به تحولات برخواسته از "نهصت های دینی" در قالب اخلاق پروتستان می داند. آنتونی گیدنز (2001:61) فردگرائی جدید را محصول جهانی شدن و در واقع تحولات ناشی از صنعت ارتباطات می داند. از نظر او "فردگرائی" در دوره جدید در مقایسه با كل گذشته تاریخ، ابزارمندتر شده است. در فضای جدید، از نظر گیدنر، هنجارهای جمعی و "كدهای اجتماعی" منبع هویت فردی نیست، بلكه فرد در تعامل با فضاها و هنجارهای خارج از محیط خود قراردارد.

جهانی شدن به معنای جدید آن، ظرفیت فردگرائی را توسعه بخشیده است، محدوده های جغرافیائی ارتباطات را از بین برده، محدودیت های انگیزه ای فرد را كه در كانون "اقلیم فرهنگی محلی" تعریف می شده، به "اقلیم های فرهنگی فرامحلی" توسعه داده است. انتخاب های فردی را "تنوع"‌و "تكثر" بخشیده، نگاه فرامحلی را را در ظرفیت های "محلی گرائی"، "جهانی گرائی" و محلی-جهانی گرائی" تنوع و توسعه بخشیده است. تكثر، تنوع، توسعه و انعطاف فضای جدید و بی معنا شدن "دور" و "نزدیك" و از همه مهمتر شكل گیری جهان موازی جدید در كنار جهان شناخته شده قدیم یعنی دو فضائی شدن جهان (عاملی، 1382، 1383) فردیت و فردگرائی را "لایه ای" و به صورت همزمان متكثر كرده است.

اگر بتوانیم لایه های مختلف فرد و فردیت را تعریف كنیم، فهم فضای تعاملی امروز آسان می شود. لذا قبل از تحلیل لایه های فرد و فردیت لازم است تفاوت فرد و فردیت را توضیح دهیم تا از این زوایه تفاوت بین شكل و محتوا برجسته شود. فرد یا شخص، اشاره به واحد انسانی یا حتی حیوانی دارد كه یك فرد را از دیگری جدا می كند و به نوعی منعكس كننده شكل و قالب است. فردیت منعكس كننده معنا، شخصیت و هویت فرد است كه "بر" و در "فرد" انعكاس می یابد. بنا بر این، فرد و فردیت به هم پیوسته و مرتبط با یكدیگر هستند، اما فرد قالب را منعكس می كند و فردیت "محتوای این قالب" را بیان می كند. به نظر می رسد، پیوند تلفن همراه و فرد، 5 لایه مهم را برای فردیت فرد بدنبال می آورد:

1) توسعه فردی

2) توسعه نظام ارتباطات بین فردی

3) توسعه انتخاب ها و تغییر در نظام ارزشی و ترجیحی فرد

4) تغییر در پیوندها، دلبستگی های فردی و حوزه خصوصی زندگی

5) دسترسی فوری یا فرهنگ فوری

تلفن همراه به عنوان "ابزار فردی" كه فردیت را ابزار مند می كند و حوزه علائق فردی را تسهیل می كند، می تواند با لایه های مختلف فردیت پیوند معنا داری برقرار كند. در بخش بعدی مقاله ابتداء مطالعه موردی كه در خصوص تلفن همراه و زندگی روز مره با تاكید بر فرد گرائی و تلفن همراه توسط نگارنده صورت گرفته معرفی می شود و سپس با تاكید بر پیامدهای پنجگانه فردی تلفن همراه، به تحلیل داده های كمی و كیفی این مطالعه پرداخته خواهد شد.

2. مطالعه موردی در ایران: تلفن همراه بعنوان تكنولو‍ژی ارتباطی فردی

در این قسمت، بخشی از پژوهش میدانی در خصوص تلفن همراه،‌هویت و زندگی روزمره كه توسط نگارنده صورت گرفته منعكس می شود. به همین منظور، پرسشنامه روی خط (آن لاین)، همراه با توزیع پرسشنامه در فضای واقعی هر دو گروه را هم در فضای واقعی و هم در فضای مجازی با سئوال های مربوط به تلفن همراه، هویت و زندگی روزمره مورد سئوال قرار داد. در این پرسشنامه هم در سئوال های بسته و هم در سئوال های باز، جنبه های فردی و هویتی پاسخگوها مورد بررسی قرار گرفت. به مدت 5 هفته پرسشنامه را در اختیار كاربران "هات میل" و "یاهو" و همچنین از طریق وب لاگ ها بصورت نمونه گیری تصادفی،‌ افراد مختلف با خصوصیات متفاوت مورد سئوال قرار گرفتند. روش تحقیق تركیبی كمی و كیفی كه هم به تحلیل اطلاعات آماری و هم به تحلیل پاسخ های كیفی پاسخگوها توجه می كند، مورد استفاده قرار گرفت. تحلیل آماری بر فراوانی داده ها و معنادار بودن آماری روابط بین متغیر های تاكید می كند و اطلاعات كیفی كه از پرسشنامه های باز استخراج شده است، ابعاد عمیق تری از نظر پاسخگوها را منعكس می كند و لزوما دیدگاه پاسخگوها را در چهارچوب پاسخ های تعین شده توسط محقق قرار نمی دهد. روش تركیبی در مطالعات زیادی توسط نگارنده این مقاله (عاملی، 2002، عاملی و همكاران، 2004الف، 2004ب، 2005 و 2006) مورد استفاده قرار گرفته است و در این تجربه، نتایج معنا دار و عمیقی از این تجربه انعكاس پیدا كرده است. در این بخش لایه های مختلف فردیت را كه در عرصه تحولات تكنولوژیك و خصوصا با آمدن "تكنولوژی فردی تلفن همراه" كه هم حلقه مستقل فردی را فراهم آورده است و هم فرد را از همه گذشته تاریخ متصل تر و مرتبط تر با دیگری قرار داده است مورد توجه قرار گرفته است. پنج عنصری را كه در بخش قبل، به عنوان لایه های مختلف فردیت در پرتو "فردگرایی" جدید منعكس شد، مورد آزمون قرار می گیرد.

1-2 توسعه های فردی در پرتو تلفن همراه

در درجه اول باید توجه داشت كه علیرغم ظرفیتهای گسترده ای كه تلفن همراه در قلمروهای مختلف پزشكی، حرفه ای، رسانه ای، دینی و سرگرمی ها دارد، دو ظرفیت مهم تلفن همراه یعنی تماس تلفنی و ارسال و دریافت "پیام متنی" و همچنین "پیام صوتی" و "پیام تصویری" استفاده غالب و شایع آن می باشد. این دو قابلیت، ظرفیت های فردی را توسعه می بخشند و همچنین حوزه خصوصی فرد را توسعه می دهند. نمونه این تحقیق نشان می دهد بخش قابل توجهی از كاربران تلفن همراه از قابلیت پیام متنی تلفن همراه استفاده می كنند. از میان 700 پاسخگو، 76 درصد از سیستم فعال ارسال پیام متنی استفاده می كنند. پیام متنی چه در قالب "نوشته"، "صدا" و یا "تصویر" لایه عمیق تری از اندیشه انسانی را منعكس می كند و لزوما به معنای انعكاس "فرهنگ و اندیشه فوری" نیست.

در سئوالی كه از پاسخگوها سئوال شده است كه آیا پیام هایی را كه به دلایل محدودیت ها و یا محذور های اجتماعی بصورت چهره به چهره به دیگران منتقل نمی كنید، از طریق پیامهای متنی، ارسال می كنید یاخیر؟ بیش از 40 درصد گفته اند، بله و فقط 13% اعلام كرده اند كه تلفن همراه چنین نقش واسطه ای را ایفاء نمی كند. جمعیت قابل توجهی (46%) اظهار كرده اند كه برای آنها تفاوتی نمی كند. این نشان می دهد كه تلفن همراه نقش مهمی در تغییر نظام هنجاری بین فردی دارد و به نوعی "محدودیت های هنجاری" را كاهش می دهد. درصد قابل توجهی از كسانی كه تلفن همراه را ابزار ارسال پیام های خصوصی خاص می دانند، جامعه دانشجویان (2/52%) هستند، كه این نسبت در میان كسانی كه از تحصیلات دكترا (6/28%) و یا فوق لیسانس (5/30%) برخوردار هستند، كمتر است.

نكته قابل توجه اینكه به دلیل گران بودن تلفن همراه در ایران، طبقه كم درآمد جامعه امكان برخورداری از تلفن همراه را ندارند. جامعه آماری مورد مطالعه این تحقیق نشان می دهد، 88.4 درصد پاسخگوها خود را متعلق به طبقه متوسط دانسته اند و فقط 4.9 درصد از طبقه پائین بوده اند. البته باید توجه داشت كه اكثریت بالایی از ایرانی ها، علیرغم عدم برخورداری از درآمد كافی برای زندگی متوسط، خود را متعلق به "طبقه متوسط" جامعه می دانند. این مهم اشاره به قوی بودن حس حركت و تغییر وضعیت اجتماعی و "پیشرفت طلبی" و در عین حال فرار از واقعیت در جامعه ایرانی است، یعنی افراد ترجیح می دهند خود را به عنوان طبقه متوسط معرفی كنند تا طبقه پائین.

ارسال پیام کوتاه

همانطور كه قابل پیش بینی است، قابلیتهای اضافی تلفن همراه مثل استفاده از سیستم انتقال پیام آن، رابطه معناداری با طبقه اجتماعی دارد. اس ام اس تلفن همراه 83% كاربران طبقه بالا فعال است، در حالیكه این نسبت در میان طبقه متوسط 1/76% و در میان طبقه پائین 7/64% می باشد.

این مطالعه نشان می دهد كه رایج ترین استفاده متنی از موبایل، متن های "جوك" می باشد كه در صد استفاده از متن های جوك در میان مردان (65.2%) بیشتر است، در مرحله بعد پیام های كاری قرار دارد. كلمات عاشقانه نیز در مرتبه سوم قرار گرفته است كه ارسال اینگونه پیام ها از ناحیه دختران رواج بیشتری دارد.

جوك منعكس كننده نوعی تعامل بین قدرت، فرهنگ و فردیت در جامعه می باشد. جوك، به عنوان عامل قدرت و دشمنی موضوع مطالعه فلاسفه ای همچون هابر و ارسطو و یا بعنوان تنش و خشونت، مورد توجه روانشناسانی مثل فروید (1984) بوده است. كولینسون (2002)، جوك را بعنوان بخش سطحی رفتار اجتماعی در درون سازمان اجتماعی مورد مطالعه قرار داده ومعتقد است، جوك نوعی مكانیسم مدیریت و كنترل است. جوك در فضای مجازی، در تعامل جدی با جوك در فضای واقعی است. در بسیاری از موارد نوعی فرایند این همانی را منعكس می كند و در واقع تكرار انتظارات و نگاه فرد به فرایند فرهنگی است. جوك در بسیار از موارد منعكس كننده جدی ترین پیام های اجتماعی است، در بسیاری از موارد اقتدار فرد بر دیگران و یا تنش زدائی از روابط اجتماعی و یا نوعی تخلیه روحی محسوب می شود. با توجه به این واقعیت كه وجه غالب پیام های تلفنی، جوك می باشد، لازم است تحلیل محتوای جوك و خصوصا گفتمان های غالب بر جوك كه گفتمانی جنسی است مورد مطالعه و تحلیل دقیق قرار گیرد. خصوصا "راحت بودن" فضای پیام متنی تلفنی در مقایسه با گفتگوی حضوری و یا تلفنی، بستر انعكاس گسترده تر از "وجوه پنهان ذهنی" را فراهم می كند كه از همین منظر، تحلیل عمیق تر و دقیق از فرد،‌ فردیت و روابط متقابل اجتماعی را منعكس می كند. در عین حال در تمامی امور فرهنگی، معانی سیاسی رفتار اجتماعی، "معانی سیاسی ذهن" را پنهان می كند و در بسیاری از موارد ظاهر و باطن فرهنگ یكی می شود و در واقع ابعاد پنهان فرهنگ كم رنگ می شود. نگاه ریموند ویلیامز (1989) در تحلیل جنبه های "معمولی فرهنگ" به كم رنگ شدن ابعاد پنهان توجه دارد. جوك هم ظرفیت یك رفتار سیاسی پنهان را دارد كه پیام را "واژگونه" می كند و خواسته های جدی اجتماعی را در قالب یك "شوخی" و "طنز" بیان می كند و هم یك شوخی جهت تفریح و تفرج ذهن است كه ابعاد معمولی فرهنگ را منعكس می كند. شوخی دیدن شوخی، طنز دیدن طنز، نگاه عادی به فرهنگ است، نگاهی است كه فرهنگ را در بسیاری از موارد به جنبه های عادی ذهن و عمل اجتماعی مرتبط می داند.

در مورد نقش تلفن همراه در زندگی روزمره،‌ نیز دیدگاه ها، حكایت از جایگاه مهم این "تكنولوژی در زندگی روزمره" می كند. فقط 7/1 درصد پاسخگوها، تلفن همراه را عامل خستگی بیشتر و از دست دادن انرژی دانسته اند. 8% پاسخگوها، ضمن اعتراف بر نقش تلفن همراه در "حركت آسانتر اطلاعات" بر بعد "زحمت آفرینی" آن تاكید كرده اند. 26% پاسخگوها به نقش آسایش آفرینی و آسان سازی زندگی و 59%ضمن تاكید بر نقش "آسایش آفرینی" تلفن همراه بر بعد حرفه ای سازی روندهای كار و زندگی به واسطه آن تاكید كرده اند. درصد كوچكی (7/4%) نیز معتقد به این هستند كه تلفن همراه تغییر جدی در زندگی بوجود نیآورده است.

2-2 تلفن همراه و توسعه ارتباطات بین فردی

"آزادی" و "احساس آزادی" دو مفهوم به هم مرتبط ولی قابل تفكیك از یكدیگر می باشند. آزادی در یك كشور بستگی به فرصت ها و محدودیت های قانونی و عملی دولت ها دارد كه در قوانین مدنی و نظام شهروندی پیش بینی شده و در عمل مورد توجه قرار می گیرد. آزادی در معنای مصطلح خود به اشكال مختلف قدرت انتخاب ومشاركت افراد جامعه را در امور سیاسی و زندگی روز مره توسعه می بخشد. اما "احساس آزدای" یك پدیده اجتماعی است كه در ذهن فرد انعكاس پیدا می كند، بنابراین یك بعد شناختی، احساسی و در عین حال معرفتی نسبت به آزادی دارد.

احساس آزادی بر "آرامش اجتماعی"، "احساس امنیت" و كاهش "احساس ناستالژیك" نسبت به سایر جوامع، می گذارد. آزادی و احساس آزادی در یك فرایند معكوس در ارتباط معنا داری با "فقر" و "احساس فقر" می باشد. از این منظر، تكنولوژی و قدرت و یا به تعبیر دیگر، "تكنولوژی قدرت" كه امكان دسترسی به سایر فرهنگ ها و یا اساسا "دورافتاده ها" را فراهم می آورد، اهمیت جدی پیدا می كند. در این روند، دسترسی به تكنولوژی پیشرفته، خصوصا تكنولوژی هایی كه "دسترسی به اطلاعات و دیگران" را فراهم می كند، از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. تلفن همراه بعنوان تكنولوژی ارتباطی همه جا حاضر كه فرد را در همه ساعات روز و شب و در همه مكان ها در یك ارتباط متصل با "دیگران" قرار می دهد، ابزاری برای "توسعه قدرت فرد"‌محسوب می شود.

اگر چه تلفن همراه در ایران به ظرفیت های گسترده اطلاعاتی خود نرسیده است ولی با همین ظرفیت های محدود، فرد را وارد یك "فضای متصل" به "دیگری" قرار داده است. ظرفیت های جامع این "صنعت چند رسانه ای و ارتباطی فردی، كه می توان از آن تعبیر به "صنعت ارتباطی و چند رسانه ای و در عین حال كامپیوتر سیار فردی" كرد، امكانات همه رسانه ها اعم از رادیو، تلویزیون، سینما، روزنامه، ضبط و پخش انواع صدا ها و همچنین همه امكانات كامپیوتری با نرم افزار های مختلف و از همه مهمتر اتصال به جهان مجازی اینترنت را در خود جمع كرده است. ولی در همین مرحله كه بخشی از ظرفیت های تلفن همراه در اختیار كاربران ایرانی است، این تحقیق نشان می دهد كه احساس آزادی در میان "تلفن همراه داران" افزایش پیدا كرده است. از میان 700 نفر پاسخگو، 44.6 درصد اظهار داشته اند كه تلفن همراه تاثیر جدی در توسعه آزادی فردی داشته است. فقط 22.6 درصد این ابزار تكنولوژیك را در فراهم آوردن آزادی بیشتر بی نقش می دانند.

احساس متصل بودن به جهان، نیز تاثیر جدی بر توسعه "احساس آزادی" در فرد و جامعه دارد. در واقع احساس انتخاب گر بودن،‌ نقش جدی در "ابراز شخصیتی" دارد. در پاسخ به این سئوال كه آیا با داشتن تلفن همراه احساس "اتصال بیشتری به جهان پیرامون‌" خود دارد یا خیر؟ نزدیك به 70 درصد گفته اند، بله احساس اتصال بیشتری داریم و ما بقی گفته اند خیر. این در واقع همان معنائی استكه رابرتسون (1992) در جها نگرائی جدید كه برخواسته از جهانی شدن ارتباطات است بیان می كند.

وابستگی به تكنولوژی و خستگی از تكنولوژی دو احساس پاردوكسیكال است كه همواره با انسان همراه بوده است. وقتی تكنولوژی واسطه ارتباط با دیگران می شود، سطح وابستگی را توسعه می دهد وخستگی های متفاوتی از ارتباط صرف انسان با خود تكنولوژی را بدنبال دارد. فقط 32% پاسخگوها اظهار داشته اند كه همراه داشتن و همراه نداشتن تلفن همراه برای آنها تفاوتی ندارد. این در حالیستكه 43% پاسخگوها اظهار دشته اند كه در صورت جا گذاشتن تلفن همراه "احساس قطع ارتباط" و 15% ابراز داشته اند كه احساس گم گشتگی دارند. احساس قطع رابطه در میان طبقه بالای جامعه (6/42%) و طبقه متوسط (9/43%) از طبقه پائین (3/35%) جامعه بطور نسبی بیشتر است. این در حالیستكه احساس گم گشتگی كه بار فرهنگی جدی دارد در میان طبقه پائین (5/26%) به مراتب بیشتز از طبقه متوسط (9/13%) و بطور نسبی بیشتر از طبقه بالا (4/23%) می باشد. شاید دلیل این موضوع به نوع استفاده و حجم استفاده از یك طرفی و تنوع و انحصار ابزار ارتباطی داشته باشد. به این معنا كه در میان طبقه پائین تلفن همراه حجم مهمی از تكنولوژی زندگی فرد را به خود اختصاص دهد ولی طبقه بالا ضمن داشتن تلفن همراه از ابزار متنوع دیگر زندگی مثل مثلا كامپیوتر برخوردار هستند كه امكان وصل بودن ارتباطی را برای آنها فراهم می كند.

نتایج مطالعه آماری این تحقیق نشان می دهد، بخش مهمی از تماس ها تلفنی صاحبان تلفن همراه، مربوط به تماس با دوستان (65.9%) و اعضاء خانواده (21.3%) می باشد و فقط 12.6% تماس ها، مربوط به ارتباطات كاری است. لذا با نگاه اقتصادی به تلفن همراه، این تكنولوژی،‌ بیشتر هزینه آور است تا درآمد زا. با این نگاه اگر فردگرائی را دارای لایه های مختلفی بدانیم كه بخش اصلی این لایه ارتباطات دوستی است، به صورت قابل توجهی، با واسطه تلفن همراه امكان توسعه پیدا كرده است.  درصد تماس با دوستان در میان خانم ها (72%) بیشتر از آقایان (3/61%) می باشد و بر عكس درصد تماس های كاری در میان آقایان (9/15%) بیشتر از خانم ها (5/7%) می باشد.

سعیدرضا عاملی

ادامه دارد...

منبع: نشریه جهانی رسانه