فردگرایی جدید و تلفن همراه(1)

فردگرائی پدیده ای است كه محصول تحولات مربوط به حوزه فهم، تجربه اجتماعی و توسعه تكنولوژی های ارتباطی است. این سئوال جدی مطرح است كه آیا تا كنون تجربه فردی و در عین حال تجربه های اجتماعی فرد با "تكنولوژی فردی"، ابزارمند شده است یا خیر؟ به نظر می رسد همه صنایع ارتباطی قبلی ضمن فردی بودن، به حوزه فردی فرد استقلال نمی بخشیده و بستر توسعه فردی را فراهم نمی كرده است.

  تلفن همراه مهمترین تكنولوژی فردی است كه ضمن ایجاد "خلوت مستقل فردی" رابطه اجتماعی فرد را در یك بستر شبكه ای معنا دار كرده است. تلفن همراه به عنوان وسیله ارتباطی مطرح است كه ظرفیت های رو به توسعه آن، این ابزار ارتباطی را تبدیل به ظرفیت كامپیوتری و چند رسانه ای كرده است. با این نگاه، تلفن همراه "تكنولوژی فردی" محسوب می شود كه حوزه استقلال جدیدی از "فرد گرائی" را منعكس می كند. این فردگرائی لزوما با "خود خواهی" باز تعریف نمی شود، بلكه لایه "انتخابگری فردی" را منعكس می كند كه به صورت ابزارمند حوزه مستقل تری را برای فرد فراهم كرده است. در این روند، تلفن همراه توسعه كامپیوتر و اینترنت محسوب می شود كه ظرفیت دیجیتالی را فراهم آورده است كه "انعطاف گسترده ای" را برای فرد بوجود آورده است. این توسعه تابع توسعه های دیجیتالی با منطق ریاضی است كه تركیب، تقسیم، ضرب و منها شدن را امكان پذیر می كند. در این روند داده ها اعم از متن، قابلیت هر نوع تغییر و تركیب را پیدا می كنند.

نظام برنامه ای تلفن همراه، قابلیت های متنوع چند رسانه ای و ظرفیت هایی مثل صدابرداری، فیلمبرداری و عكاسی و علاوه بر آن اتصال به اینترنت و انطباق پذیری برنامه های كامپیوتری را پیدا كرده است. اگر عناصر مادی نیازهای فردی را در یك تعامل اجتماعی، عناصری مثل لباس،‌ وسیله حمل و نقل و "وسایل شخصی" زندگی فرد بدانیم، تلفن همراه نیز بر نیاز های فردی اجتماعی فرد اضافه شده است. تلفن همراه یك رنگ محسوب می شود كه شاخص "ابراز فردی " نیز شده است. وقتی شما زنگ خاص را به شماره خاص وصل می كنید،‌ ایجاد یك زنگ هویتی برای تماسهای خود می كنید و در واقع زنگ خاص تلفن همراه "نمایندگی" می كند یك معنای اجتماعی را كه با خود كدهای هویتی را به همراه دارد. همان طور كه منتظر قائم (1382) در سنخ شناسی رادیو و دوران معاصر طرح می كند، تكنولوژی ارتباطات و اطلاعات، حوزه تحولات ارتباطی و اجتماعی را توسعه بخشیده و قلمروهای گسترده ای مثل محله، شهر، كشور و منطقه را به همه جهان توسعه بخشیده است. لذا "سایت قدرت ارتباطی" یك عرصه جهانی پیدا كرده است. از این منظر تلفن همراه یعنی فرد در همه حال، پیوند خورده با جهان.

تلفن همراه یك سیستم ارتباطی بدون سیم است كه امكان دسترسی را در شرایط متفاوت و جغرافیای متفاوت فراهم می كند. بر این اساس، تلفن همراه نماد "ارتباط همه جا حاضر" است. این خصیصه تلفن همراه را به مفهوم "جامعه مجازی فراگیر" نزدیك می كند. از طرف دیگر تلفن همراه به عنوان یک تکنولوژی کاریزماتیک در مقایسه با تکنولوژی های دیگر مثل کامپیوتر های لپ تاپ و تلفن ماشین، تجسم فرهنگی پیدا کرده است و بصورت گسترده ای وارد مسیر زندگی اجتماعی شده است (فورچونیتی ، 2001). تلفن همراه از قابلیت مردمی بودن، فراگیر بودن و کثرت کاربران برخوردار است. تلفن همراه یك صنعت ارتباطی چند رسانه ای است كه به نوعی بازگشت به سنت ارتباطی اولیه یعنی تلفن های بی سیم كه آغاز صنعت ارتباطی است، محسوب می شود. این صنعت ارتباطی و چند رسانه ای، همچون اجداد خود یعنی تلفن های ثابت مهمترین صنعت تعاملی ارتباطی است که هر دو طرف ارتباط یعنی فرستنده و گیرنده پیام فعال هستند و بصورت همزمان همچون حضور رو در رو ایجاد تعامل می كنند و در این روند تفاوت بین فرستنده و گیرنده را از بین می برند. در روند پیشرفت تلفن همراه، موبایل کامپیوتر ها یك نقطه عطف محسوب می شوند كه به لحاظ فنی یک کاربرد پیشرفته از نظامهای کامپیوتری قابل حرکت است که در عین حال که ظرفیت روابط شبکه ای ارتباطی را فراهم می كند، از ظرفیت های "نظام فراگیر کامپیوتری " نیز برخوردار است (ین و همکاران، 1997). روند تحولات رسانه ای و دو فضائی شدن جهان، ضرورت تحول معرفتی در فهم مقوله های اجتماعی را به بقول عبداللهیان (1384) ضرورت می بخشد. از همین منظر مطالعات مربوط به تلفن همراه و فرهنگ و یا اجتماعی شدن، ساز و كار متفاوتی را نیاز دارد.

پالن، سالزمن و یونگ (2001) طی مطالعه کیفی روی فرایند اجتماعی شدن تلفن همراه در زندگی روزمره مطالعه کردند. در این مطالعه 6 هفته اول استفاده از تلفن همراه 19 نفر مورد توجه قرار گرفت. این مطالعه نشان می دهد که فرد از یک نقطه مبهم و استفاده گسترده به مرحله استفاده بهینه و مشخص منتقل می شود. بطور کلی می توان گفت استفاده از تلفن همراه یک امر فردی است که شدیدا تحت تاثیر عوامل و فرایندهای اجتماعی است. این مطالعه نشان می دهد که روندی رو به تغییری در نهادینه شدن تلفن همراه در روند اجتماعی شدن آن در زندگی فردی کاربر دارد. در دسترس بودن دائمی، مزاحمت ها و یا دردسرهای و یا برنامه های ناخواسته زیادی را به فرد تحمیل می کند. خاموش کردن تلفن همراه نیز می تواند منشاء خستگی، انتظار و یا تنش های روحی طالب تماس واقع شود و به نوعی موجب تضعیف کارآمدی فرد شود.

لذت گرایی، میدان دید داشتن و روشنگری، خصیصه های نسل جوان در تعامل با تلفن همراه تشخیص داده شده است (ویلسکا ، 2003). استفاده از تلفن همراه در میان جوانان و نوجوانان بعنوان ابزار سرگرمی و ارتباطات بین گروهی و توسعه فضاهای "همزمان دوستی" امر فراگیری است كه صنعت جدیدی را به حوزه سرگرمی ها اضافه كرده است. در کشور فنالند در سال 1994، 30درصد نسل جوان بین 16تا24 سال تلفن همراه داشته اند و طی مدت کوتاه یعنی سال 1998 این میزان به 90 درصد افزایش پیدا کرد. از آن تاریخ میزان مصرف بصورت پیوسته افزایش پیدا کرد و سن مصرف را کاهش داد. در سال 2001 یک سوم بچه های 7 تا 10 سال صاحب تلفن همراه بودند و 70 درصد آنها اجازه استفاده از تلفن همراه به صورت معمول را داشته اند (ویلسکا، 2003:444).

به مرور تلفن همراه از یك وسیله ارتباط صرف به یك ابزار چند منظوره شخصی توسعه پیدا كرده است. مطالعات ویلسکا (2003) نشان می دهد که بطور میانگین جوان ها در روز 6 تا 8 تلفن و به همین تعداد پیام تبادل می کنند. 93% افراد از تقویم، زنگ ساعت و ماشین حساب تلفن همراه استفاده می کنند. و به طور متوسط 79% جوان ها از زنگ جدید و لوگو جدید استفاده می کنند. کارکرد های جدید تلفن همراه محل توجه نسل جوان هست و به همین دلیل شرکت های تجاری روی کارکردهای جدید تلفن همراه تاکید می کنند.

تلفن همراه ظرفیت ابزاری شده است برای "تعاملات جمعی همزمان" كه فرد را با افراد و موسسات و از طرفی با علائق مختلف اعم از امور تفریحی و سرگرمی ها و همچنین مسائل جدی كاری و حتی پیوند های جماعتی و دینی مرتبط می سازد. امروز مراكز دینی هم در عالم مسیحیت و هم در عالم اسلام از ظرفیت های تلفن همراه برای پیوند روزمره فردی با كاربران آن استفاده می كنند. كاتولیك ها با اعلام علاقه به دریافت پیام های معنوی، بصورت روزانه "پیام های معنوی" دریافت می كنند. مثلا در ایرلند با تماس با شماره 53141 این امكان فراهم می شود كه 10 دقیقه پیام های مذهبی را به صورت صوتی گوش دهند. در تایوان، از تصویر مذهبی برای صفحه اصلی تلفن همراه گرفته تا صدای زنگ و پیام های دینی ظرفیت سازی شده است و یا مسلمانان در سراسر جهان با استفاده از تلفن همراه  اف7100 كه توسط كمپانی ال جی كره جنوبی طراحی شده، امكان اعلام اوقات نماز برای 500 شهر جهان فراهم شده است.

دینی شدن تلفن همراه به قلمروهای دیگر نیز توسعه پیدا كرده است. جهت قبله و امكان پرداخت صدقات و كمك های مالی مثل خمس و زكات توسط تلفن همراه فراهم شده است. مثلا صدقه روزانه كه توسط تلفن همراه صورت می گیرد و روی قبض آن منعكس می شود (اكونومیست، 10 مارچ 2005). پخش اذان نماز كه قابل انطباق با اكثر كشورهای جهان هست، نیز كاركردهایی را در تلفن های همراه جدید بوجود آورده است كه این تكنولو‍ژی را ضمن اجتماعی بودن، فرهنگی بودن، اقتصادی بودن، تبدیل به یك "صنعت دینی" نیز نموده است. در واقع با وصل شدن كامپیوتر و كامپیوتری شدن تلفن همراه، تلفن همراه بعنوان یك "صنعت كامپیوتری برتر" مطرح شد كه ضمن برخورداری از همه قابلیت های كامپیوتر، از امكاناتی مثل عكاسی، فیلمبرداری و ضبط صوت برخوردار است و در عین حال همه امكانات مورد نیاز حرفه ای و در عین حال انواع سرگرمی های شخصی را برای كاربر فراهم می آورد. این ظرفیت در سیستم های "منشی شخصی دجیتالی " در یك ظرفیت آسان و خود راهبر طراحی شده است.

در این مقاله ابتداء نگاه مفهومی و نظری خواهیم داشت به جنبه های فردی و هویتی تلفن همراه و سپس با نگاه به عناصر توسعه فردی آن به تحلیل مطالعه موردی كه نگارنده در خصوص ارتباط تلفن همراه با هویت فردی و زندگی روزمره داشته است، پرداخته خواهد شد. در بخش دوم مقاله ابعاد كمی مطالعه منعكس می شود و در بخش سوم نتایج كیفی تحقیق در قالب جنبه های شخصی و خصوصی تلفن همراه مورد بحث قرار خواهد گرفت.

1. تلفن همراه، هویت فردی و فردگرایی

هویت فردی، منعكس كننده تلقی است كه فرد از خود و دیگری از او دارد. چگونگی خود و یا فرد، در ارتباط معنا داری با ذهنیت و عینیت های فردی است. تلقی فرد از زندگی و انتظارات او از "نقش اجتماعی" و "حوزه فردی" همراه با نوع ارتباطی كه با دیگران در مسیر زندگی برقرار می كند حوزه فردی او را شكل می دهد. فردگرایی اشاره به یك حوزه ترجیحی دارد كه "جهان فعال و ارزشی" فرد را تشكیل می دهد. وجه منفی فرد گرائی "خود خواهی " و یا "خود مركزی " است كه موجب بی توجهی فرد به مسائل و مشكلات دیگران می شود. وجه مثبت آن عدم دخالت در حوزه فردی دیگران و توجه به "امر شخصی" خود است. از طرفی فرد گرائی، اشاره به "جهان مستقل فرد" و انتخاب های مستقل و فراجمعی و یا شكسته شدن نظام "هنجار اجتماعی" در یك جامعه است. به تعبیر الیوت و لمرت مارگارات تاچر در زمان نخست وزیری خود جمله معروفی را طرح كرد كه منعكس كننده جامعه آنروز غرب و توسعه آن به سایر جوامع در جهان جدید بود. او گفت جامعه جدید، چیزی نیست مگر "افراد" و "خانواده ". به عبارتی هویت جمعی اجتماعی را مورد سئوال قرار داد (الیوت و لمرت ، 2006). از نظر الیوت و لمرت، فرد گرائی در این معنا، یك نوع فاصله گرفتن از توده ها و یا "رفتار توده ای" است. عوامل ساختاری مثل توسعه انتخاب های فردی، از بین رفتن حوزه استقلال بومی، وصل شدن به جهان ها و فرهنگ های متكثر،‌ جامعه یكپارچه قدیم را كه با نظام هنجاری جمعی فهمیده می شد، به تكثر فردی با پیوندهای حرفه ای، دوستی و خانوادگی تبدیل كرده است كه برای درك آن باید فرد را كانون توجه قرار داد .

از نگاه انتونی الیوت (2005) در كتاب "مفاهیم خود"، خود از یك ماهیت منعطف، شكننده، تجزیه پذیر و غیر مركزی برخوردار است. بر همین مبنا، خود مفهومی است كه در جامعه پیچیده جدید، موضوع "پراكندگی" و چند رگه ای شدن هویتی و حوزه مستقل اجتماعی، شده است. از همین منظر است كه تحلیل "فرد" در روندی های جدید لذت گرائی، جدای از حلقه های "هنجاری خانوادگی، خویشاوندی و دوستی"، قابل فهم می باشد. روشن است كه فرد به تنهائی هویت و "خودیت" خود را نمی سازد، بلكه "تكنولوژی" و نوع تعامل با "دیگری" است كه در مسیر "زندگی روز مره" هویت و خود را می سازد. "جبرهای اجتماعی" و "جبرهای تكنولو‍ژیك" در این روند نقش مهمی را ایفاء می كنند. از این منظر، تلفن همراه هم بعنوان یك ابزار ارتباطی و هم بعنوان یك ابزار رسانه ای و بعنوان یك نقش اجتماعی كه در واقع "امكان دسترسی لحظه ای" را فراهم می آورد، قابل مطالعه است. به تعبیر وثوقی، میرزایی و رحمانی (1384) در این روند فرد خود یك هدف غایی و مهم است.

تلفن همراه یکی از فردی ترین ابزار زندگی امروز است که امکان "خود اظهاری هویتی " را فراهم می آورد. وقتی فرد از خانه خارج می شود، کلید منزل، کیف پول و موبایل را با خود همراه می کند. تلفن همراه ابزاری است که قابلیت انعطافی ارتباطات را فراهم کرده است: 1) امکان ارتباط دو سویه یا چند سویه دائمی، 2) قابل برنامه ریزی بودن ارتباطات، 3) انتخابی بودن پذیرش ارتباطات، 4) انتخابی بودن در دسترس بودن و در دسترس نبودن، 5) استقاده های چند منظوره رسانه ای، گوش دادن به رادیو، موسیقی و تماشای تلویزیون و ورود به جهان مجازی اینترنت. این قابلیت ها، خصلت هایی است که کانونی بودن فرد و خواسته های فرد را معنا می بخشد. عرصه های دیگری که انتخاب فرد و هویت فردی را در تعامل با تلفن همراه تجسم می بخشد 1) انتخابی بودن زنگ تلفن همراه، 2) انتخابی بودن تصویر یا جعبه تصویری آن، 3) انتخابی بودن دستگاه و جلد تلفن همراه و حتی نوع ارتباط با دستگاه از طریق گوشی های با سیم یا بدون سیم که نمادهای هویتی از تشخص و یا ویژگی های فردی را منعکس می کند.

سعیدرضا عاملی

ادامه دارد...

منبع:نشریه جهانی رسانه