متمهدیان و مدعیان مهدویت

(2)

(نگاهى تاریخى به دعاوى و نسبت‏هاى دروغین مهدویت)

در مقاله گذشته گفته شد که اندیشه مهدویت در طول تاریخ دستخوش پاره ای آفتها و آسیبها از جمله مدعیان دروغین مهدویت گردیده، در این شماره نقاب دروغ از چهره برخی از این مدعیان مهدویت برخواهیم افکند.

سبائیه:

پیدایش این فرقه، بعد از شهادت حضرت على(ع)، سال 40ق، مى‏باشد. اینان اولین دسته‏اى هستند كه در اسلام قائل به غیبت على(ع) و بازگشت او شدند و ادعا كردند كه او نمرده است.(1) آنها مى‏پنداشتند كه على(ع) تا آخرالزمان باقى است و روزى خروج خواهد كرد و زمین را از عدل پر خواهد كرد؛ چنان كه از ظلم پر شده است.(2) اولین بار «عبدالله‏بن سبا» قائل به رجعت على(ع) شد و فكر رجعت را میان شیعه القا كرد. بغدادى مى‏گوید: «سبائیه نسبت به على(ع) غلو كردند و گمان كردند او نبى است و حتى گمان كردند او خداست».(3)

سبائیه غلو را درباره على(ع) به حد اعلا رسانده بودند و معتقد به ویژگى خارق‏العاده على(ع) بودند. البته بنابر قولى به آنان «طیاره»(4) و بنابر قولى «سحابیه»(5) هم مى‏گویند. آنها معتقدند كه على(ع) نمرده و در ابرهاست. البته اهل اخبار، مخالفان عثمان را مطلقاً «سبائیه» مى‏نامیدند.(6)

در مورد خود «عبدالله بن سبا» باید گفت، كه اولین بار نام او در كتاب تاریخ طبرى، با روایت سیف بن عمرو، آمده است، كه نقل مى‏كند: «او مردى یهودى از صنعا، با مادرى سیاه‏پوست بود و در زمان عثمان مسلمان شد؛ به این قصد كه در پوشش اسلام شروع به فساد كند و اسلام را براندازد؛ و در قتل عثمان هم شریك بود.»(7) و در جاى دیگر، طبرى بنابر قول سیف‏بن عمرو روایتى را نقل مى‏كند كه: «دو سپاه على(ع) و بصره توافق به صلح كردند (در جنگ جمل)؛ اما قاتلان عثمان این امر را به صلاح خود نمى‏دیدند؛ از این رو شبانه توطئه كردند و به هر دو سپاه حمله كردند و هر دو را به جان هم انداختند.»(8)

در میان مورخان، اولین بار طبرى این روایات را از زبان سیف‏بن عمرو نقل كرده و بعد این افسانه به دیگر تاریخ‏نویسان رسیده است. البته مورخان بزرگى همچون یعقوبى (درگذشت 284هـ)، بلاذرى (درگذشت 279هـ)، ابن سعد (درگذشت 230هـ) از ابن سبا اسمى نیاورده‏اند.

علامه عسكرى در كتاب عبدالله‏بن سبأ(9) به تفصیل درباره شخصیت عبدالله بن سبا سخن گفته است و ساختگى بودن آن را ثابت مى‏كند؛ و در مورد سیف‏بن عمرو تمیمى (درگذشت 170 ق) هم مى‏فرماید كه، وى عدنانى بوده و سعى فراوانى در تصرف تاریخ نموده است؛ از این رو عبدالله بن سبا هم از طراحى‏هاى اوست؛ تا بدین وسیله اختلافات مهم دنیاى اسلام و عقاید مهم شیعه را به عبدالله بن سبا نسبت دهد؛ تا چنین وانمود كند كه اصل این عقاید از یهود گرفته شده است.

البته سیف‏بن عمرو در میان رجال نویسان اهل سنت متهم به زندقه و كفر شده است.

همان گونه كه معلوم شد، سبائیه چنین ادعایى را نسبت به امام على(ع) داشتند. ولى پر واضح است كه هیچ گاه امام على(ع) چنین ادعایى نكرده بودند.

انگیزه اصلى سبائیه یا سحابیه، غلوگویى نسبت به امام على(ع) است؛ البته نباید دست‏هاى معاندان شیعه را در انتساب تحریف گونه این عقاید به ابن سبا را فراموش كرد. متأسفانه حتى برخى از شیعیان هم (مانند نوبختى در فرق‏الشیعه و اشعرى در المقالات و الفرق) بدون توجه به لوازم این انتساب، در كتب خود نام او را ذكر كرده‏اند؛ در حالى كه جمع كثیرى از اهل سنت وجود ابن سبا را انكار كرده‏اند؛ مانند: طه حسین(10)، دكتر على وردى(11)، محمد كردعلى(12)، احمد محمود(13)، دكتر كامل مصطفى شیبى(14) و برخى مستشرقان؛ مانند: دكتر برناد لویس، ولهاوزن، فرید لیندر و دیگران(15).

در مورد نام دیگر سبائیه؛ یعنى سحابیه، باید متذكر شد كه این مطلب موهوم است. اصل مطلب از این قرار است كه پیامبر اكرم(ص) عمامه‏اى داشت به نام سحاب، كه در عید غدیرخم یا در مناسبت دیگر آن را به امام على(ع) بخشید. پس از آن گاهى كه امام على(ع) با آن عمامه بر پیامبر اكرم(ص) وارد مى‏شد، پیامبر(ص) مى‏فرمود جاء على فى السحاب. «على(ع) در حالى كه عمامه سحاب بر سر اوست، آمد» نه این كه على(ع) كه در ابرهاست آمد. بعدها فرقه‏نویسان این جمله را تحریف كرده و آن را به طرفداران ابن‏سباى ساختگى نسبت دادند.(16)

در مورد سبائیه چند نكته قابل ذكر است:

الف) این طائفه منقرض شده‏اند و ادعاى آنان هم باطل است.

ب) روایات فراوانى وجود دارد، كه در آنها به تعداد ائمه(ع) تصریح شده است.

ج) مسأله به شهادت رسیدن حضرت على(ع)، از مشهورترین حوادث تاریخ است.

د) حضرت على(ع) در هیچ جا چنین ادعایى نداشته؛ بلكه خبر از آمدن قائم آل محمد(عج) مى‏دهد.

اصبغ‏بن نباته مى‏گوید: «نزد امیرالمؤمنین(ع) رفتم و او را متفكر و خیره شده به زمین یافتم. عرض كردم: یا امیرالمؤمنین! چگونه است كه شما را متفكر و خیره شده به زمین مى‏بینم؟ آیا نسبت به آن راغب شده‏اى؟ فرمود: نه والله! هرگز نه راغب زمین و نه راغب دنیا گشته‏ام؛ ولى درباره فرزندى كه از صلب من و یازدهم از اولاد من است، تفكر مى‏نمودم. اوست آن مهدى كه زمین را پر از عدل و داد مى‏كند، پس از آن كه از ظلم و جور پر شده باشد. او را حیرتى و غیبتى است، كه در آن گروهى هدایت و گروهى گمراه مى‏شوند...»(17)

كیسانیه

كیسانیه از واژه «كیسان» گرفته شده، كه صفتى از ماده «كَیِّس»(18)؛ یعنى زیرك، مى‏باشد و درباره علت این اسم گزارى چهار قول است:

الف) لقب یكى از غلامان آزاد شده امام على(ع) است؛ كه در قیام مختار بر ضد بنى‏امیه نقش اصلى را داشته است؛

ب) لقب «ابوعَمره» رئیس پلیس كوفه، در زمان تسلط مختار بر كوفه مى‏باشد؛

ج) لقب محمدبن حنفیه، فرزند امام على(ع) مى‏باشد؛

د) لقب مختار ثقفى است؛ كه محمدبن حنفیه به جهت زیركى به او گفته است؛(19)

و) امام على(ع) مختار را بر زانوى خود نشاند و او را كیس خواند؛(20)

مراد از كیسانیه، پیروان مختاربن ابى عبیده ثقفى است. این فرقه پنداشتند كه محمدبن حنفیه بعد از حسین‏بن على(ع) امام و مهدى موعود(عج) است و در كوه رضوا به سر مى‏برد و نزد او آب و عسل نهاده شده و از آنجا ظهور و قیام خواهد كرد(21) البته خود محمدبن حنفیه چنین ادعایى نداشته است.(22)

در مورد مختار هم باید گفت كه برخى از عقاید را با انگیزه‏هاى خاص به وى نسبت داده‏اند؛ از جمله عقیده به مهدویت و مهدى موعود بودن محمدبن حنفیه؛ در حالى كه مختار هیچ ادعاى گزافى نداشته و هیچ عقیده كفرآمیزى ابراز نكرده است(23) و هیچ فرقه و مذهبى تشكیل نداده است و نام كیسانیه در آن زمان اصلاً مشهور و معروف نبوده است. منشأ این اتهامات و دشمنى‏ها در مورد مختار و تبلیغات بر ضد او را مى‏توان به چند دسته تقسیم كرد:

الف) عاملان و شركت كنندگان در واقعه خونین كربلا و امویان كوفه؛

ب) اشراف و بزرگان كوفه. چون جمع كثیرى از سپاهیان مختار غلامان آزاد شده بودند؛

ج) عبدالله بن زبیر و طرفداران و یاران او؛ كه مختار را مانع بزرگى براى خود مى‏دانستند؛

د) امویان مستقر در شام، به رهبرى عبدالملك‏بن مروان(24)؛

مختار سال 66هـ / 685م در كوفه قیام كرد. هدف او انتقام گرفتن از قاتلان كربلا و قیام بر ضد بنى‏امیه(25) بود. این قیام 6 سال پس از شهادت امام حسین(ع) واقع شد. این گروه را مختاریه هم نامیده‏اند.(26)

موالى، كه ستون فقرات نهضت مختار بودند، خود را شیعة‏المهدى یا حزب المهدى مى‏نامیدند(27). امام سجاد(ع) هم بر اساس شرایط و مصالح، از به عهده گرفتن قیام خوددارى كرد؛ و مختار هم قیام خود را منتسب به محمدبن حنفیه نمود. برخى گفته‏اند محمدبن حنفیه نماینده تام‏الاختیار امام سجاد(ع)(28) بوده است. مختار هم بعد از شكست دادن لشكر عبدالملك‏بن مروان، به سردارى عبیدالله‏بن زیاد، در «نصیبین»؛ در نهایت، در جنگ با مصعب‏بن زبیر در بصره شكست خورد و در رمضان سال 67 هـ.ق به شهادت رسید.(29)

در مجموع درباره فرقه كیسانیه مى‏توان گفت:

اولاً: محمدبن حنفیه اصلاً ادعاى مهدویت نداشته است.

ثانیاً: مختار ثقفى هم مدعى مهدویت محمدبن حنفیه نبوده است. این اتهامى است كه عباسیان و برخى از دشمنان، با انگیزه‏هایى كه به آن اشاره شد، دامن زده‏اند.

ثالثاً: در روایاتى كه در خصوص امامت دوازده امام(ع) و پیامبر(ص) از طریق شیعه و سنى بیان شده است، نامى از محمدبن حنفیه نیست.

رابعاً: این فرقه منقرض شده است و كسى در عصر فعلى اعتقاد به امامت محمدبن حنفیه ندارد.

البته عده‏اى مثل كُثَیِّرَه عزه (درگذشت 105هـ / 723م) از شعراى اهل بیت محمدبن حنفیه را مهدى موعود دانستند. او شعر ذیل را سروده است:

فهدیت یا مهدینا ابن المتهدى  أنت الذى نرقى به و نرتجى

انت ابن خیر الناس بعد النبى انت امام الحق لسنا نمترى

یابن على سِر و من مثل على

راه یافتى اى مهدى ما پسر راه یافته. تو كسى هستى كه ما به تو خشنودیم و امیدواریم. تو پسر بهترین مردم پس از پیغمبرى. تو امام بر حق هستى و ما در آن شكى نداریم. اى پسر على! برو؛ و چه كسى مانند على است.(30)

كربیه هم از فرقه‏هایى است كه به عنوان زیر مجموعه فرقه كیسانیه در زمان امام باقر(ع) مطرح شده بود؛ كه معتقد بودند محمدبن حنفیه ملقب به مهدى است و او نمرده و نخواهد مرد و هم اكنون غایب است و مكان او معلوم نیست و روزى ظهور خواهد كرد و مالك زمین خواهد شد و تا رجوع او، هیچ امامى نخواهد بود.(31)

بعضى از این فرقه هم مى‏گویند محمدبن حنفیه در كوهستان رضوا است و بار دیگر خروج خواهد كرد.(32)

این گروه، كه عده‏اى از اهل مدینه و كوفه بودند، با انگیزه غلو رو به این سوى آوردند؛ البته تبلیغات بنى‏امیه هم در این انحراف بى‏تأثیر نبود. در ضمن این گروه مورد لعن امام باقر(ع) واقع شدند.(33)

پی نوشت ها:

1. تاریخ شیعه و فرقه‏هاى اسلام، دكتر محمدجواد مشكور، ص 127، انتشارات اشراقى، چاپ ششم، تهران، 1379.

2. الغیبة، شیخ طوسى، ص 197، تحقیق عبادالله الطهرانى و الشیخ على احمد ناصح، انتشارات مؤسسة المعارف الاسلامیة، قم، چاپ دوم، 1417 ق .

3. المهدیة فى الاسلام، سعد محمد حسن، پاورقى ص 94، طبع مصر، 1353م / 1373هـ ، دارالكتاب العربى.

4. عبدالله بن سبا، علامه عسكرى، ج 3، ص 209، مترجمان: محمدصادق نجمى و هاشم هریسى، چ اول، انتشارات مجمع علمى اسلامى.

5. همان.

6. تاریخ اسلام، دكتر على اكبر فیاض، ص 140، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ نهم، بهار 1378.

7. محمدبن جریر طبرى، تاریخ الرسل و الملوك، چاپ اول، بیروت، دارالكتب العلمیة، 1407ق، ج 2، ص 647 .

8. تاریخ طبرى، ج 3، ص 38.

9. عبدالله بن سبا، علامه سیدمرتضى عسكرى، ج 3 (ترجمه فارسى).

10. طه حسین، الفتنة الكبرى على و نبوه، قاهره، دارالمعارف، ص 98.

11. دكتر على وردى، وعاظ السلاطین، ص 175، بغداد، كلیة الآداب و العلوم، 1954 م.

12. محمد كردعلى، خطط الشام.

13. احمد محمود، نظریة الامامة.

14. دكتر كامل مصطفى شیبى، الصلة بین التصوف و التشیع.

15. غالیان، صفرى فروشانى، ص 79-77.

16. عبدالحسین احمد امینى نجفى، الغدیر فى الكتاب و السنة و الآداب، ج 3، ص 293-290، چاپ سوم، بیروت، دارالكتاب العربى، 1387 ق.

17. كمال الدین و تمام النعمة، محمدبن على‏بن بابویه (شیخ صدوق)، ج 1، ص 289، ح 1، تحقیق على اكبر غفارى، قم، مؤسسة النشر الاسلامى، 1416هـ .

18. فرهنگ لغت معین، ماده كیّس.

19. غالیان، صفرى فروشانى، ص 84-83 .

20. تاریخ تحلیلى اسلام، سیدجعفر شهیدى، ص 194، چاپ بیست و یكم، 1376، مركز نشر دانشگاهى تهران.

21. الغیبة - شیخ طوسى ص 192 - ملل و نحل - ابى الفتح محمدبن عبدالكریم‏بن ابى‏بكر احمد شهرستانى ص 147 ج 1 تحقیق محمد سید كیلانى دارالمعرفه - بیروت 1402هـ / 1982م/ - نجم الثاقب - محدث نورى ص 214 چاپ جمكران. چاپ نهم - پائیز 1381.

22. تشیع در مسیر تاریخ، دكتر سید حسین محمد جعفرى، ص 305، ترجمه: دكتر محمدتقى آیت‏اللهى، انتشارات دفتر فرهنگ اسلامى، چاپ نهم، 1378. (به نقل از ابن‏سعد، ج 5، ص 94).

23. ابن اثیر، الكامل فى التاریخ، ج 4، ص 27، چاپ اول، بیروت، دارالكتب العلمیة، 1407 ق.

24. غالیان، صفرى فروشانى، ص 85. (با كمى تغییر).

25. الكامل، ابن اثیر، ج 4، ص 27.

26. ملل و النحل شهرستانى، ج 1، ص 147 و تاریخ شیعه و فرقه‏هاى اسلام، مشكور، ص 57.

27. تشیع در مسیر تاریخ، دكتر جعفرى، ص 306.

28. ماهیت قیام مختاربن ابى‏عبیده ثقفى، سید ابوفاضل رضوى اردكانى، ص 190، قم، مركز مطالعات و تحقیقات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم.

29. الكامل، ابن اثیر، ج 4، ص 111.

30. تاریخ تشیع در ایران، رسول جعفریان، ج 1، ص 135، انتشارات انصاریان، چاپ اول، 1375. (به نقل از انساب الاشراف، بلاذرى، ج 3، ص 289)

31. فرق الشیعة، ابومحمد حسن‏بن موسى نوبختى، ص 44، تعلیق سیدمحمد صادق بحرالعلوم، چاپ چهارم، نجف، مكتبة الحیدریّه، 1388 ق.

32. تاریخ شیعه و فرقه‏هاى اسلام، دكتر جواد مشكور، ص 58.

33. المقالات و الفرق، سعدبن عبدالله‏بن ابى‏خلف اشعرى قمى، ص 33، تصحیح محمد جواد مشكور، چاپ دوم، مركز انتشارات علمى و فرهنگى، 1361 ش.

منبع:

مجله انتظار، شماره 8