خدمت سربازی در سال 1305 شمسی ( 1926 میلادی ) توسط رضاخان در ایران پایه گذاری شد و از آن زمان تا كنون به رغم تمامی تحولات شگرفی كه در عرصه های مختلف رخ داده است ، در ایران این قانون كم و بیش دست نخورده باقی مانده است . " هر فرد ذكور ایرانی 30 سال موظف به خدمت در نظام است كه از این مدت 2 سال آن را ضرورتا به سربازی می رود و مابقی را به عنوان احتیاط و ذخیره باقی می ماند."
رضاخان به واسطه خوی نظامی گری كه داشت ، توجه ویژه ای به ارتش و ارتشیان مبذول می داشت تا آن جا كه بین 30 تا 50 درصد از بودجه كشور را صرف امور نظامی می نمود. نظامیان رده بالا از جایگاه ویژه ای در قدرت برخوردار بودند و ارتش مهمترین پشتوانه شاه محسوب می شد اما پس از سالها رسیدگی به امور نظامی در نخستین مواجهه جدی ، ارتش به كلی شاه را ناامید كرد. نیروهای روسی و انگلیسی از دو سوی وارد ایران شدند و تنها طی سه روز كشور ایران سقوط كرد ، پادشاه اسیر و به جزایر موریس تبعید شد.
ایران در حالی كه از لحاظ جمعیت شانزدهمین كشور جهان است، با چیزی حدود 500 هزار نیروی مسلح دهمین لشكر بزرگ جهان را داراست كه اگر نیروهای بسیج را هم به آن بیفزاییم، كشور ما بعد از چین، آمریكا، هند، كره شمالی و روسیه در رده ششم جهان و مقام اول خاورمیانه جای می گیرد.
اما قانون خدمت وظیفه عمومی بعد از وی باقی ماند و سالها با چاشنی روبرو نشد تا آنكه پس از واقعه 15 خرداد 1342 ، محمد رضا شاه طلاب حوزه های علمیه را وادار به رفتن به سربازی كرد و این مسئله كش مكش های دیگری به دنبال داشت.
ولی با این حال ، پس از آن و تا بعد از انقلاب اسلامی ، این قانون كماكان باقی ماند. در طی جنگ ایران و عراق ، نیروهای نظامی به همراه صدها هزار نیروی داوطلب مردمی ، مقاومت قهرمانانه كم نظیری را به نمایش گذاشتند . در حالی كه در عراق مجازات عدم شركت در جنگ اعدام بود ، در ایران ، همیشه بخش بزرگ و مهمی از نیروها را داوطلبین تشكیل می دادند.
بواسطه جوان بودن جمعیت كشور، اكنون سالانه بیش از 800 هزار نفر از پسران به سن خدمت سربازی می رسند و از آنجا كه طول دوره سربازی 2 سال است یك میلیون و ششصد هزار نفر سرباز وظیفه خواهیم داشت. این یعنی دومین ارتش پر تعداد جهان!

بعد از دوران جنگ و طی 15 سال اخیر اما قانون خدمت وظیفه عمومی ، به جز اصلاحات جزیی ، با زمان جنگ تفاوت زیادی نكرده است و هنوز تمامی جوانان موظف هستند تا 2 سال را در خدمت نیروهای مسلح سپری كنند . ولی نگاهی به اوضاع امروز ایران حقایق قابل تاملی را روشن می سازد.
كشور ایران در حالی كه از لحاظ جمعیت شانزدهین كشور جهان محسوب می شود ، با داشتن چیزی حدود 500 هزار نیروی مسلح ، دهمین لشكر بزرگ جهان را داراست كه اگر نیروهای بسیج را هم به آن بیافزاییم ، كشور ما بعد از چین ، آمریكا ، هند ، كره شمالی ، روسیه در مقام ششم جهان و مقام اول خاورمیانه جای می گیرد و این نشان میدهد آنچه نیروی نظامی ایران كم دارد به هیچ روی سرباز وظیفه نیست.
اما حقیقت تكان دهنده دیگر وقتی روشن می شود كه این آمار 500 هزار نفر را در كنار آمار توزیع سنی جمعیت ایران قرار دهیم ، به واسطه جوان بودن جمعیت كشور اكنون سالانه بیش از 800 هزار نفر از پسران به سن خدمت سربازی می رسند و از آن جا كه طول دوره خدمت سربازی دو سال است یك میلیون و ششصد هزار نفر سرباز وظیفه خواهیم داشت ! اما این جمعیت بزرگ كجا هستند؟ درصد كسانی كه به دلایل مختلف از خدمت سربازی معاف دایم می شوند اصلا به مقداری نیست كه در این آمار بتواند تعیین كننده باشد. همچنین افزایش ظرفیت پذیریش دانشگاه ها در سال های اخیر كه ممكن است درصدی از پیك جمعیت را بیشتر در دانشگاه ها انباشته كند و زمان شمول خدمتشان را به تاخیر بیاندازد نیز به هیچ روی آن قدر نیست كه بتواند توجیه مناسبی برای این ناهمخوانی آماری باشد.
یا باید گفت كه تمامی آمار و ارقام بین المللی درباره جمعیت نظامی ایران به كلی غلط است و لذا ما بزرگترین ارتش دنیا پس از چین را جایی در كشورمان مخفی كرده ایم و یا اینكه باید پذیرفت كه هر سال چند صد هزار نفر به هر دلیلی از رفتن به سربازی خودداری می كنند و تحت عنوان " غایب از خدمت " یا حتی " فراری "، به حاشیه اجتماع رانده می شوند.

در چنین شرایطی یا باید گفت كه تمامی آمار و ارقام بین المللی درباره جمعیت نظامی ایران به كلی غلط است و لذا ما بزرگترین ارتش دنیا پس از چین را جایی در كشورمان مخفی كرده ایم و یا اینكه باید پذیرفت كه هر سال چند صد هزار نفر به هر دلیلی از رفتن به سربازی خودداری میكنند و تحت عنوان " غایب از خدمت" یا حتی " فراری " ، به حاشیه اجتماع رانده میشوند.
سخت گیری كم نظیر ایران درباره خدمت سربازی منجر به آن شده است كه این خیل عظیم افراد عملا بدون برخورداری از بسیاری از خدمات اجتماعی ، به صورت غیر قانونی و زیر زمینی وارد چرخه شغلی و اقتصادی كشور شوند كه این خود تبعات اجتماعی وسیعی را به همراه خواهد داشت.
بر طبق آمار، حتی اگر طول مدت سربازی یكباره به 6 ماه كاهش یابد ، با توجه به انباشتگی جمعیت جوان ، بازهم از تعداد سربازان كشور كاسته نخواهد شد . به خصوص اینكه با كاهش طول مدت خدمت ، بسیاری از غایبین سال های گذشته نیز به خدمت باز خواهند گشت.
حتی اگر طول مدت سربازی یكباره به 6 ماه كاهش یابد، با توجه به جوانی جمعیت باز هم از تعداد نیروهای مسلح كاسته نخواهد شد. به خصوص اینكه با كاهش مدت خدمت، بسیاری از غائبین سالهای گذشته نیز به خدمت باز خواهند گشت.
هرم جمعیتی ایران حاكی از آن است كه تعداد مشمولین سالانه ، از800 هزار نفر به 900 هزار نفر در سالهای آینده افزایش خواهد یافت و حتی پس از عبور پیك جمعیت و در نقطه مینیمم خود ، یعنی كسانیكه اكنون در سن دبستان هستند ، بازهم از 500 هزار نفر در سال كمتر نخواهد شد. و بعد از آن دوباره افزایش جمعیت زیادی فرا خواند رسید كه فرزندان پیك جمعیت فعلی هستند.
در كنار تعداد، كیفیت آموزشی و بهره وری این نیروی عظیم نیز می باید مورد توجه قرار گیرد. یكی از شاخصه های كیفیتی ارتش های جهان سرانه مخارج نظامی است، یعنی میزان هزینه ای كه به ازای هر سرباز برای آموزش تجهیزات نظامی در ارگانهای نظامی صرف می شود.
در حالیكه ایران از لحاظ تعداد نیروهای مسلح جزو ده كشور نخست جهان دسته بندی می گردد از لحاظ سرانه مخارج نظامی در رده تاسف برانگیز هفتادم ( آمار سال 1999) و صد و سوم ( آمار سال 1997) جهان و پایین تر از بسیاری از كشورهای فقیر آفریقایی قرار دارد!

در حالیكه ایران از لحاظ تعداد نیروهای مسلح در میان ده كشور نخست جهان است، از لحاظ سرانه مخارج نظامی برای این نیروها، ( هزینه ای كه صرف هر سرباز ایرانی می شود ) در رده تاسف انگیز هفتادم ( سال 1999 ) و صد و سوم ( سال 1997 ) جهان و پایین تر از بسیاری از كشورهای فقیر آفریقایی قرار دارد.
با وجود اینكه صنایع نظامی كشور به نسبت دیگر صنایع ، پیشرفت چشمگیری داشته است ، كه با توجه به تحریم های موجود جای تمجید بسیار دارد ، اما سطح نازل كیفیت دوره خدمت كه نتیجه جوابگو نبودن امكانات موجود برای این تعداد مشمولین است ، به خوبی به چشم می آید. در دوره آموزشی ، به عنوان مهمترین مرحله ، هر فرد در میدان تیر فرصت دارد تا با یك اسلحه ، تنها 30 عدد تیر شلیك نماید . بسیاری از مشمولین می گویند كه به علت قابل استفاده نبودن لباس و وسایل اندكی كه در اختیارشان قرار می گرفته خودشان اقدام به تهیه مجدد این اقلام نموده اند.
با این وجود به اعتقاد اغلب كسانی كه دوره سربازی را به پایان برده اند ، خصوصا افراد تحصیلكرده ، دوره آموزشی هنوز مفید ترین قسمت دوران خدمت است.
یك دوره آموزشی رزمی تمام عیار در شرایط دشوار نظامی اصلا آن چیزی نیست كه مخالفان زیادی داشته باشد و حتی میتواند با استقبال بسیار گسترده ای میان پسران جوان روبرو شود. تمامی نارسایی ها و نارضایتی های عمیق از آن دوره طولانی و كشدار بعد از آموزش نشات میگیرد. تمامی افراد ماهها هر روز صبح تا پایان وقت اداری ملزم هستند در محل خدمت حاضر شوند و در انتظار به پایان رسیدن دوران خدمت در انتظار بمانند.

یك دوره آموزشی رزمی تمام عیار در شرایط دشوار نظامی اصلا آن چیزی نیست كه بتواند مخالفان زیادی داشته باشد و حتی میتواند با استقبال بسیار گسترده ای میان پسران جوان روبرو شود. تمامی نارسایی ها و نارضایتی های عمیق از آن دوره طولانی و كشدار بعد از آموزش نشات می گیرد.
سیستم نظامی ما به روشنی ظرفیت آنرا ندارد تا این جمعیت زیاد از افراد تحصیلكرده كه برای كار و فعالیت و آبادانی یك كشور آموزش دیده اند را دورن خود جذب نماید. نتیجه آن كه اكثر قریب به اتفاق این افراد دوره سربازی را بسیار كم فایده می دانند و از اینكه به اجبار قانونی مجبورند دو سال از بهترین و مفید ترین سالهای عمرشان را به كم بهره ترین شیوه ای سپری كنند بسیار ناراضی هستند. افراد تحصیلكرده و توانای زیادی هستند كه به كارهای كاملا معمولی دفتری مشغولند و مهندسین زیادی را می توان دید كه تایپ ، رانندگی و یا رونویسی می كنند. و این به وضوح به افزایش نارضایتی ها می انجامد.
خدمت سربازی كه زمانی در ایران به علت جنگ تحمیلی تا آن حد مقدس و به قدری موجه بود كه حتی نوجوانان كم سن و سال به هر وسیله ای سعی می كردند تا در میان رزمندگان جای بگیرند و سهمی در افتخار دفاع از كشورشان داشته باشند، اكنون به دلیل عدم تطابق با نیازهای بعد از جنگ و قرار گرفتن در مقابل منافع مستقیم میلیون ها جوان ، جوانان همان مملكت را واداشته است كه برای اخذ معافیت از خدمت یا گریز از آن به هر نوع دستاویزی روی آورند.

گروه مطالعات سربازی دانشگاه صنعتی شریف