راه‌های ایجاد طهارت برای نماز و اسرار آن
یکی از مهمترین مقدمات نماز، طهارت داشتن است که از طریق وضو و غسل ایجاد می‌شود. در احکام ذکر شده که طهارت با آب یا خاک حاصل می‌شود.
خاک جایگزین آب در طهارت
خاک، اصل انسان است و خداوند در کلام خویش می‌فرماید: «مِنْها خَلَقْناكُم...»(طه، 55)؛ از آن خاک شما را آفریدیم. و همچنین می‌فرماید: «... فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَیَمَّمُوا صَعیداً طَیِّبا ...» (نساء،43/ مائده،6)؛ اگر آب نیافتید بر خاک پاک تیمم کنید. تیمم به خاک برای آن است که انسان در ذات خویش تفکر کند و معرفت یابد که چه کسی، چرا و چگونه او را آفریده است. تفکر در این موضوع فروتنی، خاکساری و دوری از تکبر را در انسان ایجاد می‌کند. زیرا خاک نماد ذلت و خواری است.(امام خمینی، سّرالصلوه، ص41)صفای آب میتواند برای انسان سرمشقی باشد تا با خداوند با صدق و صفا قدم زند و به مراتب اخلاص دست یابد و با بندگان خدا نیز با اخلاص و صداقت معاشرت کند و در راه خدا و خدمت به خلق خدا از اعمالی که منفعت شخصی دارد، گذر کند
اسرار طهارت با آب
امام صادق علیه‌السلام ضمن روایتی انسان را به اندیشیدن دربارة خواص متعدد آب مانند قابلیت احیاء، صفا، رقت، پاککنندگی، برکتزایی و خاصیت حلّال بودن آن امر کرده و متذکر شده است که هر یک از این خواص برای انسان وسیلهای برای رسیدن به مقامی دیگر است.امام خمینی(ره) در ذیل این روایت چنین گفته است: انسان باید با استفاده از آب، کسالت، سستی و رخوت خواب را از جسم خود دور سازد؛ و صورت خود را با آن شستشو دهد و با ظاهری پاک به سوی پروردگار برای نماز رهسپار شود.
فرد باید با قابلیت احیاکنندگی آب، اعضای بدن خود را زنده کند و به اطاعت از خداوند وادارد و باطن خود را به وسیله تفکر درباره مبدأ، منشأ، منتها و عاقبت خویش زنده کند و قلب خود را با ایمان و اطمینان حیات و زندگی بخشد و باطن خود را با تجلیات افعال و اسماء و ذات خداوند زنده كند.
درس گرفتن از صفای آب
صفای آب میتواند برای انسان سرمشقی باشد تا با خداوند با صدق و صفا قدم زند و به مراتب اخلاص دست یابد و با بندگان خدا نیز با اخلاص و صداقت معاشرت کند و در راه خدا و خدمت به خلق خدا از اعمالی که منفعت شخصی دارد، گذر کند.انسان باید با استفاده از آب، کسالت، سستی و رخوت خواب را از جسم خود دور سازد؛ و صورت خود را با آن شستشو دهد و با ظاهری پاک به سوی پروردگار برای نماز رهسپار شود
حلّال بودن آب
خاصیت حلّال بودن آب باعث آشکار شدن ویژگی‌های اساسی مواد و همچنین به کمال رسیدن آنها می‌شود. اندیشیدن در این ویژگی سبب می‌شود که معاشرت و معاملة انسان با بندگان خدا نیز بدین گونه باشد و از منظر عطوفت و اصلاح به بندگان خدا بنگرد و درصدد اصلاح و احیاء ظاهر و باطن آنان باشد و گمراهان را هدایت کند.بنابر وعدة امام صادق علیه‌السلام اگر غسل و وضو با این تفکرات همراه باشد، چشمه‌های معرفت در قلب انسان می‌جوشد و به اسرار طهارت و حقایق آن پی می‌برد، و با کمک عنایتهای غیبی و ریاضت‌های نفسانی، لیاقت رسیدن به مقام قرب و انس با خداوند را به دست می‌آورد.(امام خمینی، سّرالصلوه، ص 46- 45)
تیمم به خاک برای آن است که انسان در ذات خویش تفکر کند و معرفت یابد که چه کسی، چرا و چگونه او را آفریده است
راز طهارت با خاک(تیمم)
هدف از طهارت با خاک، تواضع و فروتنی در برابر مقام بلند پروردگار و خشوع در برابر قدرت مطلق اوست. تاکید بر فروتنی را می‌توان در آداب حج و احرام نیز دید که توصیه شده، بهتر آن است حاجیان و عمره‌گزاران گَردآلود، پریشان و ژولیده موی باشند. خداوند متعال دربارة حکمت طهارتی که از خاک به دست می‌آید، می‌فرماید: «... ما یُریدُ اللَّهُ لِیَجْعَلَ عَلَیْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَ لكِنْ یُریدُ لِیُطَهِّرَكُمْ وَ لِیُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُون»(مائده،6) خداوند نمی‌خواهد برای شما دشواری قرار دهد، بلكه می‌خواهد تا شما را پاكیزه بدارد و نعمتش را بر شما تمام كند، باشد كه سپاس گزارید. و در آیه‌ای دیگر می‌فرماید: «...وَ یُنَزِّلُ عَلَیْكُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً لِیُطَهِّرَكُمْ بِهِ وَ یُذْهِبَ عَنْكُمْ رِجْزَ الشَّیْطان...»(انفال، 11) و از آسمان آبی بر شما بارید، تا شما را با آن پاکیزه بدارد و از شما پلیدی شیطان را بزداید.پاکی ظاهری که با آب حاصل می‌شود، از بین برندة پلیدی شیطان است و اگرچه این نوع پاکی در تیمم با خاک حاصل نمی‌شود، ولی فروتنی و بندگی را به ارمغان می‌آورد. از این منظر، طهارت با آب و خاک در معنا با یکدیگر یکسانند و برابری کمی و کیفی آنها ضرورت ندارد. از اینرو مسح سر و پاها در تیمم لازم نیست؛ و این شاید بدان دلیل باشد که در فرهنگ عامه، خاک بر سر ریختن، علامت فصل و جدایی است، در حالی که نماز از وصل و پیوند حکایت می‌کند.
برخی بزرگان گفته‌اند مسح پاها با خاک، نشانه فراق و جدایی نیست، ولی انسان در تیمم مکلف به انجام آن نشده است. چون در نماز، طهارت بیرون و پاکی درون جمع می‌شود، دستور بر این است که نماز تنها با طهارت پنج عضو و پاک ساختن دل با توبه، جایز و رواست. منظور از توبه، بازگشت از گناه به فرمانبرداری، از دشمنی به دوستی با خدا، از ماسِویالله به سوی خدا و از کثرت به وحدت است.(جوادی آملی، رازهای نماز، ص40)
