معماری خانه و لوازم زندگی امیرالمؤمنین و حضرت زهرا علیهماالسلام

موقعیت و ساختار خانه

امیرالمؤمنین و حضرت زهرا علیهماالسلام در آغاز زندگی مشترک، منزل مستقل مِلکی نداشتند و در اتاقی که یکی از انصار بعد از هجرت در اختیار حضرت گذاشته بود، زندگی می‌کردند. پس از مدتی آن دو به خانۀ حارث بن نعمان در محلۀ بنی النجار که فاصلۀ اندکی تا خانۀ رسول خدا داشت، نقل مکان کردند. بعدها در وسط حجره‌های پیامبر صلی‎الله‎علیه‌وآله‌ که چسبیده به مسجد النبی بود، حجره‌ای هم برای آنها ساخته شد که ظاهراً محل اقامت موقت آنها به شمار می‌رفته است.

این خانه پشت خانه پیامبر(حجرۀ عایشه) قرار داشت و بین این دو، روزنه‌ای بود که رسول خدا از آنجا احوال دخترش را می‌پرسید.

این خانه، دو درب داشت که به دستور رسول خدا یکی به سمت مسجدالنبی و دیگری به سمت بیرون از مسجد باز می‌شد. این واقعه در تاریخ به «سَدُّ الابواب» مشهور است و فضیلت اختصاصی امیرالمؤمنین علیه‌السلام به شمار می‌رود.

به کدام خانه هجوم برده شد؟

اینکه درب کدام خانه در واقعۀ هجوم دشمنان آتش گرفته، بین مورخان اختلاف نظر است. بنا بر پاره‌ای شواهد تاریخی، به نظر می‌رسد خانۀ مورد هجوم، همان خانۀ اهدایی حارثه بن نعمان بوده است. 

در گزارش‌های روایی از این خانه با عنوان «دار» یاد شده است. بنابراین معلوم می‌شود که این خانه، یک خانۀ معمولی نبوده است چرا که در زبان عرب، از خانه‌های کوچک و تک‌اتاقی به «بیت» و از خانه‌های بزرگ و دارای اتاق‌، صحن و حیاط به «دار» تعبیر می‌شود. حارثه بن نعمان انصاری رئیس یکی از تیره‌های خزرج به نام بنی زریق بود. خانۀ او بزرگ و مشتمل بر حیاط، انبار آذوقه، انبار علوفه، اسطبل و دارای اتاق‌های متعدد بود. گفته شده این خانه حدود ۲۰۰ متر از مسجد فاصله داشت.

این خانه در بخش شرقی مسجدالنبی و به سمت قبرستان بقیع قرار داشته است و بر خلاف حجره‌ای که به مسجد النبی متصل بوده محل اقامت دائم آنها و زادگاه فرزندان ایشان بوده است.

برخی محققان، اشتباهاً مکان این خانه را در قسمت جنوبی مسجد تخمین زده‌اند، که ظاهراً ناشی از برداشت نادرست از توصیفات تاریخی ابن شبه است.

معماری خانه

چنانکه گفته شد امیرالمومنین و حضرت صدیقه (علیهماالسلام) در طول زندگی مشترک‌شان در سه منزل سکونت داشتند. به استثنای خانۀ حارث که دارای اتاق‌های متعدد، حیاط و زیرزمین بود، خانۀ اول و حجرۀ متصل به مسجدالنبی، از مصالح ابتدایی مانند گل، خشت و شاخه‌های تراش‌خوردۀ درخت نخل بنا شده بود. سقف خانه، پوششی از حصیرهای بافته‌شده از برگ نخل بود که روی آن را گل‌اَندود کرده بودند. فاصلۀ سقف ازکف به انداه‌ای بود که دست به راحتی به آن می‌رسید.

روایت مشهور علوی که می‌فرماید: خانۀ ما سقف و در و دیواری جز آنچه از چوب و شاخه‌های تراشیدۀ نخل نداشت را باید ناظر به همین خانه دانست.

امکانات و لوازم زندگی در خانۀ امیرالمؤمنین علیه‌السلام

در داخل خانه حضرت علی علیه‌السلام، وسایل زندگی بسیار ساده و ابتدایی بودند که بیشتر این وسایل را حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها به عنوان جهیزیۀ به همراه خودشان آوردند.

- فرشی از حصیر: زمین خانه حضرت با حصیری از برگ درخت نخل مفروش شده بود. این حصیر بیشتر برای نشستن یا خوابیدن استفاده می‌شدند و به «حصیر بافت حجر» معروف بود.

- تخت عربی: در گوشه‌ای از خانه، تختی عربی وجود داشت که از جنس چوب بود و روی آن با لیف خرما پوشیده شده بود.

- ظروف ساده سفالی: در خانۀ امیرالمؤمنین علیه‌السلام برای نگهداری آب و غذا عمدتاً از ظروف سفالی استفاده می‌کردند. البته برای طبخ و صرف غذا، کم و بیش از ظرف‌های دیگری هم استفاده می‌کردند که در روایات به آنها اشاره شده است: یک سبوی گلی سبزرنگ، ظرفی از پوست چرم برای نوشیدن آب، کاسۀ چوبی برای نگهداری یا نوشیدن شیر، چند ظرف مسی کوچک و بزرگ برای پخت غذا روی آتش.

- رختخواب: در یکی از اتاق‌ها دو عدد تشک با روکش کتان مصری قرار داشت که درون یکی از تشک‌ها با پشم گوسفند و دیگری با لیف خرما پر شده بود. این تشک‌ها بخشی از جهیزیۀ حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها بودند.

- بالشت: در فضایی از خانه که شاید به عنوان محل پذیرایی از میهمانان در نظر گرفته شده بود، چهار بالش چرمی، تهیه شده از پوست میش  به چشم می‌خورد که درون آن را از گیاه خوشبویى به نام «اِذخر» یا «بورگیاه» پر کرده بودند؛ گیاهی با برگ‌های ریز که به آن کاه مکی هم می‌گفتند و خاصیت دارویی داشت.

-پرده‌آویز: در روایتی آمده که در خانۀ (نخستینِ) مولا پرده‌ای با نقش و نگار به یکی از دیوارهای خانه آویزان بود اما حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها در همان ابتدای زندگی مشترک احساس کردند که پیامبر صلی‎الله‎علیه‌وآله‌ این مقدار تجمل را برای آنها نمی‌پسندند، لذا آن را به فقیر بخشیده‌اند. در روایتی دیگر سخن از پرده‌ای موئین (باقته شده از پشم و موی چهارپا) به میان آمده که احتمالا برای جداسازی حریم خانواده از میهمانان نامحرم استفاده می‌شده است.

- دست‌آس: یکی از ابزارهای مهم این خانه، یک آسیاب دستی بود که حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها با آن گندم و جو را آسیاب می‌کردند. این آسیاب نقش مهمی در تهیه نان و غذاهای روزانه داشت.

- مشک آب: در خانه مشک آبی برای نگهداری و سرد نگه‌داشتن آب وجود داشت. این مشک‌ها معمولاً از پوست حیوانات ساخته می‌شدند و برای تامین آب مصرفی خانه به کار می‌رفتند.

---