چطور مسئولیت‌گریزی جوانان را درمان کنیم؟

 


 اهمیت مسئولیت پذیری

خداوند در قرآن مجید در مورد اهمیت مسئولیت‌پذیری انسان می‌فرماید: ولا تزر وازرة وزر اخری(فاطر،18)؛ هیچ گناهکاری، بار گناه دیگری را بر دوش نمی‌کشد و هر کس خود پاسخگوی اعمال خود است. حتی هر یک از اعضای بدن مسئول هستند. ولا تقف مالیس لک به علم ان السمع و البصر و الفؤاد کل اولئک کان عنه مسئولاً؛(اسراء/36) از آن چه نمی‌دانی پیروی نکن، چرا که گوش و چشم و دل، همه مسئول‌اند.

دسته‌بندی مسئولیت

به طور کلی، مسئولیت انسان به سه قسم تقسیم می‌شود:

-  مسئولیت عبادی: مسلمان در مقابل خداوند مسئولیت عبادی دارد و باید آنها را انجام دهد. مانند: نماز، روزه، حج، خمس و زکات. این عبادات به دو قسم فردی و اجتماعی تقسیم می‌شود. اعمال اجتماعی مانند امر به معروف و نهی از منکر.

-  مسئولیت مدنی: یعنی انسان در مقابل خدا، فرد و جامعه مسئول است. مثلا نمی‌تواند در مال دیگران تصرف کند و یا به افراد و حتی اجتماع ضرر برساند.

- مسئولیت جزایی: انسان در برابر مردم و خداوند مسئولیت جزایی دارد و اگر مرتکب برخی گناهان شود شامل قصاص و دیه می‌شود.

 

شرایط مسولیت‌پذیری

با این که مسئولیت‌پذیری اهمیت بسیار دارد اما برای آن چهار شرط مطرح شده است.

  1-      اختیار داشته باشد. انسان زمانی در مورد اعمالش مسئول می‌شود که با اختیار خود انجام داده باشد نه اجبار.

  2-      نسبت به آن کارها علم و آگاهی داشته باشد.

  3-      به بلوغ عقلی و شرعی رسیده باشد. بنابراین کودک و دیوانه مسئولیتی ندارند.

  4-      قدرت انجام آن کار را داشته باشد. و اگر توانایی و وسع آن را نداشته باشد مسئول نیست.(بقره/286)

 

  موانع مسئولیت‌پذیری

  چهار عامل وجود دارد که مانع مسئولیت‌پذیری انسان شده و او را به مسئولیت‌گریزی سوق می‌دهد. این عوامل عبارت‌اند از:

  الف: ضعف و نقصان شخصیتی: یکی از شاخصه‌های سلامت روان انسان، مسئولیت‌پذیری اوست و انسانی که مسئولیت‌پذیر نیست و و وظایف خود را به گردن دیگران می‌اندازد حتما مشکل شخصیتی دارد.

  ب: خودخواهی: ذاتا خودخواه است که یکی از غرایز قدرتمند اوست. او فقط به دنبال گرفتن حقوق خود است و به حقوق دیگران توجه ندارد. البته با تربیت نفس این خصلت قابل کنترل است اما اگر رها شود بی‌مسئولیتی را در پی خواهد داشت و دچار سرکشی و عصیان می‌شود.(قصص،4)

  ج: ضعف اعتقادی: تفکر و اعتقادی خدایی انسان را مسئولیت‌پذیر می‌کند اما ضعف در اعتقادات اسلامی انسان را به سمت مسئولیت‌گریزی سوق می‌دهد. انسانی که اعتقاد به معاد دارد و می‌داند در مورد همه اعمال و افکارش در درگاه الهی بازخواست می‌شود، مسئولیت‌پذیر می‌شود.(انبیاء،23) مثلا احساس مسئولیت در مقابل فقرا یکی از آن موارد است.

  د: عدم درک درست از امور: درک نادرست و کج‌فهمی از برخی موارد باعث مسئولیت‌گریزی افراد می‌شود. مثلا درک نادرست انسان از انتظار او را فردی بی‌مسولیت در مقابل امام زمان ارواحنا فداه تبدیل می‌کند و دست روی دست می‌گذارد چون درکس از انتظار اینست که منتظر منفعل باشد و هیچ‌کاری انجام ندهد.(محمد اسفندیاری، بُعد اجتماعی اسلام، ص172)

 

  دلایل ترس از مسئولیت‌پذیری

 پس یافتیم که انسان نسبت به همه امور و جوانب زندگی‌اش مسئول و پاسخگو است. او در مقابل والدین، خانواده، شغل، جامعه، ستگران و سلطه‌گران، نیازمندان و طبیعت و حیوانات مسئول است.

 اما چرا در این زمان اکثر جوانان ما مسئولیت‌گریز شده و به همین علت از ازدواج و فرزندآوری طفره می‌روند؟ روانشناسان و کارشناسان این حوزه دلائلی برای فرار از مسئولیت ذکر می‌کنند:

-   تجربه تلخ: افراد به علت تجاربی که در گذشته کام‌شان را تلخ کرده از مسئولیت‌ها فرار می‌کنند تا آن تجربه تلخ تکرار نشود.

-   تحمل‌نداشتن: برخی آستانه تحمل‌شان کم و پایین است و در شرایط سخت و مسئولیت‌پذیری تحمل ندارند و از پذیرش تکلیف ترس دارند.

-      ترس از رقابت: برخی از افراد از رقابت واهمه دارند بنابراین مسئولیت‌پذیری هم برای آنها دردناک خواهد شد.

-       اعتماد به نفس نداشتن: افرادی که اعتماد به نفس ندارند از پذیرفتن مسئولیت هم ترس دارند چون تصور می‌کنند قادر به انجام مسئولیت‌ها نیستند. 

-    ترس از شکست: برخی در امورات زندگی فقط به نتجه توجه دارند و چون از شکست می‌ترسند، اصل مسئولیت‌پذیری را کنار می‌گذارند.

 

  راه درمان مسئولیت‌گریزی

خانواده و والدین مهمترین نقش را در درمان مسئولیت‌پذیری ایفا می‌کنند و آموزش آن باید در خانواده آغاز شود. متاسفانه اغلب والدینی که کودکی مرفهی را نداشته‌اند بدنبال جبران آن در فرزندان خود هستند و همین امر باعث مسئولیت‌ناپذیری فرزندان می‌شود. چون والدین می‌خواهند فرزندان‌شان در رفاه و آسایش کامل باشند و اجازه نمی‌دهند به اصطلاح آب در دل‌شان تکان بخورد. طبیعی است آنها همه نیازهایشان تامین شده و کوچکترین مسئولیتی ندارند.

 اشکال دیگر این والدین اینست که هرگز در مقابل درخواست‌های فرزند خود نه نمی‌گویند و هر آنچه آنها طلب می‌کنند را فراهم می‌کنند.

 این والدین گام خود را فراتر نهاده و اجازه تجربه شکست به فرزند خود را نمی‌دهند و از آنها در مقابل شکست محافظت می‌کنند که این کار هم باعث مسئولیت‌ناپذیری فرزندان می‌شود.

 از سوی دیگران چون والدین می‌ترسند که فرزندشان دچار مشکلاتی شود اجازه نمی‌دهند در اجتماع وارد شده و اموری را بدست گیرند.

 بنابراین والدین باید به این نکات توجه کرده و اجازه دهند فرزندشان وارد یک زندگی واقعی شود، شکست و پیروزی، غنا و فقر، ترس و وحشت را تجربه کرده تا توانایی پذیرش مسئولیت‌های زندگی را داشته باشد.

 

 راهکارهای ایجاد مسئولیت‌پذیری

  والدین و خود افراد با تدابیری می‌توانند مسئولیت‌پذیری را در وجود خود ایجاد نمایند:

-          هدف‌گذاری برای زندگی

-          تدوین برنامه برای رسیدن به اهداف

-          پرهیز از بیکاری و وابستگی به والدین و دیگران

-          بالابردن اعتماد به نفس

-          پذیرش شکست و موفق نشدن

-          تمرین برای غر نزدن

-          مدیریت مالی و اندازه خرج کردن

-          مراقبت و پذیرش مسئولیت دیگران(خواهر و برادر، والدین ...)

-          افزایش اعتماد به نفس

  فردی که مسئولیت‌پذیر نیست دچار مشکلات و ضربه‌های بسیار در زندگی‌اش می‌شود. بدین دلیل شغل خود را از دست می‌دهد، ترس از ازدواج دارد چون یاد نگرفته به دیگری هم توجه کند و در مقابلش مسئولیت‌پذیر باشد و از خود بگذرد. از فرزندآوری می‌ترسد چون آموزش ندیده و از مسئولیت‌ها و وظایف آن ترس دارد. و بعد از گذر سال‌ها چشم باز می‌کند و تنهایی و بی‌کسی را تجربه می‌کند که دردناک‌ترین اتفاق در زندگی فرد است.