سرانجام خزر چه خواهد شد؟

 

تغییرات خزر در دهه‌های اخیر

در چند دهه گذشته، سطح آب دریای خزر نوسانات چشمگیری را تجربه کرده است. از دهه 1350 تا سال 1402، تغییرات قابل توجهی در سطح آب این دریاچه رخ داده است. در سال 1356، سطح آب به کمترین میزان خود یعنی منفی 30 متر رسید. سپس، از سال 1357 تا دهه 1370، سطح آب به‌تدریج افزایش یافت و به بیشترین حد خود در 100 سال اخیر رسید. اما از سال 1374، روند کاهش دوباره آغاز شد و تا سال 1402، سطح آب به حدود منفی 27 متر کاهش یافت. این کاهش سطح آب به ویژه در مناطق شمالی و شرقی دریاچه خزر که عمق کمتری دارند، به وضوح مشاهده می‌شود.

 

تا پایان قرن ، سطح آب دریای خزر 9 تا 18 متر کاهش پیدا می‌کند

کاهش تراز سطح آب دریای خزر نتیجه ترکیبی از عوامل طبیعی و انسانی است. تغییرات اقلیمی یکی از مهم‌ترین عوامل طبیعی است که به این کاهش دامن زده است. با افزایش دمای هوا و کاهش میزان بارندگی در حوضه‌های آبریز، حجم زیادی از آب دریای خزر تبخیر می‌شود. این تغییرات اقلیمی همچنین باعث کاهش جریان ورودی رودخانه‌هایی می‌شود که به این دریاچه می‌ریزند.

بر اساس مطالعه‌ای که در مجله "Nature Communications Earth & Environment" منتشر شده، پیش‌بینی می‌شود که تا پایان قرن 21، سطح آب دریای خزر بین 9 تا 18 متر کاهش یابد و مساحت آن نیز بین 23 تا 34 درصد کاهش پیدا کند. این کاهش ناشی از افزایش سریع نرخ تبخیر است که با افزایش جریان رودخانه‌ها یا بارش جبران نمی‌شود.

سدسازی روی ولگا، بلای جان خزر؟

رودخانه ولگا، که بزرگ‌ترین رودخانه اروپا است حدود 83 درصد از ورودی آب به دریای خزر را تأمین می‌کند. در سالهای اخیر حجم آب ورودی از این رود به خزر با کاهش روبرو بوده و برخی کارشناسان این موضوع را دلیل کاهش تراز آب دریاچه خزر میدانند. این کاهش ورودی ناشی از عوامل طبیعی نظیر تغییرات اقلیمی و عوامل انسانی مانند احداث سدهایی در روسیه و بهره‌برداری‌های کشاورزی و صنعتی است.

کارشناسان دیگر هم معتقدند این کاهش تراز دریای خزر ناشی از افزایش سریع نرخ تبخیر و تغییرات اقلیمی است که با افزایش جریان رودخانه‌ها یا بارش جبران نمی‌شود. براساس بولتن‌های سایت کمیته هماهنگی آب و هواشناسی دریای خزر میزان ورودی رودخانه ولگا به این دریاچه در سال‌های 2023 و 2022 حدود 212 کیلومتر مکعب و میانگین ورودی رودخانه ولگا به دریای خزر طی چند سال گذشته حدود 240کیلومتر مکعب بوده است. با توجه به اینکه ورودی رودخانه ولگا طی دو سال اخیر کاهش زیادی نداشته ولی باز هم شاهد کاهش تراز سطح آب دریای خزر بوده‌ایم، نشان می‌دهد شرایط تبخیر آب در دریای خزر به گونه‌ای است که ورودی رودخانه ولگا نمی‌تواند جبران کننده این تبخیر باشد.

 
افزایش جمعیت در سواحل دریای خزر و مصرف بیشتر آب‌های زیرزمینی نیز به کاهش سطح آب دامن زده است. این تغییرات منجر به کاهش قابل توجه وسعت دریای خزر طی 37 سال اخیر شده است. در سال 2003، وسعت دریای خزر به 416,937 کیلومتر مربع رسید، اما تا سال 2022 این وسعت به 390,507 کیلومتر مربع کاهش یافت. بیشترین تغییرات در سواحل بخش شمالی خزر، به‌ویژه در محل اتصال رود ولگا به دریا و بخش شمال شرقی سواحل قزاقستان و خلیج قره‌بغاز مشاهده شده است. در بخش جنوبی دریای خزر، خلیج گرگان بیشترین میزان پسرفت ساحلی را تجربه کرده است.

 

کوچک شدن خزر، چه آسیب‌هایی را به دنبال خواهد داشت

کاهش تراز سطح آب دریای خزر تأثیرات عمیق و گسترده‌ای بر محیط زیست، اقتصاد و موقعیت اجتماعی-ژئوپلیتیکی کشورهای حاشیه این دریا دارد. تأثیرات اقتصادی و ژئوپلیتیکی این پدیده به‌ویژه برای ایران بسیار محسوس است. بر اساس گزارش ملی ایران در بیست و هفتمین نشست کمیته هماهنگی آب و هواشناسی دریای خزر (آذر 1402)، اگر روند کاهش تراز آب ادامه یابد، بنادر ایران در دریای خزر با چالش‌های جدی مواجه خواهند شد. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهند که تا سال 1406، عملکرد اسکله‌های بندر انزلی تا 30 درصد کاهش خواهد یافت و نیاز به تعمیرات گسترده پیدا خواهد کرد. بندر نوشهر نیز تا سال 1404 با کاهش 30 درصدی عملکرد 6 تا 9 اسکله خود مواجه خواهد شد. بحران اصلی در بندر امیرآباد پیش‌بینی می‌شود، جایی که در سال 1405 تمامی اسکله‌ها دچار مشکلات اساسی خواهند شد.

کاهش تراز آب همچنین باعث افزایش نیاز به لایروبی بنادر کشور خواهد شد، به‌طوری که هر ساله نیاز به لایروبی بنادر کشور به میزان 750 هزار متر مکعب افزایش خواهد یافت، اما ظرفیت تجهیزات سازمان بنادر و دریانوردی ایران برای این حجم از لایروبی کافی نخواهد بود. این امر نه تنها هزینه‌های بالایی ایجاد می‌کند، بلکه تأثیر منفی بر کارایی بنادر و تجارت دریایی کشور خواهد داشت. در عین حال، کاهش تراز آب در مناطق شمالی و شرقی دریای خزر، که عمق کمتری دارند، باعث افزایش مساحت سواحل این مناطق می‌شود. این وضعیت می‌تواند منجر به بروز مسائل حقوقی جدید میان کشورهای ساحلی در خصوص مرزهای دریایی و تقسیم منابع شود.

خزر هم ممکن است مثل ارومیه کانون گرد و غبار شود

از منظر اکولوژیکی و محیط‌زیستی، ادامه کاهش تراز آب می‌تواند به خشک شدن تالاب‌های مهمی مانند میانکاله و خلیج گرگان منجر شود. این امر به‌طور مستقیم به زیستگاه‌های پرندگان مهاجر و اکوسیستم‌های محلی آسیب می‌زند. تالاب‌های دیگری نظیر انزلی، جوکندان، بوجاق، و حتی خلیج قره‌بغاز در ترکمنستان نیز در معرض خطر قرار دارند. کاهش سطح آب در بخش‌های شرقی دریای خزر، به‌ویژه در خلیج گرگان، ممکن است این مناطق را به کانون‌های گردوغبار تبدیل کند. این گردوغبارها توسط باد به سواحل ایران، از جمله استان گیلان، منتقل می‌شوند و مشکلات زیست‌محیطی و بهداشتی جدی ایجاد می‌کنند. همچنین، اقتصاد مردم محلی که به فعالیت‌های مرتبط با این تالاب‌ها وابسته‌اند، دچار آسیب جدی خواهد شد.