قصه ناتمام استرداد آثار تاریخی ایران

حالا که به پایان دولت سیزدهم و تحلیف چهاردهمین رییس‌جمهور ایران نزدیک می‌شویم، دوستداران ایران نگران اقدامات ناتمام دولت قبل و نحوه پیگیری و به ثمر رساندن آن توسط کابینه جدید هستند. یکی از این موضوعات مهم ملی، بی‌شک استرداد آثار تاریخی و باستانی ایران است که در سالهای اخیر اقداماتی درباره‌اش انجام شد اما همه آنها به ثمر ننشست. در این گزارش به مهمترین پرونده‌هایی پرداختیم که طی چند سال اخیر خبرساز شدند اما هنوز به سرانجام نرسیدند.

استرداد باقی‌مانده الواح هخامنشی

پرونده الواح هخامنشی را شاید بتوان جنجالی‌ترین پرونده استرداد آثار تاریخی ایران دانست.

در سال ۱۳۱۳، باستان‌شناسان الواحی در تخت جمشید کشف و برای مطالعه به موسسه شرق شناسی دانشگاه شیکاگو امانت داده شد، چرا که در آن زمان دانش کافی برای رمزگشایی این الواح در ایران وجود نداشت. این الواح در ۵۰ صندوق چوبی از بوشهر به آمریکا ارسال شد و قراردادی بین ایران و دانشگاه شیکاگو تدوین شد که به موجب آن الواح برای رمزگشایی به این دانشگاه سپرده شد.

 از سال ۱۹۳۶ تا ۱۹۳۷، این الواح پارافین‌زدایی و برای مطالعه آماده شدند. آرنولد پوبل و دو شاگردش، جورج کامرون و ریچارد هلک، نخستین افرادی بودند که روی این الواح کار کردند. مطالعه الواح با شروع جنگ جهانی متوقف و در سال ۱۹۴۵ از سر گرفته شد. کامرون پس از خواندن ۱۵۰ لوح، به خواندن گل‌نوشته‌های خزانه تخت جمشید پرداخت و کتابی در این زمینه در سال ۱۹۴۸ منتشر کرد. پس از درگذشت هلک، بخش‌هایی از الواح در سه مرحله به ایران بازگردانده شد: سال ۱۳۲۷ (۱۷۹ قطعه)، سال ۱۳۲۹ (۳۷ هزار قطعه) و سال ۱۳۸۳ (۳۰۰ قطعه).

طبق اعلام مؤسسه شرق‌شناسی، مقرر شده بود آن مؤسسه دو بار در سال از خزانه‌داری آمریکا، صدور مجوز انتقال الواح به ایران را تقاضا کند تا بتواند سالانه ۵۰۰۰ لوح را مسترد کند، رویه‌ای که در مقاطعی به درستی طی نشده و روند بازگشت این الواح را طولانی کرده است.

۳۵۰۶ گل نبشته هخامنشی اواخر شهریورماه ۱۴۰۲ در سفر رئیس‌جمهور به آمریکا، تحویل ایران شد. این الواح تا کنون در پنج مرحله به ایران بازگردانده شده، درحالی هنوز حدود ۱۰ هزار قطعه از آن در آمریکا باقی مانده است.

قرآن سرقتی!

مسئله استرداد قرآن خط کوفی از موزه ملی پارس در شیراز، که در فروردین ۱۳۸۲ مورد سرقت قرار گرفته بود، همچنان یکی از مسائل حساس و پیچیده در حوزه حفظ و بازگرداندن آثار فرهنگی ایران محسوب می‌شود. این قرآن خط کوفی، پس از سرقت، ورق‌های آن به طور جداگانه در حراجی‌ها و موزه‌های مختلف در سراسر جهان شناسایی شده است.

آخرین بار که از این قرآن مسروقه خبر داده شد، در اسفندماه ۱۴۰۲ بود که مرتضی کریمی‌نیا، پژوهشگر نسخه‌های خطی و قرآنی، از حراج یک برگ دیگر از این قرآن در لندن خبر داد. ورق‌های دیگر این قرآن نیز در حراجی‌های مختلف مانند کریستیز، ساتبیز، کریستیز و بُنهامز شناسایی شده‌اند که این موضوع مسیر استرداد آن را پیچیده‌تر کرده است.

مسئولان وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی پس از شناسایی ورق‌های این قرآن در حراجی‌ها، اعلام کرده‌اند که در مرحله اثبات مالکیت آن هستند و پیگیری‌های حقوقی برای استرداد آن را به دستور پیگیری قرار داده‌اند، با ارسال گزارش به پلیس اینترپل. این اقدامات همچنان در جریان هستند و تا به حال استرداد کامل این قرآن خط کوفی به ایران انجام نشده است.

براساس آنچه در سایت ساتبیز منتشر شده بود، قرار بود صفحاتی از قرآن خط کوفی پنجم اردیبهشت‌ماه امسال در لندن با قیمت پایه ۱۵ تا ۲۵ هزار پوند به حراج گذاشته شود. اما مرتضی کریمی‌نیا خبر داد این حراجی فروش این برگ را متوقف کرده و این صفحات از روی سایت رسمی حراج ساتبیز حذف شده‌اند. بنابراین این برگه در تاریخ چهارشنبه ۲۴ آوریل ۲۰۲۴ (۵ اردیبهشت ۱۴۰۳) به فروش نخواهد رسید.

کریمی‌نیا که بیش از دو دهه است وضعیت این قرآن سرقت‌شده را پیگیری می‌کند، تشخیص داده بود برگی که در حراج ساتبیز لندن به فروش گذاشته شده، شماره ۴۲ از مجموع ۱۷۲ برگ قرآن کوفی و حاوی آیات ۱۷ تا ۲۲ سوره «حاقه» است.

تابلو پرتره مظفرالدین شاه

مسئله استرداد تابلو پرتره مظفرالدین‌شاه، اثری از استاد کمال‌الملک، که از کاخ گلستان خارج و به صورت قاچاقی به خارج از ایران منتقل شده است، اکنون یکی از پرونده‌های مهم در حوزه استرداد آثار هنری ایران به شمار می‌رود.

این تابلو در سال ۲۰۰۰ میلادی در حراجی کریستیز بریتانیا به قیمت ۴۴ هزار و ۶۵۰ پوند انگلیسی فروخته و بعدها در یک موزه در کویت شناسایی شد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که کویت در همکاری با ایران برای استرداد این تابلو تلاش کرده است، اما روند حقوقی بازگشت آن به ایران با چالش‌های قانونی بین‌المللی همراه است.

در سال ۱۴۰۰ خورشیدی، با انتشار عکسی از کاخ گلستان و مطابقت آن با عکس‌های قدیمی‌تر، تایید شد که این تابلو از مجموعه کاخ خارج و بعداً به خارج از کشور قاچاق شده و به فروش رفته است. پرتره رنگ روغن مظفرالدین‌شاه قاجار با امضای کمال‌الملک، به عنوان یکی از آثار مهم هنری ایران، همچنان منتظر استرداد به ایران است و وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی این پرونده را پیگیری می‌کند. 

---