باز این چه شورش است که در خلق عالم است

مراسم‌های عزاداری در ماه محرم، به عنوان یکی از مهم‌ترین مراسم فرهنگی و دینی ایران، هر ساله به صورت جمعی برگزار می‌شوند. این مراسم‌ها، با ریشه‌های عمیق در تاریخ و فرهنگ ایران، علاوه بر الهام از نمادها و اساطیر دینی اسلامی، جزئی از هویت ملی مردم این سرزمین محسوب می‌شوند.

گرچه برخی از این آیین‌ها از زمان‌های دور در ایران شکل گرفته‌اند و بخشی از تاریخ و فرهنگ این مردم هستند، اما برخی دیگر از کشورهای دیگر وارد این سرزمین شده و به عنوان بخشی از فرهنگ مردم ایران پذیرفته شده‌اند. با گذشت زمان، این مراسم‌ها با تغییرات مختلف فرهنگی، به‌روز شده و همچنان نقش مهمی در حفظ ارزش‌ها و معنویات مردم ایران ایفا می‌کنند.

 دسته عزاداری از آل‌بویه تا امروز

مهم‌ترین نماد عزاداری عاشورا، حرکت گروه‌های سوگوار به نام "دسته" است. "دسته" گروهی از مردم هستند که برای سوگواری در مکانی جمع می‌شوند و حرکت می‌کنند. در واقع، "دسته" نوع متحرک سوگواری است و انواع مختلفی دارد، مثل دسته‌های سینه‌زنی، زنجیر‌زنی و قمه‌زنی. در دسته‌ها، اول پرچم و نشان حرکت می‌کنند و بعد از آن علامت و علم. در وسط دسته، عزاداران قرار می‌گیرند و در انتها دوباره پرچم و نشان دیده می‌شوند. در روزهای سوگواری، این دسته‌ها به معابر عمومی می‌روند که به این حرکت "دسته‌روی" می‌گویند. دسته‌روی از دوران آل بویه و عاشورای سال ۳۵۲ در بغداد شروع شد. پرچم‌های نشان دسته که به دو سمتش چوب متصل است، در ابتدا و انتهای دسته حرکت می‌کنند.

مراسم مشعل‌گردانی

مشعل گردانی هم به دو سبک ایرانی و عراقی برگزار می‌شود. سبک ایرانی آن مربوط به شهرهایی مثل اردکان و زابل است که با مشعل‌های انفرادی با دسته‌های بلند چوبی برگزار می‌شود. در برخی موارد، فقط سادات حق حمل این مشعل‌ها را دارند.  در سبک عراقی، چند مشعل کوچک را کنار هم روی یک میله افقی نصب می‌کنند که به آن "هودج" می‌گویند. هودج شبیه کشتی است و آن را در شب عاشورا در خیابان‌ها می‌گردانند و می‌چرخانند. هودج‌ها به سه نوع برقی، گازی و نفتی تقسیم می‌شوند.

نخل گردانی

نخل، تابوت‌واره‌ای چوبی به شکل مکعب مستطیل است که عزاداران آن را به نشانه تشییع پیکر امام حسین علیه‌السلام در عصر عاشورا می‌گردانند. این آیین که بیشتر در مناطق کویری ایران متداول است، "نخل‌گردانی" نامیده می‌شود. یزدی‌ها به آن "نقل‌گردانی" می‌گویند. می‌گویند چون قبلاً این تابوت‌واره‌ها را از چوب نخل، درختی مقدس در ایران و عراق می‌ساختند، به این نام معروف شده است. نخل‌ها را در ابعاد مختلف می‌سازند و چند روز مانده به عاشورا با انواع پارچه‌ها و تزیینات آذین می‌کنند که به آن "نخل‌آرایی" می‌گویند. در روز عاشورا، جوانان تنومندی موسوم به "نخل‌بر" آن را از زمین برمی‌دارند و دور میدان اصلی شهر می‌چرخانند. پیشینه نخل‌گردانی به عصر صفویه بازمی‌گردد؛ ولی گرداندن نشانه‌هایی شبیه نخل قدمتی کهن دارد. نخل‌گردانی نوعی تابوت‌گردانی است که از زمان آل بویه رایج بوده است. در اندونزی، اصلی‌ترین آیین محرم، تابوت‌گردانی است و به همین دلیل مردم این کشور به ماه محرم "ماه تابوت" می‌گویند.

آیین کرب‌زنی لاهیجان

آیین کرب‌زنی، که به نام‌های دیگری مثل سنگ‌زنی هم شناخته می‌شود، در ماه محرم و به‌ویژه دهه اول آن در استان‌های شمالی ایران، به‌خصوص مازندران و شرق گیلان برگزار می‌شود. کرب در واقع تکه چوبی صیقلی به شکل استوانه با وزنی بین ۴۰۰ تا ۶۰۰ گرم است که به دو قسمت تقسیم شده و هر کدام از آن‌ها با تسمه‌ای چرمی احاطه شده و به راحتی در دست قرار می‌گیرد. در این مراسم، مردانی که لباس مشکی پوشیده‌اند، کرب‌ها را با حرکات مخصوصی در زیر پا و پشت سر خود با ضرب‌آهنگ خاصی به هم می‌کوبند تا صدایی از آن‌ها خارج شود. این ضرب‌آهنگ با وزن مرثیه‌ای که توسط مرثیه‌خوان اجرا می‌شود، هماهنگ است و در واقع قسمتی از مرثیه را به عنوان پاسخ، تکرار می‌کند. این مراسم به شکل ویژه‌ای در شب هشتم محرم و در محله شعر بافان اجرا می‌شود.

فلسفه کرب‌زنی هم به چند روز بعد از شهادت امام حسین علیه‌السلام بازمی‌گردد. یزید سر امام حسین علیه‌السلام را با چوب خیزران به مهمانان خود نشان می‌دهد و داستان‌های دروغینی درباره آن می‌گوید تا موجب تحقیر آن حضرت شود. بعد از این، حضرت زینب سلام‌الله‌علیها به یزید اعتراض می‌کند. مردمی که در بیرون دارالخلافه بودند نیز با ایشان همراه شده و شروع به اعتراض می‌کنند. برای آنکه صدایشان به گوش یزید برسد، دو تکه سنگ برمی‌دارند و آن‌ها را به یکدیگر می‌کوبند. روایت دیگری نیز وجود دارد که مردم بعد از شهادت امام حسین علیه‌السلام سنگ بر سر خود می‌زدند. آیین کرب‌زنی‌ای که امروزه در لاهیجان و برخی دیگر از شهرهای شمالی برگزار می‌شود، برگرفته از همین روایت‌هاست.

چلاب‌زنی و یزله‌خوانی در بوشهر

هوسه یا یزله‌خوانی، نوعی مراسم آیینی همراه با موسیقی محلی قدیمی است که در بندر بوشهر برگزار می‌شود و در ماه محرم نیز رواج بسیاری دارد. در این مراسم، عزاداران به صورت قطاری پشت هم می‌ایستند، کمر فرد جلویی را می‌گیرند و با ضرب‌آهنگ شعر یزله قدم برمی‌دارند. بعد از طی مسافتی به این شکل، به شکل دایره‌وار می‌ایستند، به سمت مرکز خم می‌شوند و شروع به سینه‌زنی می‌کنند. این آیین معمولاً در روزهای نهم و دهم محرم، در پایان سینه‌زنی‌های سنتی انجام می‌گیرد.

در آیین چلاب‌زنی هم در این شهر، افراد به صورت دایره‌ای کنار هم می‌ایستند و دست خود را روی شانه نفر کناری می‌گذارند. به این ترتیب، یک حلقه انسانی تشکیل می‌شود که در مرکز آن مداح قرار می‌گیرد و نوحه‌ای خاص را می‌خواند. دیگران هم با ریتم خاصی سینه می‌زنند و او را همراهی می‌کنند.

دمام‌زنی در  جنوب

دمام‌زنی یکی دیگر از آیین‌های سوگواری در ماه محرم است که پیشینه‌ای ۷۰ ساله دارد و در شهرهای مختلف خوزستان برگزار می‌شود. این مراسم در میان جوانان منطقه محبوبیت بالایی دارد و در شهرستان گچساران در جنوب غربی کهگیلویه و بویراحمد نیز شهرت بسیاری یافته است.

دمام‌زنی، تداعی‌کننده صحنه جنگ سیدالشهدا و یاران ایشان در صحرای کربلا است و سرشار از اندوه و سوز می‌باشد. در این آیین، حرکات منظم دست‌ها و صدای طبل‌هایی که با نوا و صدای سنج همراه شده‌اند، دیده می‌شود. برخی معتقدند که صداهای طبل و سنجی که در این مراسم وجود دارد، تداعی‌کننده صدای شیپور جنگ، به هم خوردن شمشیرها، صدای سم اسبان و ... در هنگام جنگ کربلا است. در مراسم دمام‌زنی، جمعیتی که حداقل از هفت نفر تشکیل شده‌اند، بر اساس نظم مشخصی مسئولیت کوبیدن طبل، نواختن سنج و همین‌طور شیپور را بر عهده می‌گیرند.

گل‌مالی لرستان

آیین گل‌مالی یکی از مراسم عزاداری معروف در میان لرهاست که به ویژه در روز عاشورا برگزار می‌شود. این آیین از نمادهای عزاداری از داغ سوگ سیاوش الهام می‌گیرد که امروزه به عنوان بخشی از مراسم‌های عزاداری و جشن عاشورا در بین استانهای اسلام، لرستان، کرمانشاه و... ادامه دارد.

آیین گل‌مالی عموماً از هفته‌ی اول محرم آغاز می‌شود. عزاداران خاک نرم و مخصوصی به نام "گل باغچاله" را آماده می‌کنند. این خاک را در میدان‌های بزرگ و کوچک شهرها و روستاها روی آجرچینی‌هایی که از پیش آماده کرده‌اند می‌ریزند و با گلاب مخلوط می‌کنند. در نهایت، در روز عاشورا خود را با آن‌ها  گل‌مالی کرده و در اطراف آتش جمع می‌شوند. در این مراسم، عزاداران با مو و ریش و لباس گلی به سینه‌زنی و عزاداری می‌پردازند، همراه با صدای حماسی و منظم طبل و سنج.

عزای آل‌الله در دیار آذربایجان

آیین شاخسی واخسی یکی از رسوم و آیین‌های عزاداری مردم آذربایجان شرقی و غربی در ماه محرم است که به شکلی خاص و منحصر به فرد برگزار می‌شود. در این مراسم، عزاداران به صورت شانه به شانه پشت هم می‌ایستند و در صف اول، یک شخص به نام "ریش‌سفیدی" اشعار و نوحه‌های مربوط به عاشورا را اجرا می‌کند. سپس سایر عزاداران این اشعار را تکرار می‌کنند.

در آیین شاخسی، عزاداران چوبی را از زمین تا فرق سر خود حرکت می‌دهند و پاهای خود را به زمین می‌کوبند. وقتی که چوب به سطح زمین می‌رسد، گروهی از عزاداران ندای "شاخسی" را با صدای بلند تکرار می‌کنند که مخفف "شاه حسین" است، و زمانی که چوب به سر عزاداران می‌رسد، گروه دیگری ندای "واخسی" را با صدای بلند اعلام می‌کنند که مخفف "وای حسین" است.

تشت‌گذاری اردبیل

آیین طشت‌گذاری یکی از مراسم معروف عزاداری در ماه محرم است که بیشتر به اردبیل نسبت داده می‌شود، اما در سطح وسیعی در میان مردم آذری‌زبان ایران رواج دارد. این مراسم نمادین و پرمعنا، به ویژه در مناطق آذری‌زبان، از جمله اردبیل و مناطق اطراف اردبیل برگزار می‌شود.

در آیین طشت‌گذاری، طشت نماد مشک سقای اهل بیت علیهم السلام در کربلا و آب هم نماد آب رودخانهٔ فرات است. عزاداران در این مراسم دور یکدیگر جمع می‌شوند و طشت‌هایی که با آب پر شده‌اند را در دست گرفته و با دست‌زدن به طشت، سعی در تجدید بیعت خود با امام حسین علیه‌السلام دارند. این عمل نشان از تعهد و ارادهٔ عزاداران در ادامهٔ مسیر امام حسین علیه‌السلام و اراده برای ادامهٔ مبارزه با ظلم و استبداد دارد.

متن دعای طشت‌گذاری که اغلب تلفیقی از زبان‌های فارسی، ترکی و عربی است، نشان‌دهندهٔ ریشه‌های عمیق این آیین در دوران صفویه است. این مراسم در قالب یک آیین مذهبی و فرهنگی برگزار می‌شود و نقش مهمی در نگاه جماعت به تجدید بیعت با امام حسین علیه‌السلام در ماه محرم دارد.

---