زمینی که از پا نشست!

فرونشست به زبان ساده یعنی وقتی سیالات بین ذرات خاک خارج شده یا از بین رفته و بین ذرات خاک فضای خالی شکل می‌گیرد. این موضوع باعث شده تا وزن لایه بالایی خاک به قسمت زیرین متخلخل فشار بیاورد و زمین فرو بریزد یا در واقع فرونشست کند. این پدیده معمولا بر اثر برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی، حفر معدن یا تونل‌های مترو، استخراج نفت و گاز یا پدیده‌های طبیعی مثل زلزله و فرسایش رخ می‌دهد.

حالا چرا باید نگران وقوع این پدیده باشیم؟

چون فرونشست زمین، باعث کشیده شدن ساختمان‌ها، زیرساخت‌های شهری و .. به درون زمین می‌شود که احتمالا تصاویرش را در این چند روز زیاد دیده باشید. امروزه، اثرات پدیده فرونشست زمین بر شهرهای بزرگ و کوچک جهان، چالش‌های جدی را برای جامعه به وجود آورده است. این اتفاق باعث شده که نقشه‌برداران، زمین‌شناسان، مهندسان عمران و معدن، کارشناسان مدیریت شهری و حتی افراد عادی، به این موضوع حساسیت نشان دهند. به علاوه، این پدیده باعث تخریب سازه‌ها و کاهش کیفیت و کمیت منابع آب زیرزمینی نیز شده است.

فرونشست زمین بر زندگی حیوانات، گیاهان و به طور کلی، زیست‌بوم یک منطقه نیز اثرات قابل توجهی دارد. این پدیده نه تنها بر زندگی انسان‌ها بلکه بر زندگی سایر موجودات زمین نیز تاثیرات نامطلوبی می‌گذارد و به همین دلیل باید فکری به حال آن کرد.

40 میلیون ایرانی در پهنه‌بندی فرونشست زمین ساکن هستند

بر اساس مطالعات متعدد فرونشست زمین یکی از اتفاقاتی است که در چند سال اخیر بسیاری از نقاط ایران را تهدید می‌کند و حدود ۴۰ میلیون نفر معادل ۴۹ درصد از جمعیت کشور در پهنه‌بندی فرونشست زمین، زندگی می‌کنند. طبق اطلاعات سازمان زمین‌شناسی دست کم ۵۰ هزار کیلومتر مربع از خاک ایران درحال حاضر بیش از دو سانتی‌متر در سال درگیر فرونشست است که یعنی در ایران، میزان فرونشست بیش از ۵ برابر متوسط جهانی است. شدت فرونشست در برخی دشت‌های ایران از جمله تهران دست کم ۹۰ برابر بیشتر از بحرانی‌ترین شرایط در کشور‌های توسعه یافته جهان است.

این پدیده عوامل متعددی دارد از جمله: برداشت و استخراج مواد معدنی، ریزش سازه‌های زیرزمینی مانند تونل‌ها، برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی و استخراج نفت و گاز  که در ایران، برداشت بیش از حد مجاز از منابع آب زیرزمینی یا آبخوان‌ عامل اصلی ایجاد فرونشست در بیشتر دشت‌ها است.

 طبق آمارهای شرکت مدیریت منابع آب ایران سالانه دست کم ۴.۴ میلیارد متر مکعب بر میزان ناترازی آبخوان‌های ایران اضافه می‌شود. تا پایان سال ۱۴۰۲ این ناترازی به حدود ۱۵۰ میلیارد متر مکعب رسیده بود  و انتظار می‌رود در پایان سال ۱۴۰۳ به حدود ۱۵۵ میلیارد متر مکعب افزایش پیدا کند.

 این رقم فوق العاده نگران کننده است برای اینکه برآوردها می‌گویند که کل ذخایر منابع آب زیرزمینی ما حدود ۲۵۰ تا ۲۸۰ میلیارد متر مکعب است. پس بنابراین ما بخش قابل توجهی از این ذخایر استراتژیک را مصرف کرده‌ایم.

پیامدهای متعدد فرونشست زمین

یکی از پیامدهای بسیار مهم فرونشست زمین، نابودی دشت‌های حاصلخیز و خاک‌های قابل کشت است. چرا که پس از فرونشست زمین در واقع خاک فشرده و خشک می‌شود و مواد مغذی آن از بین می‌رود و به این ترتیب این نواحی به سرعت به کویرهای غیرقابل کشت تبدیل می‌شوند. این پدیده می‌تواند منجر به از بین رفتن سیستم‌های آبیاری و نابودی خاک‌های حاصلخیز کشاورزی شود، که اثرات عمیقی بر تولید محصولات غذایی و بخش کشاورزی جامعه دارد.

فرونشست زمین به شدت به زیرساخت‌های شهری و ساختمانی نیز آسیب می‌رساند. این پدیده می‌تواند باعث تخریب خیابان‌ها، پل‌ها و بزرگراه‌ها شده و منجر آسیب‌رسانی به خطوط آب‌رسانی، گاز و فاضلاب را به همراه دارد. از جمله این آسیب‌ها می‌توان به ترک‌ برداشتن سازه‌ها، کج شدن دیوارها و تیرهای انتقال برق اشاره کرد. این اثرات باعث ایجاد خطر جدی برای ایمنی و ثبات زیرساخت‌های شهری و ساختمانی می‌شوند.

بافت‌های تاریخی در معرض خطر

به گزارش سازمان زمین‌شناسی و سازمان نقشه برداری کشور بخش‌های قابل توجهی از ایران دچار فرونشست شده و به جز استان گیلان همه ۳۰ استان ما در بخش‌هایی از خود دچار فرونشست در اثر افت سطح آب زیرزمینی و ناترازی آبخوان‌ها هستند.

متاسفانه از مساحت ۳۱ هزار هکتاری بافت‌های تاریخی شهری ایران نیز حدود ۵۲ درصد آن در پهنه‌های فرونشست واقع شده است. و اگر شما به شهری مثل اصفهان سفر کنید بر روی بسیاری از آثار تاریخی شکاف و تَرک‌های زیادی می‌بینید که ناشی از فرونشست زمین است و این آثار ارزشمند را در خطر فروریختن و نابودی قرار داده است.

برداشت آب بیش از حد مجاز  که ناشی از عدم وجود مدیریت مناسب در بخش برداشت به ویژه کشاورزی استانهاست، اصلی‌ترین دلیل این اتفاق است. معضلی که قرار بود سند امنیت غذایی دردی از آن دوا کند اما با گذشت یکسال هنوز خبری از آن به گوش نمی‌رسد و گویا مدیران شهری هم به فکر چاره دیگری نیستند.

---