گذری در دهه‌های سینمای ایران

در این گزارش قرار است تمام دهه‌های سینمای ایران مورد بررسی و تحلیل قرار دهیم که در ادامه می‌خوانید.

از آثار بی‌ارزش تا موج نو در سینمای دهه 50

قبل از انقلاب سینمای ایران در دهه 40 موج‌ فیلمفارسی بود که سیاست و فرهنگ حکومت وقت را در پیش گرفته بود و محتوای بی‌ارزش، سخیف و مبتذلی داشت و حتی برخ از آن فیلم به اصطلاح فیلم‌های آبگوشتی نام گرفته بودند اما اواخر همین دهه و دهه 50 بود که موج نو سینمای ایران رقم خورد و جنبشی وسیع صورت گرفت.

موج نو سینما در دهه 50 بسیار متاثر از ادبیات معاصر ایران بود و ارتباط عمیق این دو حوزه فرهنگ و هنر را نمی‌توان نادیده گرفت از گوزن‌ها و دایره مینا تا پستچی و گاو.

البته خیلی‌ از سینمابین‌ها دهه 50 را سینمای مبارزه با ظلم می‌دانستند که با رویکردهای مختلف اتفاقات زمانه را روایت می‌کند. در این دهه حتی تصویری از خانواده و سنت آنها وجود داشت که نهاد خانواده بسیار ضعیف و دم‌دستی و بی‌اهمیت است.

منتقدان زیادی موج نوی سینمای ایران را با موج نو سینمای فرانسه قابل قیاس می‌دانستند که با جریانات بومی شکل ایرانیزه آن را اجرا کردند البته کارگردانانی همچون عباس کیارستمی، سهراب شهید ثالث، خسرو سینایی، مسعود کیمیایی، علی حاتمی، داریوش مهرجویی و.. از کسانی بودند که گام‌های مهمی در پیشرفت موضوعات اجتماعی و جامعه‌محور در این دهه‌ها در سینمای ایران داشتند.

سینمای دهه 60 در اصل سینمای جنگ اما همراه با امید

در سینمای دهه 60 مدیوم سینما در فضای جنگ و حول محور موضوعات جبهه و دفاع مقدس بود مثل مهاجر، افق، هراس، دیده‌بان، هور در آتش، ساحل و... اما ژانرهای اکشن مثل فیلم عقاب‌ها هم طرفداران خاص خودش را داشت. فیلم‌هایی که مضامین تاریخی داشته باشند خیلی کم بود و شاید مخاطب هم خیلی تمایلی به این ژانر نشان نمی‌داد.

بالاخره سینمای دهه 60 دوران گذر بعد از انقلاب بود و بیشتر فیلم‌ها رنگ و بوی انقلابی و دفاع مقدس داشت اما با این حال می‌توانیم از فیلم‌ها به‌عنوان فیلم‌ها امیدآفرین هم یاد کنیم که با وجود جنگ و بمباران با دیدن فیلم‌ها حس زندگی و امید به مخاطب تزریف می‎شد، فیلم‌هایی مثل هامون، گل‌های داوودی، بگذار زندگی کنم، مادر، عروس، می‌خواهم زنده بمانم و... از آن دست فیلم‌هایی است که با دیدنش احساسات اشک و لبخند را توامان برای تماشاچی داشت.

البته در این دهه فیلم‌های سینمای در حوزه کودک و نوجوان هم دست خالی نبود، فیلم‌هایی مثل گلنار، پرنده کوچک خوشبختی، پاتال و آرزوهای کوچک، سفر جادویی، گربه آوازخوان و...

نکته مهمی که در دهه 60 رخ داد رویداد جشنواره فیلم فجر بود که سینمادوستان بهمن سال 62 به تماشای فیلم‌ها نشستند با توجه به اینکه کشور درگیر مسئله جنگ بود اما سینما مخاطبان خود را داشت.

خیلی‌ها مرتضی آوینی را در جریانات سینمایی دهه 60 از تاثیرگذارترین افرادی می‌دانند که به سینمای ایران روح تازه‌ای بخشید. آوینی معتقد بود هنر هفتم یعنی سینما را نباید با شعر و نقاشی قیاس کرد چون سینما مخاطب عام می‌طلبد. حتی حرف‌های آوینی تا دهه‌های بعدش سرمشق بسیاری از کارگردانان شده بود و همچنان ادامه دارد.

در دهه 70 تغییر شرایط اجتماعی کشور و تغییر موضوعاتی سینمایی

دهه 70 با پایان جنگ شرایط اجتماعی در کشور تغییر کرده بود وضعیت معیشت و زندگی حتی آرمان و ایده‌آلهای مردم تغییر پیدا کرده بود و حتی سینما به لحاظ فنی بسیار پیشرفت و به‌روز شده بود.

سینمای دفاع مقدس از دهه 60 به فعالیت‌هایش ادامه داد و ژانر مخصوص خود را پیدا کرد و کارگردانی همچون ابراهیم حاتمی‌کیا، رسول ملاقلی‌پور و... دنیای جدیدی از سینمای جنگ را به نمایش گذاشتند که مخاطبان و طرفداران زیادی را جذب کرد.

اما در کنار تمام اینها موضوعات آرمان‌خواهی در سینما بسیار پررنگ‌تر شد و به نوعی سینمای دغدغه‌مند و روشنفکری با کارگردانی همچون بهرام بیضایی، علی حاتمی، داریوش مهرجویی, عباس کیارستمی، مسعود کیمیایی، فریدون جیرانی و... سینما جان تازه‌ای گرفت. نمی‌توان به ضرس قاطع گفت که سینمای دهه 70 برتر و پیشرفت بیشتری نسبت به دهه 60 داشت اما نمی‌توان نادیده گرفت که این دهه همه چیز متفاوت شد و شکل و شمایلی خاص‌تر پیدا کرد گویی سرآغاز اتفاقات خوبی در سینمای ایران بود.

محور مضامین و موضوعات فیلم‌ها در دهه 70 به سمت خانواده رفت و مسائلی همچون طلاق، فروپاشی و بحران در خانواده، عشق، نقش پررنگ زنان در اجتماع و دانشگاه همچنین موضوعات سیاسی در راس همه اتفاقات و امور قرار گرفت.

فیلم خواهران غریب، زیر درختان زیتون، بچه‌های آسمان، مسافران، سارا، قرمز، زیر پوست شهر و... از آثار سینمایی بود که در دهه 70 پرطرفدار بود و مخاطبان زیادی داشت.

رشد سینمای کودک با وجود ایرج طهماسب و کلاه‌قرمزی جان گرفت و مخاطبان کودک زیادی را به سینما کشاند البته مدرسه موش‌ها، خواهران غریب و بچه‌های آسمان را هم نمی‌توان در این حوزه نادیده گرفت.

دهه 80 و فضای باز در سینما

بسیاری از منتقدان سینما معتقدند که در دهه 80 سینمای ایران دری به عرصه جدید در پر و بال دادن به موضوعات سیاسی و اجتماعی باز کرد که تا آن روز محدودیت‌های زیادی داشت. سینمای دهه هشتاد سینمایی ایرانی بود که در جهان هم پرآوازه شد. حتی فیلم آواز گنجشک‌ها نماینده سینمای ایران در مراسم اسکار بود.

فیلم‌های برجسته سینما از به رنگ ارغوان، میم مثل مادر، ارتفاع پست، من ترانه 15 سال دارم، بوتیک، جهارشنبه سوری، درباره الی، مهمان مامان و... به غنای سوژه، اکت و حتی بومی‌سازی قصه به خوبی پرداخته بودند.

مثلا در فیلم مهمان مامان جامعه ایرانی و کمک همسایه به همسایه و به اصلاح دست هم را گرفتن به خوبی نمایش داده شده بود، در مارمولک شاهد نوعی سوژه سیاسی  اجتتلالمامملاجتماعی بودیم که نگاهی نو و تقدس‌زدایی به مسئله روحانیت در جامعه بود البته در فیلم اخراجی‌ها هم این نوع نگاه حاکم بود، در فیلم دایره زنگی شاهد موضوعی چون بزهکاری، فساد در روابط، اختلافات زناشویی و خانوادگی را می‌دیدیم و در بوتیک نوعی از اختلافات طبقاتی را شاهد بودیم که در جامعه رو به رشد بود.

ما در فیلم‌های دهه 80 با رویکردهای متفاوت انتقادی که برآمیخته از سنت و مدرنیته بود را می‌دیدیم و حتی نقد فیلم‌ها را در این دوران به صورت جدی داشتیم.

دهه 90 و تحولات عظیم در سینمای ایران

فیلم‌های دهه 90  از مسائل خانوادگی که در دهه قبل اشباع شده بود، خودش را جدا کرد و موضوعات اجتماعی و تاریخی و حتی انیمیشن را در اولویت قرار داد. فیلم‌های تاریخی در سینما مثل اثر محمد رسول‌الله مخاطبان زیادی را جذب کرد تا در این ژانر بتوانیم آثار بیشتری را خلق کنیم.

همچنین در این دهه توجه به رسانه‌ای بودن سینما عمق گرفت تا بازتابی از حوادث روز جامعه را منعکس کند و مسائل زنان و جامعه در صدر موضوعات سینمایی قرار گرفت.

در این دهه ژانر دفاع مقدس وارد نگاهی جدید شده بود همانند فیلم‌های مستندی مثل ایستاده در غبار، ماجرای نیمروز، شیار 143، تنگه ابوقریب و...که برای سینمای جنگ و دفاع مقدس اتفاق خوب و موفقیت‌آمیزی بود و می‌توان گفت این ژانر از سینما را یک پله ارتقا داد.

حتی در ژانر طنز هم سینمای ایران در دهه 90 شاهد اتفاقات خوشایندی بود همچون آثار آینه بغل، نهنگ عنبر، من سالوادور نیستم درست است که فیلم‌های طنز خالی از محتواهای فاخر و ارزشمند باشد اما برای سرگرمی می‌تواند اوقات فراغت مخاطبان را تا حدودی تامین کند، البته در برخی از فیلم‌های طنز معضلات جامعه مثل بیکاری، تورم و اعتیاد هم بازتاب داده شده و گاه تاثیرپذیری هم داشته است.

فیلم‌های شنای پروانه، خورشید، شبی که ماه کامل شد، خانه پدری، مغزهای کوچک زنگ زده، حوض نقاشی، هیس دخترها فریاد نمی‌زنند، رگ خواب، ابلق، شبی که ماه کامل شد، برف روی کاج‌ها نمونه آثار سینمایی بودند که آیینه تمام نمای این دهه را به نمایش گذاشتند و قدرت خوبی چه در موضوع و چه به لحاظ فنی برای سینما به‌جای گذاشتند.

این دهه از سینمای ایران اجتماعی‌ترین موضوعات را به نمایش گذاشته و به‌عنوان سینمای اجتماعی یاد می‌کند حتی اثرگذاری فضای مجازی در این دهه کاملا مشهود است، اجتماعی شدن سینما در این دهه حتی با استقبال خوب مخاطبان هم روبه‌رو شد.

---