نظر قرآن دربارۀ انتخاب‌کنندۀ نام فرزند

دیرینگی فرهنگ نام‌گذاری فرزند

فرهنگ نام‌گذاری فرزندان همزاد بشریت است. از روایات این‌طور برمی‌آید که از روز نخست خلقت انسان، حضرت آدم علیه‌السلام فرزندانش را بعد از تولد نام‌گذاری کرد. اگر چه نام قابیل و هابیل، مستقیماً در قرآن نیامده اما در ذیل آیات 27 تا 31 سوره مائده، روایاتی وجود دارد که به برخی اسامی و تعداد فرزندان این پیامبر خدا تصریح شده و این مسأله نشان می‌دهد که فرهنگ نام‌گذاری فرزندان از زمان نخستین مولود انسان بر روی زمین، سابقه داشته است.

یکی از افتخارات اسلام

با ظهور اسلام اما این فرهنگ به عنوان یک حق طبیعی شناخته شد. و این از افتخارات اسلام است که هزار و سیصد و اندی سال، پیش از آنکه سازمان ملل متحدد در اعلامیۀ جهانی حقوق کودک خود (64 سال قبل)، این مادۀ قانونی را که «کودک باید از بدو تولّد صاحب اسم، ملیّت و هویت گردد»، به تصویب برساند، پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله فرموده بود: «حق فرزند بر پدر این است که نام نیک و زیبا برای او انتخاب کند.» (مکارم الاخلاق، ص 220)

انتخاب نام فرزند به عهدۀ کیست؟

اما اکنون این سوال مطرح می‌شود که انتخاب‌کنندۀ نام فرزند چه کسی باید باشد؟ پدر؟ مادر؟ و یا هر دو با مشورت هم؟ نظر اسلام در این باره چیست؟

شاید شما هم دیده باشید افرادی را که نام شناسنامه‌ای آنها با نامی که در خانواده صدایشان می‌کنند متفاوت است. در پاره‌ای از اوقات، علت این دوگانگی این است که والدین بر سر یک نام مشترک نتوانستند به تفاهم برسند و خواستند با این روش، رفع اختلاف کنند.

همین الان هم وقتی مادری فرزندش را در زایشگاه‌ به دنیا می‌آورد آن کسی که باید پای گواهی تولد فرزند را امضا کند تا ثبت احوال بتواند بر مبنای آن، شناسنامه صادر کند، پدر است در حالی که مادر نیز بر فرزند، حق حیات دارد.

طبق مادۀ شانزدهم قانون ثبت احوال، مصوب 1355/04/16 مجلس شورا، اعلام و امضاء سند ثبت ولادت به ترتیب به عهده پدر و در صورت غیبت پدر، بر عهدۀ مادر است.

این قانون، برگرفته از مبانی شریعت اسلام است. طبق قانون شرع، در نام‌گذاری فرزندان، پدر به دلیل قیمومیت (سرپرستی) و همین‌طور مالکیت، مقدم بر مادر است اما بعد از پدر، نخستین کسی که صلاحیت این کار را دارد، مادر است و بعد از او، نوبت به دیگران (وصی، قیم، امین، اشخاصی که قانونا نگهداری فرزند را به عهده دارند و...)  می‌رسد.

مستند قرآنی این ادعا

در قرآن، آیه‌ای وجود دارد که مبنای بسیاری از احکام حقوق خانواده است؛ آیۀ 233 سوره بقره. در این آیه از پدر با عبارت «عَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ؛ کسی که فرزند برای اوست» تعبیر شده است. از این تعبیر این‌طور می‌فهمیم که اگر چه مادر حق حیات بر گردن فرزند دارد اما پدر، مالک فرزند است و طبق قاعدۀ کلی مالکیت در حقوق اسلام، مالک بر مِلک خود سلطه دارد و می‌تواند در امور مرتبط با شئونات مِلکش، اعمال مالکیت کند. نام‌گذاری، یکی از شئونات مربوط به فرزند است، و طبق این قاعده، پدر نسبت به این شأن، سزاوارتر از هر کسی حتی مادر است.

مستند روایی

اگر به منابع روایی مراجعه کنیم، در بحث نام‌گذاری فرزندان با انبوهی روایت مواجه می‌شویم که خطاب و روی سخن معصوم متوجه به مردان است. از جمله:

یک. حقُّ الوَلَدِ عَلى والدِهِ أن یُحسِنَ اسمَهُ...

پیامبر صل‌الله‌علیه‌وآله ‌فرمودند: حقّ فرزند بر پدرش این است كه نام نیك بر او بگذارد. (حكمت‌نامه پیامبر اعظم صل‌الله‌علیه‌وآله، محمّد محمّدی ری‌شهری، ج7، ص 266)

دو. انَّ أوَّلَ ما یَنحَلُ أحَدُكُم وَلَدَهُ : الاسمُ الحَسَنُ ، فَلْیُحَسِّنْ أحَدُكُمُ اسمَ وَلَدِهِ

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: نخستین چیزى كه هر یك از شما به فرزندش پیشكش مى كند، نام نیكوست. بنابراین، هر كدام از شما، نامى نیكو بر فرزند خویش نهد.(همان، ص244)

سه. سَمّوا أَولادَكُم قَبلَ أَن یولَدوا ، فَإن لَم تَدروا أَذَكَرٌ أَم اُنثى فَسَمُّوهُم بِالأَسماءِ الَّتی تَكُونُ لِلذَّكَرِ وَ الاُنثى ؛ فَإِنَّ أَسقاطَكم إذا لَقوكُم یَومَ القِیامَةِ و لَم تُسَمُّوهُم یَقولُ السِّقطُ لِأَبیهِ : ألاّ سَمَّیتَنی ؟ و قَد سَمَّى رَسولُ اللّهِ صلى الله علیه و آلهمُحسِنا قَبلَ أَن یولَدَ !

امام على علیه السلام : بر فرزندانتان ، پیش از آن كه زاده شوند، نام بگذارید و اگر نمى دانید دخترند یا پسر ، آنان را به نام هایى كه هم براى پسر است و هم براى دختر، بنامید؛ چرا كه فرزندان سقط شده شما وقتى روز قیامت با شما ملاقات كنند در حالى كه نام بر آنها نگذاشته اید، به پدر خود مى‌گوید: چرا بر من نام ننهادى؟ و پیامبر خدا، محسن (فرزند سقط شده زهرا علیهاالسلام) را پیش از آن كه به دنیا بیاید، نام نهاد. (حكمت نامه كودك، محمّد محمّدی ری‌شهری، ص106)

انتخاب نام فرزند توسط مادر حضرت مریم سلام الله علیها

تا کنون دلایلی از قرآن و روایات آوردیم که نشان می‌دهد وظیفۀ انتخاب نام فرزندان در وهلۀ نخست بر عهدۀ پدران است و او برای این کار، نسبت به مادر، اولی است. تنها می‌ماند بررسی یک آیه که در آن، حق انتخاب نام برای مادر، معتبر شمرده شده است.

خداوند در آیۀ 36 سورۀ آل عمران، از قول حَنّه، همسر عمران فرموده: وَإِنِّی سَمَّیْتُهَا مَرْیَمَ؛ من او را مریم نام گذاردم.

اما آیا این آیه، آیۀ پیشین (مالکیت مرد نسبت به فرزند) را تخصیص می‌زند؟

حقیقت این است که این آیه، ناظر به شرایطی است که برای مادر حضرت مریم پیش آمده و در مقام بیان حکم مسأله برای آن شرایط خاص است.

در روایات ذیل این آیه آمده که مادر حضرت مریم سلام الله علیها، پیش از آنکه وضع حمل کند، همسرش، عمران، از دنیا می‌رود. مرحوم طبرسی به این موضوع اشاره کرده و می‌نویسد: «إن عمران هلك وهی حامل»؛ (عمران از دنیا رفت در حالی که همسرش، باردار بود) (مجمع البیان، ج۲، ص ۲۸۱).

بنابراین از این آیه نمی‌توان و نباید حکم کلی استخراج کرد و گفت مادران، به طور مطلق، حق انتخاب نام فرزندان را دارند. آری، در شرایط خاص مثل زمان فوت، مسافرت، مفقودی و به طور کلی غیاب همسر، زن، مادران نسبت به دیگران، به این کار، اولویت دارند.

---