رادیکال‌های آزاد در بدن چیست و چرا مهم است؟

رادیکال‌های آزاد مولکول‌هایی ناپایدار و بسیار واکنش‌دهنده‌اند که به طور طبیعی توسط بدن و به‌عنوان ضایعات سوخت و ساز نرمال بدن تولید می‌شوند. بدن بعد از قرارگرفتن در معرض سموم محیطی مانند دود تنباکو و پرتوهای فرابنفش خورشید نیز می‌تواند رادیکال آزاد بسازد.
رادیکال‌های آزاد دارای طول عمر بسیار کوتاهی به اندازه‌ی کسری از ثانیه‌اند اما طی همین مدت زمان کوتاه می‌توانند به DNA آسیب بزنند و گاهی منجر به جهش‌های ژنتیکی شوند و درنتیجه احتمال بیماری‌هایی مانند بیماری قلبی و سرطان را افزایش دهند.
آنتی‌اکسیدان‌های موجود در غذاهایی که می‌خوریم می‌توانند اثر این مولکول‌های ناپایدار را خنثی کرده و احتمال آسیب‌رسانی آن‌ها را کاهش دهند.

رادیکال‌های آزاد چه هستند؟

رادیکال‌های آزاد اتم‌هایی هستند که یک الکترون غیرپیوندی‌ دارند. گاهی این اتم‌ها دارای تعداد بیشتری الکترون غیرپیوندی‌اند. الکترون‌ها نیاز دارند جفت شوند تا پایدار بمانند. رادیکال‌های آزاد مدام به دنبال جفت شدن با یک اتم یا مولکول دیگرند تا تثبیت و پایدار شوند. با این طرف و آن‌طرف گشتن رادیکال‌های آزاد، سلول‌های انسان می‌تواند آسیب ببیند و پیامد این آسیب شامل تسریع فرایند پیری می‌شود و حتی در ابتلا به سرطان و دیگر بیماری‌ها نیز نقش دارد.

انواع رادیکال‌های آزاد

رادیکال‌های آزاد انواع زیادی دارند. رادیکال‌های آزاد اکسیژن، مهمترین رادیکال‌های آزاد در بدن انسان هستند. نمونه‌هایی از رادیکال‌های آزاد اکسیژن:
. اکسیژن تنها (وقتی که اکسیژن به اتم‌های تنهایی تقسیم می‌شود که الکترون‌های غیرپیوندی دارند)
. هیدروژن پروکسید
. سوپراکسیدها
. آنیون‌های هیدروکسیل

منابع رادیکال‌های آزاد

رادیکال‌های آزاد می‌توانند حاصل فرایندهای متابولیکی بدن یا قرار گرفتن در معرض مواد سرطان‌زا و یا دیگر مواد مضر در محیط باشند.

رادیکال‌های آزاد ناشی از فرایندهای طبیعی بدن
بدن طی فرایند تجزیه‌ی مواد مغذی جهت تامین انرژی مورد نیاز ما، رادیکال آزاد می‌سازد. تولید رادیکال‌های آزاد طی این فرایند نرمال بدن یکی از علت‌های خیلی از بیماری‌هاست با وجود اینکه در معرض مواد سمی قرار نگرفته‌ایم.

رادیکال‌های آزاد ناشی از کارسینوژن‌ها (مواد سرطان‌زا)
رادیکال‌های آزاد می‌توانند محصول قرار گرفتن ما در معرض مواد سرطان‌زا نیز باشند، مانند:
. دود تنباکو
. پرتو فرابنفش
. رادون
. مواد شیمیایی موجود در محیط زندگی و کار (مثلا آزبست و وینیل کلراید)
. برخی ویروس‌ها
. پرتودرمانی
. آلودگی هوا

اثرات رادیکال‌های آزاد بر بدن: استرس اکسیداتیو

وقتی رادیکال‌های آزاد ساخته می‌شوند، آزادند تا به بدن آسیب بزنند؛ چه ناشی از قرارگرفتن در معرض مواد سرطان‌زا باشند و چه ناشی از فرایندهای طبیعی بدن.
در دسترس بودن رادیکال‌های آزاد، چیزی به نام استرس اکسیداتیو در بدن ایجاد می‌کند. نامیدن «استرس» به این دلیل است که واکنش‌های شیمیایی که اجازه‌ می‌دهند رادیکال‌های آزاد الکترون بگیرند در حضور اکسیژن روی می‌دهند.
این فرایند چند قسمت دارد. وقتی یک رادیکال آزاد، یک الکترون از یک مولکول می‌دزدد، این مولکول تبدیل به یک رادیکال آزاد می‌شود زیرا یک الکترون از دست داده است. این سیکل ادامه می‌یابد و رادیکال‌های آزاد بیشتری ساخته می‌شود.
رادیکال‌های آزاد می‌توانند به DNA‌ بدن آسیب بزنند. DNA ما حاوی ژن‌های ما، پروتئین‌ها، لیپیدها، غشای سلولی و دیگر مواد مهم است. DNA آسیب دیده می‌تواند منجر به بیماری شود.

رادیکال‌های آزاد چگونه می‌توانند موجب سرطان شوند؟

ژن‌های آسیب دیده در DNA‌ می‌توانند باعث شوند پروتئین‌ها بی‌تاثیر شوند و برخی از این پروتئین‌ها بخش مهمی از تضمین عملکرد درست DNA می‌باشند. یکی از قسمت‌های بسیار مهمی که این میان آسیب می‌بیند، ژن‌های سرکوب‌کننده‌ی تومور هستند. این ژن‌ها مسئول ارسال پروتئین‌هایی هستند که DNA‌ آسیب دیده را ترمیم می‌کنند یا سلول‌های به‌شدت آسیب‌دیده و غیرقابل ترمیم را طی فرایند برنامه‌ریزی‌شده‌ی مرگ سلولی (آپوپتوز) از سیستم حذف می‌کنند.
معمولا علت تشکیل یک سلول سرطانی، یک سری از جهش‌ها در ژن‌های سرکوب‌کننده‌ی تومور و دیگر ژن‌هاست.

آنتی‌اکسیدان‌ها و رادیکال‌های آزاد

خیلی از مواد شیمیایی گیاهی موجود در غذاهایی که می‌خوریم آنتی‌اکسیدان هستند. این مواد مغذی جلوی تشکیل رادیکال‌های آزاد را می‌گیرند و می‌توانند میزان آسیب‌رسانی این مولکول‌ها در بدن را کاهش دهند.
قدرت آنتی‌اکسیدان‌ها در مبارزه با رادیکال‌های آزاد یکی از دلایل این است که چرا باید رژیم غذایی‌تان سرشار از میوه‌ها و سبزی‌ها باشد و چنین رژیم غذایی می‌تواند ریسک بسیاری از بیماری‌ها را کاهش دهد.
نمونه‌هایی از آنتی‌اکسیدان‌هایی که می‌توانند با رادیکال‌های آزاد و استرس اکسیداتیو مقابله کنند:
. ویتامین E
. ویتامین A‌
. بتاکاروتن
. آنتوسیانیدها
. اپی‌گالاکاتچین۳ گالات
بسیاری از غذاها و نوشیدنی‌ها منابع خوبی از انواع آنتی‌اکسیدان‌ها می‌باشند، مانند انواع توت‌ها و چای سبز.

آیا مکمل‌های آنتی‌اکسیدان می‌توانند با رادیکال‌های آزاد مقابله کنند؟

مطالعات علمی نشان داده‌اند یک رژیم غذایی سرشار از آنتی‌اکسیدان‌ها می‌تواند ریسک خیلی از بیماری‌های مزمن از جمله سرطان را پایین بیاورند؛ اما به نظر می‌رسد استفاده از مکمل‌های آنتی‌اکسیدان چنین تاثیری ندارد.
مثلا تحقیقی نشان داد افرادی که رژیم غذایی‌شان سرشار از بتاکاروتن و ویتامین E‌ بود، ریسک کمتری در ابتلا به سرطان ریه داشتند.
برای درک علت این ارتباط محققان آزمایشی انجام دادند که در آن یک گروه از افراد روزانه مکمل بتاکاروتن مصرف می‌کردند و گروهی دیگر چنین مکملی مصرف نمی‌کردند. نتایج به دست آمده حیرت‌انگیز بود: افرادی که سیگاری بودند و مکمل بتاکاروتن مصرف می‌کنند ریسک بالاتری در ابتلا به سرطان ریه داشتند، نه ریسک کمتر!

آیا افرادی که سرطان دارند می‌توانند مکمل آنتی‌اکسیدان مصرف کنند؟

اگر تحت درمان سرطان هستید شاید این سوال برایتان مطرح شود که آیا باید برای پیشگیری از آسیب‌رسانی بیشتر رادیکال‌های آزاد، آنتی‌اکسیدان مصرف کنید یا نه.
لازم است بدانید مصرف مکمل آنتی‌اکسیدان ممکن است درمان برخی از سرطان‌ها را سخت‌تر کند و بعضی از مکمل‌های ویتامینی ممکن است اثر درمان سرطان را کاهش دهند. در یک مطالعه معلوم شد خانم‌های یائسه‌ی مبتلا به سرطان سینه که طی شیمی‌درمانی و پرتودرمانی از مکمل آنتی‌اکسیدان استفاده می‌کردند، روند بهبودی ضعیف‌تری داشتند. دو مطالعه‌ی دیگر نیز دریافتند مکمل‌های آنتی‌اکسیدان (مانند ویتامین E) ممکن است رشد و انتشار سرطان ریه را تقویت کنند.
با توجه به این‌که مکمل‌های آنتی‌اکسیدان اغلب توصیه نمی‌شوند، پزشک انکولوژیست بیمار را تشویق می‌کند تا یک رژیم غذایی سالم و مغذی و سرشار از آنتی‌اکسیدان‌های طبیعی داشته باشد.

چگونه رادیکال‌های آزاد بدن را کاهش دهیم؟

شما نمی‌توانید از رادیکال‌های آزاد کاملا فرار کنید زیرا آن‌ها برخی از فرایندهای طبیعی بدنتان هستند که کنترلی روی آن‌ها ندارید. همچنین همیشه نمی‌توانید از سموم و مواد سرطان‌زا اجتناب کنید و ناچارا در معرضشان قرار می‌گیرید. اما می‌توانید تمام تلاشتان را بکنید تا در شرایط اجباری، تا جایی که می‌توانید ایمن بمانید.
ضمنا می‌توانید بدنتان را مجهز به آنتی‌اکسیدان‌های جنگنده با رادیکال‌های آزاد کنید. هرچند بدن شما آنتی‌اکسیدان می‌سازد اما نه به اندازه کافی؛ پس شما باید به بدنتان کمک کنید، مثلا با خوردن طیف گسترده‌ای از میوه‌ها و سبزی‌ها.
به یاد داشته باشید که حتی اگر کسی «همه‌ی موارد پیشگیری از سرطان» را رعایت کند، مثلا رژیم غذایی سرشار از آنتی‌اکسیدان داشته باشد و یا از مواد سرطان‌زا پرهیز کند، باز هم ممکن است به سرطان یا دیگر بیماری‌ها دچار شود.

---