ماجرای غصب فدک چه بود؟

 

فدک دهکده‌ای حاصل‌خیز است که در نزدیکی خیبر در منطقه حجاز قرار دارد،(معجم البلدان، ذیل ماده فدک، ص۲۳۸) و حدود ۱۶۰ کیلومتری مدینه واقع بود(لسان‌العرب، ج۱۰، ص۴۷۳) که محل سکونت یهودیان بود و به دلیل موقعیت استراتژیک منطقه، قلعه‌های نظامی خود را در اطراف آن ساخته بودند.(معجم معالم الحجاز، ج۲، ص۲۰۶ و ۲۰۵)

پس از آنکه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در جنگ خیبر، منطقه خیبر و قلعه‌های آن را فتح کرد، یهودیان ساکن در قلعه‌ها و مزارع فدک نمایندگانی نزد پیامبر فرستادند و به تسلیم و مصالحه راضی شدند و قرار شد نیمی از زمین‌ها را به پیامبر تحویل بدهند(مقریزی، إمتاع الأسماع، ج۱، ص۳۲۵) و هرگاه پیامبر خواست، آنان فدک را ترک کنند؛ بنابراین فدک بدون جنگ به دست پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله افتاد.(تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۱۵)

فدک، مزارع، باغات و نخلستان‌های بسیاری داشت.(معجم البلدان، ج۴، ص۲۳۸) ابن ابی‌الحدید عالم سنی درباره ارزش درختان نخل فدک می‌نویسد: «نخل‌های فدک به‌اندازه نخل‌های امروز شهر کوفه بوده و نخلستان‌های وسیعی داشته است.(شرح نهج‌البلاغه، ج۱۶، ص۲۳۶)

مالکیت پیامبر بر فدک

محدثان و تاریخ‌نویسان اتفاق نظر دارند(برای مثال از میان عالمان اهل سنت: معجم البلدان، ج۴، ص۲۳۸؛ تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۲۵۶، ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۲، ص۲۲۲) که فدک از املاک خالص پیامبر بود؛ زیرا با جنگ فتح نشده بود.(فروغ ولایت، ص۲۱۸) بنابر آیه ششم و هفتم سوره حشر اموالی که بدون جنگ به دست آید، فَیء نامیده می‌شوند و پیامبر اختیار دارد آنها را به هر کس صلاح می‌داند، هدیه دهد.(فخر رازی، مفاتیح الغیب،‌ ج۲۹، ص۵۰۶)

بخشیدن فدک به فاطمه علیهاالسلام

همه مفسران شیعه و گروهی از محدثان اهل تسنن نقل کرده‌اند وقتی آیه  "وَآتِ ذَا الْقُرْ‌بَی حَقَّهُ، و حق خویشاوند را بده" (اسراء، 26) نازل شد، پیامبر اکرم فدک را به دخترش فاطمه بخشید.(مجمع البیان، ج8، ص478) از علمای اهل سنت، سیوطی در تفسیر الدر المنثور،(الدرالمنثور، ج2، ص158) متقی هندی در کتاب کنز العُمال،(ج2، ص158و ج3، ص767) ثعلبی در تفسیر الکشف و البیان، حاکم حسکانی در شواهد التنزیل،(ج1، ص 439و441) قُندوزی در ینابیع الموده(ج1، ص138 و 359) و بسیاری دیگر این حدیث را نقل کرده‌اند.(فدک والعوالی، ص146 -149) مامون خلیفه عباسی نیز زمانی که دستور داد فدک را به فرزندان فاطمه برگردانند، به این بخشش اقرار کرد و این واگذاری را در زمان پیامبر امری آشکار و شناخته ‌شده خواند.(زندگانی فاطمه زهرا، شهیدی، ص 117) 

مصادره فدک و باغ‌های هفتگانه

فدک تا زمان رحلت پیامبر اکرم در دست حضرت فاطمه علیهاالسلام بود و افرادی به عنوان وکیل، کارگزار و کارگر در فدک کار می‌کردند.(احتجاج طبرسی،ج1، ص91) پس از واقعه سقیفه و به خلافت رسیدن ابوبکر، او اعلام کرد فدک ملک کسی نیست؛ از این رو آن را به نفع خلافت خود مصادره کرد.(الکافی، ج1، ص543) مالکیت فدک در دوران عمر و عثمان نیز به خاندان پیامبر اکرم بازنگشت.

گفته شده خلیفه اول علاوه بر فدک، باغ‌های هفتگانه (الحوائط السبعة) را نیز از فاطمه علیهاالسلام گرفت. نقل شده این باغ‌ها اموال مُخیرق یهودی مسلمان شده بود که در جنگ احد به شهادت رسید. او وصیت کرده بود که بعد از مرگش، آن باغ‌ها برای پیامبر باشد.(الطبقات الکبری، ج1، ص501) پیامبر نیز این هفت باغ را با فدک به حضرت زهرا علیهاالسلام بخشید.(وسائل الشیعه، ج19، ص 199)

دادخواهی فاطمه علیهاالسلام

پس از تصرف فدک، حضرت زهرا علیهاالسلام نزد خلیفه اول رفت و برای پس گرفتن فدک با وی صحبت‌هایی کرد که ابوبکر گفت: از پیامبر شنیدم: ما انبیا ارث نمی‌گذاریم و آنچه از ما باقی می‌ماند، صدقه است.(صحیح بخاری، ج۴، ص۷۹)

در مقابل حضرت زهرا علیهاالسلام در خطبه فدکیه به آیاتی از قرآن(نمل/16، انفال/75، مریم/5، نساء/11) اشاره کرد و این سخن ابوبکر را مخالف قرآن دانست. (کوپائی، فدک از غصب تا تخریب، ص94) همچنین علمای شیعه علاوه بر اینکه آیاتی را مخالف سخن ابوبکر دانسته‌اند، گفته‌اند این حدیث را به غیر از ابوبکر هیچ‌کدام از صحابه پیامبر اکرم نقل نکرده‌اند. (فروغ ولایت، ص242) ابن ابی‌الحدید(عالم سنی) نیز می‌گوید این روایت را فقط ابوبکر نقل کرده است.(شرح نهج‌البلاغه، ج4، ص82 و85)

همچنین نقل شده است هنگامی که عثمان به خلافت رسید، عایشه و حفصه نزد او رفتند و از او خواستند آنچه پدرانشان (خلیفه اول و دوم) به آنان می‌دادند، مجدد به آنان بدهد؛ اما عثمان گفت به  خدا سوگند چنین چیزی به شما نمی‌دهم. آیا شما دو نفر نبودید که نزد پدرتان شهادت دادید پیامبران ارث نمی‌گذارند. روزی چنین شهادت دادید و روزی میراث پیامبر را درخواست می‌کنید؟ (تقریب المعارف، ص286)

حضرت فاطمه علیهاالسلام به ابوبکر پاسخ داد: «پدرم این ملک را به من بخشیده است.» ابوبکر از حضرت برای اثبات این حرف شاهد خواست که به نقل برخی منابع امیرالمومنین علیه‌السلام و ام‌ایمن شهادت دادند (السیرة الحلبیة، ج۳، ص۵۱۲) و بنابر برخی دیگر امرالمومنین، ام‌ایمن و حسنین علیهم‌السلام شهادت دادند.(اصول الکافی، ترجمه کمره‌ای، ج۳، ص۸۰۹) ابوبکر پذیرفت و کاغذی نوشت تا کسی به فدک دست‌درازی نکند. وقتی حضرت از مجلس بیرون آمد، خلیفه دوم او را دید و نوشته را گرفت و پاره کرد.(السیره الحلبیه،ج3، ص512)

بنابر برخی منابع اهل سنت، ابوبکر شاهدان فاطمه را نپذیرفت و دو مرد را برای شهادت طلبید.(فتوح‌البلدان،ص40) ابن ابی‌الحدید، عالم سنی می‌گوید: «از ابن فارقی مدرس بغداد پرسیدم آیا فاطمه راست می‌گفت. ابن فارقی گفت آری. پرسیدم پس چرا ابوبکر فدک را به او نداد؟ گفت اگر چنین می‌کرد فردا خلافت را برای شوهرش ادعا می‌کرد و ابوبکر نمی‌توانست سخنش را نپذیرد. ابن ابی‌الحدید در ادامه می‌نویسد: «ابن فارقی اگرچه به شوخی این سخن را گفت، حرفش صحیح بود.(شرح نهج‌البلاغه، ج16،ص284) 

ادعاهای حکومت!

حکومت در مقابل حق‌خواهی حضرت فاطمه علیهاالسلام دو ادعا مطرح کرد:

1- صدقه بودن فدک
معنای این عبارت آن است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، فدک را به کسی نبخشیده و با آن مانند صدقه جاریه برخورد می‌کرد. یعنی رسول خدا از درآمد فدک زندگانی شخصی حضرت فاطمه علیهاالسلام و بنی هاشم را تامین می‌کرد و مازاد آن را در راه خدا به مصرف می‌رساند.
از آن جا که ابوبکر خود را جانشین مشروع پیامبر اکرم می‌دانست، قصد داشت با در اختیار گرفتن فدک، این مشروعیت ادعایی را برای همگان به اثبات برساند و چنان اعتقاد داشت که چشم‌پوشی از این زمین نوعی خلل در مشروعیت حکومتش پدید می‌آورد.

2- حدیث نفی ارث پیامبران
منظور از این حدیث، روایتی است که ابوبکر آن را از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله چنین نقل کرد: "ما پیامبران از خود ارث باقی نمی‌گذاریم. هر چه از ما ماند، صدقه است."

چند نکته در مورد حدیث فوق

الف- تا آن زمان این حدیث را جز ابوبکر هیچ کس نشنیده بود. بسیاری از محدثان نیز بر این نکته اتفاق نظر دارند که راوی این حدیث تنها ابوبکر بود.

ب- ابوبکر با نقل این حدیث ناقل سخن پیامبر اکرم بود و در طرف مقابل، حضرت فاطمه و امیرالمومنین علیهماالسلام و ام ایمن ناقل سخن و کردار پیامبر اکرم مبنی بر بخشش فدک بودند.

ج- این حدیث با آیات متعددی از قرآن که در آن میراث انبیا مطرح شده است، منافات دارد.

د- اگر طبق این حدیث بپذیریم پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله هیچ گونه مالی به ارث نگذاشت، چگونه است که طبق نقل اهل تسنن بعضی از اموال پیامبر مانند وسایل شخصی و نیز حجره‌های آن حضرت به ارث می‌رسید.

نارضایتی فاطمه علیهاالسلام تا پایان عمر

علاوه بر منابع شیعه،(کفایة الأثر، ص۶۵) منابع اهل سنت نیز نقل کرده‌اند حضرت فاطمه علیهاالسلام پس از ماجرای فدک، خیلی از ابوبکر و عمر ناراحت شد و تا زمان شهادت بر آن دو غضبناک باقی ماند: «فاطمه دختر رسول خدا غضب‌ناک گردید و از ابوبکر روی گرداند و تا پایان عمر به همین شکل باقی ماند. (صحیح البخاری، ج4، ص79)

نگاه امیرالمومنین علیه‌السلام درباره فدک

امیرالمومنین علیه‌السلام در نامه‌ای عثمان بن حنیف درباره فدک و داوری درباره آن آمده: «در زیر این آسمان تنها فدک در دست ما بود. مردمی بر آن بخل ورزیدند و مردمی سخاوتمندانه از آن دیده پوشیدند. بهترین داور پروردگار است، و مرا با فدک و جز فدک چه کار در حالی که فردا جایگاه آدمی گور است؟»(ابن ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۶، ص۲۰۵-۲۰۸)  

سرنوشت فدک در طول تاریخ

فدک در دوران امویان و عباسیان نیز در دست خُلفا بود و فقط در برخی دوره‌ها برای مدتی به فرزندان فاطمه بازگشت:

۱. دوران خلافت عمربن عبدالعزیز،(بلاذری، فتوح البلدان، ص۴۱)  ۲. دوران ابوالعباس سفاح، 3. دوران مهدی عباسی(مجلسی، فدک از غصب تا تخریب، ص۱۳۸) ۴. دوران خلافت مامون.(طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۷، ص۱۵۶)

پس از مأمون، متوکل عباسی دستور بازگرداندن فدک را به وضعیت قبل از دستور مأمون صادر کرد.(فتوح البلدان، ج۱، ص۳۸) بیشتر کتاب‌های تاریخی ماجرای فدک را بعد از متوکل ذکر نکرده‌اند.(مجلسی کوپائی، فدک از غصب تا تخریب، ص۱۳۹) 

تحلیل برخی از علمای شیعه

سیدجعفر شهیدی بر این باور است که هدف حضرت زهرا علیهاالسلام برای مطالبه فدک، گرفتن تعدادی درخت خرما و مقداری گندم نبود، بلکه او به دنبال زنده نگه‌داشتن سنت پیامبر اکرم و برپایی عدالت بود و نسبت به بازگشت ارزش‌های جاهلیت و برتری قبیله‌ای که در کمین جامعه اسلامی بود، احساس نگرانی می‌کرد.(علی از زبان علی، ص۳۷) سیدمحمدباقر صدر معتقد است مطالبه فدک نه یک مسئله شخصی و نزاع مادی، بلکه نوعی اعلام مخالفت علیه حاکمیت وقت و نامشروع دانستن بنیان‌های حاکمیت یعنی سقیفه بود که افرادی نظیر ابوبکر، عمر و ابوعبیده جراح پی‌ریزی کرده بودند.(فدک‌ فی‌ التاریخ‌، ص۶۳-۶۶) او مطالبه فدک را نقطه آغاز نهضت حضرت زهرا علیهاالسلام علیه حاکمیت و یکی از مراحل دفاع ایشان از امامت و ولایت می‌داند.(فدک‌ فی‌ التاریخ‌، ص۱۱۵-۱۱۷)

---