شغل اصلی عشایر چیست؟(مطالعات اجتماعی چهارم دبستان)

درس پنجم از مطالعات کلاس چهارم دبستان درباره زندگی شهری و روستایی می باشد. درس را با تفاوت شهر و روستا آغاز کرده است که زندگی شهری با زندگی روستایی چه تفاوتی دارند و صفحه اول ،تصویری از شهر را که در آن مجتمع تجاری،میدان،آپارتمان،خودروها،خیابان نشان داده شده و در تصویر دوم هم زندگی روستایی نشان داده شده که در واقع می توانید با مشاهده این تصاویر ،با تفاوت زندگی شهری و روستایی آشنا شوید.

در کنار زندگی شهری و روستایی؛سبک دیگری از زندگی وجود دارد که به عشایر معروف است. آنها گروهی هستند که برای تامین معاش و دامپروری در طول سال از منطقه ای به منطقه ی دیگر جابه جا می شوند. پهنه وسیعی از ایران، قلمرو زیست و فعالیت این جامعه بوده که اکنون نیز کمابیش چنین است. اگرچه امروزه عشایر نسبت محدودی از جمعیت کشورند، ولی به اقتضای شیوه زیست، قلمرو وسیعی از کشور، فضاهای زیستی عشایری است. در این مطلب می خواهیم درباره زندگی عشایر و شغل اصلی آنها مطالبی را بیان کنیم:

زندگی عشایر

همان طور که گفتیم سومین سبک زندگی بعد از شهری و روستایی، زندگی عشایر می باشد. واژهٔ عشایر، جمع عشیره به معنی قبیله است. این جامعه عبارت است از جامعه انسانی که نسبتاً خوداتکا و خودبسنده که ساخت اجتماعی قبیله‌ای دارد و عموماً زندگی خود را از دامداری اداره می‌کنند. در واقع مردم عشایر به داشته های خود تکیه می کنند و به آن بسنده هستند و از طریق دامپروری ،امورات زندگی خود را می گذرانند. جامعه عشایری شیوه زیستی متفاوت و جدای از شیوه زیست شهری و شیوه زیست روستایی دارند. طبیعت، از زندگی این افراد جدا نمی شود.آنها مردمانی ساده زیست و پرتلاش، که در اقتصاد کشور از جمله تولید مواد لبنی، پرورش دام و طیور و تولیدات نقش موثری دارند. بزرگترین اقوام عشایر در ایران بختیاری و قشقایی هستند.

کوچ ییلاقی و قشلاقی عشایر

کوچ عشایری عبارت است از حرکت خانواری عشایر ،از نقطه ای به نقطه ی دیگر با این هدف که از منابع طبیعی برای چرای دام استفاده کند. در این کوچ همه اعضای خانوار شرکت می کنند و بار وبنه و اثاث منزل و سرپناه قابل حمل هم به همراه خود می اورند.

این که مسیر کوچ کوتاه یا بلند باشد،در مفهوم کوچ تغییری ایجاد نمی کند. در گذشته با چارپایان وسایل زندگی را حمل می کردند، اما طی سال های اخیر از وسایل حمل و نقل ماشینی برای حمل و نقل وسایل استفاده می کنند و این کار در حال گسترش است.

در واقع عشایر در اصلاح ییلاق و قشلاق می کنند؛به مناطقی که دارای آب و هوای کوهستانی هستند و عشایر در فصول گرم سال برای زندگی به آنجا می روند "ییلاق یا سردسیر" می گویند.
 "قشلاق یا گرمسیر" به مناطق گرمسیری که مکانی برای زندگی در فصول سرد سال است گفته می شود. ساختار زندگی مردمان عشایر بر پایه قبیله ای و وابسته به دامداری است.

کوچ ییلاقی،کوچی است که از قشلاق آغاز می شود و به سمت سرزمین ییلاقی جریان می یابد.

کوچ قشلاقی کوچی است که از ییلاق آغاز میشود و رو به سوی قشلاق دارد. در داخل قلمرو ییلاقی و قشلاقی عشایر؛ کوچهای کوتاه محلی هم دیده میشود، که به منظور نو کردن محل استقرار صورت میگیرد.

خط سیر حرکت واحد کوچنده از ییلاق به قشلاق و برعکس را مسیر کوچ آن واحد می نامند. باید توجه شود که کوچ ممکن است از آبادی آغاز ،یا به آبادی ختم شود.

زیست‌بوم عشایری هم محدوده‌ای از سرزمین و قلمرو ایل یا قلمرو رده‌های ایلی عشایر است که شامل ییلاق، قشلاق و مسیر بین این دو (میان‌بند) است.

میان‌بند به مناطق بین قلمروهای ییلاقی و قشلاقی عشایر اطلاق می‌شود. مسیرهای عبور عشایر (ایلراه‌ها) و اتراقگاه‌های موقت بین‌راهی در میان‌بند قرار داشته‌است. همچنین، متناسب با فصل یا دورهٔ کوچ، میان‌بند دارای مراتع «بهارگه‌چر» یا «بهارچر» و «پاییزچر» بوده‌است.

انواع گروه های عشایر

واژه عشایر بیشتر در زبان فارسی و در مورد ایل‌های کوچنده در ایران به کار می‌رود. عشایر در قدیم در تعیین حکومت‌ها نقش اساسی داشته‌اند و اکثر خاندان هاو سلسله‌های حاکم بر ایران خاستگاه عشایری داشته‌اند. عشایر تقریباً نیروهای اصلی جنگی ایران را تشکیل می‌داده‌اند.بعضی از اصلاحات از واژه عشایر گرفته شده است:

عشایر اسکان یافته: خانوارهای عشایری که تمامی اعضای آن در یک مکان، به طور ثابت سکونت دارند و کوچ نمی‌کنند اما با توجه به حفظ برخی مناسبات اقتصادی (مالکیت و حقوق بهره‌برداری از مراتع و منابع قلمرو) و فرهنگی ،اجتماعی (احساس تعلق به ایل و عشیره) خود را عضو ایل، طایفه و … تلقی می‌کنند.
عشایر کوچنده: این عشایر باید حداقل سه ویژگی ساخت اجتماعی قبیله‌ای، اتکای معاش به دامداری، و شیوه زندگی مبتنی بر کوچ را داشته باشند، به اینها عشایر کوچنده گفته می‌شود. در واقع این گروه دارای وابستگی ایلی باشند، بین ییلاق و قشلاق کوچ کنند و تامین معاش او به طور عمده متکی بر فعالیت دامداری باشد.

عشایر نیمه‌کوچنده: به آن تعداد از خانوارهای عشایری گفته می‌شود که حداقل در یکی از قطب‌های استقرار (منطقه ییلاق، قشلاق یا میان‌بند) سکونت گاه ثابت داشته و همواره تعدادی از اعضای خانوار در آنجا سکونت دارند.

عشایر رمه‌گردان: به آن تعداد از خانوارهای عشایری گفته می‌شود که اکثر اعضای خانواده در یک نقطه یا مکان (در داخل قلمرو ایلی یا خارج از آن) سکونت ثابت دارندو در کوچ شرکت نمی‌کنند. در شیوه کوچ رمه‌گردانی، دام‌ها به همراه چوپان و تعدادی از افراد ذکور خانواده جابجا شده یا کوچ داده می‌شوند.
به عبارت دیگر:
عشایر صحرانشین:این گروه از عشایر، کوچ رو محض هستند و ساختمان و خانه چینه ( خشت و گلی) در ییلاق و قشلاق ندارند وتمامی سال را در زیر چادر یا سرپناهی متحرک به سر می برند.زندگی اقتصادی این گروه عمدتاً متکی بر دامداری و مرتع، منبع اصلی تأمین خوراک دام است. اکثریت این گروه از عشایر را بهره برداران فاقد زمین تشکیل داده اند.

عشایر نیمه صحرانشین:گروهی از عشایر کوچ رو که در قشلاق یا در ییلاق و یا هر دو دارای خانه بوده، نیمه صحرانشین تلقی می شوند. این گروه مدتی از سال به ویژه زمستان و ماهای سرد را در خانه خشت و گلی یا در بناهای شاخته شده از مصالح سخت به سر می برند.اکثریت خانه ها و بناهای ساخته شده عشایری در قشلاق است و مدت اقامت در قشلاق نیز بیش از ییلاق است. به همین جهت در زمستان تشخیص عشایر نیمه صحرانشین از روستاییان دشوار است.

عشایر یکجانشین:این گروه از عشایر در قشلاق یا ییلاق به طور دایم اقامت گزیده اندو بخشی از آنان به رمه گردانی دام در مراتع پیرامون کانونهای استقرار بسنده می کنند و برخی نیز فقط دامهایشان را برای استفاده از علوفه مرتعی به عشایر خویشاوند گروه اول و دوم می سپارند. در مواردی نیز علیرغم تمرکز فعالیتهای زراعی در قلمرو استقرار دایمی، از نسق زراعی خود در قلمرو دیگر، به شیوه های متفاوت مانند اجاره اراضی استفاده می کنند. الگوی زیست این گروه از عشایر که به دلایل متعدد زندگی چادرنشینی را رها کرده و یکجانشین شده اند، روستایی است.
این عشایر به گروه هایی تقسیم می شوند:
ایل : اتحادیه‌ای سیاسی که از تیره‌ها و طوایف عشایری تشکیل شده است است  و به اتکای وابستگی‌های خویشاوندی (نسبی، سببی و آرمانی) یا در برهه زمانی خاص، بنا به مصالح و ضرورت‌های سیاسی و اجتماعی با هم متحد می شوند و یک ایل را تشکیل می‌دهند. معمولاً ایلات سرزمین و قلمرو ایلی خاص خود را دارد و تحت رهبری و مدیریت شخصی با سمت ایلخان یا ایل بیگ اداره می‌شدند.
طایفه : عبارت از یک واحد اجتماعی ،سیاسی که از چند تیره تشکیل شده است و در سلسله مراتب رده‌های ایلی، مهم‌ترین و مشخص‌ترین رده به‌شمار می‌رود. در سلسله مراتب سازمان اجتماعی عشایر ایران، اکثر طوایف بین ایل و تیره قرار می‌گیرند اما طوایفی نیز وجود دارند که به هیچ ایلی وابسته نبوده و طایفه مستقل نامیده می‌شوند.

طایفه مستقل : در ساختار مبتنی بر تقسیمات ایلی جامعه عشایر ایران معمولاً بعضی از طوایف پیوند اجتماعی یا سیاسی چندانی با ایل خاصی ندارند و معمولاً از باقی‌مانده یک ایل مستقل که قدرت اجتماعی و اقتصادی و تعداد جمعیت آن‌ها تحلیل رفته باشد، شکل می‌گیرند. این طایفه ها نه آنقدر ضعیف شده‌اند که در ساختار سایر ایلات جای گیرندو با ایلات دیگر ادغام شوند و نه چندان قوی هستند که خود ایل مستقل باشند. این‌گونه بوده‌است که به عنوان طایفه مستقل از سایر ایلات به  زندگی خود ادامه می‌دادند و کلانتر مستقل از ایل خانان برای آنان منصوب می‌شده‌است. به عنوان مثال کردشولی‌ها در استان فارس که قبلاً ایل مستقلی بوده‌اند در مقاطعی به عنوان طایفه مستقل در تقسیمات کشوری مبتنی بر ایل طایفه مستقل خوانده می‌شدند.

تیره: در ساختار اجتماعی عشایر ایران، تیره از مجموع چند رده کوچک‌تر (مانند تش، بُنکو، گوبک، دودمان و …)تشکیل می‌شود که عمدتاً بعد از طایفه قرار دارد و رکن اصلی طایفه و ایل محسوب می‌شود. اساس تیره مبتنی بر پیوندهای خویشاوندی واقعی و اصل و نسبی از خط صلبی (پدری) است که همبستگی سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و دفاع از منافع افراد عضو را به عهده دارد.

شغل عشایر:

همانطور که گفتیم زمینه اصلی فعالیت عشایر دامداری و دامپروری است؛ولی زراعت و باغداری در ییلاق و قشلاق یا هر دو قلمرو با شغل اصلی آنها همراه است. سایر فعالیتهای تولیدی عشایر مانند زراعت، صنایع دستی و … از اهمیت کمتری برخوردار بوده و تحت الشعاع دامداری است.
دامداری
دامداری عشایری بر مبنای علوفه دام از مرتع ؛سازمان یافته است. این وابستگی بر تمام شئون زندگی و الگوی زیست عشایری تأثیر گذاشته، به طوری که آنها به پرورش دام های نشخوارکننده با استفاده از مراتع طبیعی اشتغال دارند وکوچ نشینی عمدتاً از تبعات چنین فعالیتی است.
 بر همین اساس عشایر ناچارند که به صورت دسته جمعی و به سختی در عرصه مراتع جابه جا شوند و مسیرهای طولانی را از جلگه های پست قشلاقی تا دامنه ها و مرتفعات صعب العبور ییلاقی طی کنند تا از مراتع قابل تعلیف(علوفه)، غذای دام های خود را تأمین کنند.آنا این شیوه ی سخت زندگی با سرگردانی ها و مشقت هایش پذیرفته اند؛به این دلیل که بتوانند به پشتوانه حقوق عرفی از مراتع سنتی خود، بدون پرداخت هزینه ای بابت علوفه مرتعی استفاده کنند.در واقع تأمین غذای دام امروزه مهمترین و اساسی ترین مسأله عشایر است. مهمترین فراورده های دامداری عشایری گوشت قرمز و شیر است.

زراعت
همانطور که گفتیم شغل دیگر عشایر ، زراعت می باشد. زراعت و باغداری همواره فعالیت جنبی و مکمل در زندگی عشایری کشور بوده که به منظور تأمین نیازهای غذایی از همان زمانهای قدیم در بین آنها روج داشته است. امروزه هدف از تولید زراعی، صرفاً به تولید مواد غذایی مورد نیاز خانوار محدود نمی شود، بلکه تولید محصولات علوفه ای را نیز در بر می گیرد. فعالیت زراعی مفصل و گذرگاه اصلی زندگی عشایری از کوچ نشینی محض به اشکالی دیگر از این شیوه زیست است که نهایتاً به یکجانشینی محض منتهی می گردد.
ویژگیهای بارز زراعت عشایری، ابتدایی بودن ابزار و تکنولوژی کشاورزی، عدم تنوع در کشت، بی توجهی نسبی به مرحله داشت در زراعت، فقدان نظام آبیاری، ضعف کارایی و روحیه دهقانیت در زارعین عشایری است.
صنایع دستی:
امروزه عشایر کشور با صنعت نوین و ماشینی، عمدتاً از طریق مصرف برخی از محصولات صنعت در دهه های اخیر آشنایی دارند؛اما در گذشته صنایع سنتی عشایر با تکنیک ابتدایی، محدود به تولید فرآورده های دستی بود. صنایعی مانند تولید سیاه چادر، گلیم، جاجیم،جوراب پشمی،دستکش، خورجین و قالیبافی در ابتدا برای تأمین نیازهای اولیه زندگی ایلی پدید آمده و تکامل یافته اند. بعدها مناسبات پولی _ کالایی گسترش یافت و دادوستد با مراکز مبادله ( روستایی و شهری) صورت گرفت، بخشی از این محصولات به بازار راه یافتند و منبع مکملی برای درآمد و اشتغال در جامعه عشایری گردید.
مردمان عشایر تمام مواد لازم برای زندگی خودشان را تولید می کنند. این مواد شامل شیر، ماست، کره، کشک و روغن حیوانی است. اصلی ترین منابع درآمد عشایر تولید مواد لبنی، کشاورزی و باغ های فصلی است.

بیشترین قلمرو زندگی عشایری در ایران

بیشترین قلمرو زندگی عشایری در ایران مربوط به مناطق غربی، جنوب شرقی و شمالی کشور است که بیشتر از همه در زاگرس میانی متمرکز شده اند. در شمال کشور عشایر ترکمن در نواحی شرقی دریای خزر و استان گلستان زندگی می کنند. عشایر لر بختیاری در خوزستان، اصفهان و زاگرس مرکزی زندگی می کنند. عشایر عرب در خوزستان و حاشیه خلیج فارس هستند. عشایر کرد در غرب کشور هستند. عشایر لر در استان لرستان زندگی می کنند. عشایر کرمانج در قسمت های شمالی خراسان رضوی و خراسان شمالی هستند. عشایر شاهسون در اردبیل و آذربایجان هستند.
مردمان عشایر سالی دو بار محل زندگی خود را عوض می کنند و برای بدست آورن آب و هوای بهتر این سختی را تحمل می کنند تا وضعیت زندگی مطلوبی داشته باشند.
زندگی عشایری فقط مختص مردم ایران نیست. در زمان های گذشته در آسیای مرکزی و شرقی، خاورمیانه و شمال آفریقا به صورت اقوام مختلف زندگی می کردند. هنوز هم اثر کوچ نشینی در مناطقی از اروپای مرکزی و شمال غربی مانند آلپ و بعضی از نقاط آمریکای شمالی و جنوبی وجود دارد.

آداب و رسوم و سنت های زندگی عشایری

مردمان عشایر با حفظ آداب و رسوم و پوشش های محلی خاصی که دارند به حفظ آئین های قدیمی کمک می کنند و باعث جذب توریسم می شوند. در جشن ها و مراسم های خود، بازی های محلی و رقص چوب اجرا می کنند. از اصلی ترین جاذبه های فرهنگی و اجتماعی عشایر شامل آهنگ ها و اشعاری با ادبیات فولکلوریک، اسب سواری و… است که همه را مجذوب خود می کند.

مشکلات عشایر

زندگی عشایری مشکلاتی را برای خود دارد. آنها با مشکلاتی دست و پنجه نرم می‌کنند که عمدتاً به دلیل شرایط اقتصادی و همچنین حوادث طبیعی پدید آمده‌اند. برای مثال می توان مشکلات مشکلات معشایر شمال کشور را به چند قسمت تقسیم کرد. یک سری از این مشکلات ریشه انسانی دارند،مانند عدم داشتن بازارهای مناسب برای عرضه تولیدات لبنی، گوشت، صنایع دستی و حتی گردشگری، فقدان تامین زنجیره تولید عشایر و ... و سری بعدی مشکلات هم بر اثر عوامل طبیعی مانند خسارات سیل، رانش زمین، از بین رفتن جاده ها، بالا امدن آب رودخانه ها، کرونا و ... به وجود آمده اند که این عوامل سبب شده تا عشایر در سال های اخیر به خصوص، متضرر شوند.

 در واقع اکثر جامعه عشایر با دامداری، تولید محصولات کشاورزی، لبنیات و صنایع دستی سهم بزرگی در رفع نیاز کشور دارند، حال مشکل نقدینگی، خرید تضمینی و بازارسازی محصول خواسته این جامعه زحمت کش می باشد.

سوالات در پنجم مطالعات چهارم :

1-شهر و روستا چه تفاوت هایی با هم دارند؟
شهر بسیار بزرگ تر از روستا است و علاوه بر خانه ، ادارات و کارخانه ها و... وجود دارد – سر و صدا در شهر زیاد است – اداره شهر به عهده شهرداری ها است.
در روستا اکثر مردم یکدیگر را می شناسند و با هم فامیل هستند – جمعیت روستا از شهر کمتر است – آب و هوای پاکیزه ای دارد – روستا کوچکتر از شهر است – اداره روستا به عهده شورای اسلامی روستا است – شغل روستاییان کشاورزی ، باغداری و دامداری است .

2- زندگی روستایی و عشایر چه تفاوتی با هم دارند ؟
شغل اصلی روستاییان کشاورزی است و محصولات روستائیان محصولات کشاورزی و لبنی ، قالی بافی و گلیم بافی است و در خانه های خود کنار مزرعه زندگی می کنند
شغل اصلی عشایر دامداری است و برای چرخاندن دام ها کوچ می کنند و در چادر زندگی می کنند

3- شهرهای بزرگ چه شهرهایی هستند ؟ شهرهایی که بیش از یک میلیون نفر جمعیت دارند و از امکانات بیشتری مانند دانشگاه ، سینما ، بیمارستان ، هتل و... برخوردار هستند.

4- استان چیست ؟
برای اداره ی بهتر کشورها را به قسمت های بزرگی تقسیم می کنند که به هریک از این قسمت ها استان می گویند.

5- مرکز استان چگونه شهری است ؟
معمولا بزرگ ترین و پرجمعیت ترین شهر هر استان مرکز آن استان است که با انواع راه ها به شهرهای دور و نزدیک آن استان مربوط می شود.

6-استان های کنار دریای خزر را نام ببرید؟ گیلان ، مازندران ، گلستان

7- دریاهای ایران را نام ببرید؟ در شمال دریای خزر ، در جنوب دریای عمان و خلیج فارس

8- سه مورد از شهرهای پرجمعیت ایران را نام ببرید؟ اهواز ، تهران ، اصفهان

9- کار بیشتر روستائیان چیست ؟ کشاورزی و باغداری

10- بعضی از روستائیان علاوه بر کشاورزی به چه کاری مشغولند ؟ بعضی از روستائیان علاوه بر کشاورزی به دام پروری و تولید صنایع دستی مانند قالی بافی و جاجیم بافی مشغولند

11- روستائیان چگونه غذای خود و سایر مردم را فراهم می کنند ؟ با تولید محصولات کشاورزی

12- چرا بیشتر مردم روستا همدیگر را می شناسند و با هم خویشاوندند؟ روستا از شهر کوچکتر و کم جمعیت تر است به همین دلیل بیشتر مردم روستا همدیگر را می شناسند

13- اداره هر روستا به عهده کیست؟ شورای اسلامی روستا

14- مردم روستا خانه های خود را کجا می سازند؟ در کنار مزرعه و باغ ها می سازند و از هوای تمیز و سالم استفاده می کنند
15- در شهر چه فعالیتی انجام نمی شود؟ کشاورزی

16- بیشتر شهرنشینان کجا کار می کنند ؟ کارخانه ، مغازها و اداره ها و...

17- معمولا در مرکز شهر و خارج شهر چه قرار دارد؟
خارج شهر : کارخانه ها و کارگاهها
مرکز شهر : اداره ، فروشگاهها ، بیمارستانها و دانشگاه ها

18- شهرها نسبت به روستا چه ویژگی دارند ؟ بزرگتر و پرجمعیت تر از روستا هستند

19- اداره شهر ها به عهده کیست ؟ شهرداری

20- یکی از وظایف شهرداری ها چیست ؟ زیبا نگه داشتن شهر و حفظ پاکیزگی شهر

21- شغل اصلی عشایر چیست ؟ دام پروری

22- چرا عشایر کوچ می کنند؟ بر چرخاندن دام ها از جایی به جای دیگر کوچ می کنند

23- از ویژگی های عشایر توضیح دهید ؟
شغل اصلی آن ها دام پروری است – برای چرخاندن دام ها از جایی به جای دیگر کوچ می کنند – در چادر زندگی می کنند – معمولا با هم خویشاوندند – گوشت ، لبنیات ، گلیم و جاجیم از محصولات عشایر است

24- از تولید عشایر مثال بزنید؟ گوشت ، لبنیات ، گلیم و جاجیم از محصولات عشایر است

---