لقمان حکیم در قرآن چه نصحیتهایی را به فرزندش کرد؟

سوره لقمان سی و یکمین سوره و از سوره‌های مکی قرآن است که در جزء ۲۱ قرار داردو 34 آیه دارد.این سوره به دلیل اینکه نام لقمان در آن ذکر شده و در آن به فرزندش نصیحت می کند،لقمان نامیده می شود.

در فضیلت این سوره از پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله و سلم روایت شده: هر که این سوره را قرائت کند در روز قیامت لقمان رفیق و همراه او خواهد بود و ده برابر تعداد کسانی که امر به معروف و نهی از منکر کرده اند به او حسنه داده می شود.

محتوای سوره لقمان

 این سوره همانند سوره های مکی به حکمت و اخلاق دعوت کرده و به توحید الهی و ایمان به معاد و عمل به کلیات شرایع دین اشاره نموده است . همچنین سوره لقمان عظمت و اهمیت قرآن در هدایت بشر را بیان نموده و انسانها را به افارد نیکوکار و مستکبر تقسیم کرده و سرنوشت آنها را گفته است .

سوره لقمان نصایح و موعظه‌های لقمان به فرزندش مبنی بر توحیدگرایی و عدم شرک به خدا، احترام به پدر و مادر و اطاعت از آن دو، اقامه نماز، امر به معروف و نهی از منکر، صبر، تواضع، عدم تکبر و گفتار نرم و آرام و گفتارهایی پیرامون مخلوقات خداوند و همچنین دلایل ایمان به مبدأ و معاد و علوم اختصاصی خداوند، مانند زمان مرگ و برپایی قیامت را بیان کرده است.

لقمان کیست؟

لقمان حکیم، از حکیمایی است که اصلش حبشی بوده و قرن‌ها پیش از اسلام در روزگار داود پیغمبر (علیه‌السّلام) زندگی می کرده است. لقمان از شخصیت‌های بزرگ قرآنی است که خداوند در قرآن کریم، به نیکی از او یاد کرده و پند و اندرزهای ارزشمند او به فرزندش در قرآن کریم و روایات متعددی نقل شده است.

درباره لقمان اختلاف نظر وجود دارد.برخی معتقدند لقمان حکیم بوده و به مقام نبوت نرسیده و برخی معتقدند که او یکی از پیامبران خداست و حکمت را که در قرآن صفت او آمده است به نبوت تفسیر کرده اند.

لقمان حکیم، غلام سیاهی بود که در سرزمین سودان به دنیا آمد.اگرچه او چهره ای سیاه و نازیبا داشت،ولی از دلی روشن، فکری باز و ایمانی استوار برخوردار بود. او مردی امین بود، چشم از حرام می بست و از حرف ناسزا و بی مورد پرهیز می کرد و هیچ وقت خودش را به گناه آلوده نمی کرد و هیچگاه اراده خود را تسلیم خشم و هوای نفس نمی کرد.

لقمان به معنای انسان کامل و معروف است. نام ایشان دوبار در قرآن مجید ذکر شده است «و لقد آتینا لقمان الحکمة ان اشکر لله … و اذ قال لقمان لابنه و هو یعظه …» (سوره لقمان،یات 12و13)

 در آیه 12 سوره لقمان آمده: و ما به لقمان مقام (علم و) حکمت عطا کردیم (و فرمودیم) که (بر این نعمت بزرگ) خدا را شکر کن، و هر کس شکر حق گوید به نفع خود اوست و هر که ناسپاسی و کفران کند خدا (از شکر و سپاس خلق) بی‌نیاز و (به ذات خود) ستوده صفات است.

از این آیه متوجه می شویم که لقمان یكى از بندگان خالص و پاك خداست و حکیم است و به مقام نبوت نرسیده است. پیامبر اكرم صلى الله علیه و آله فرمودند: لقمان، پیامبر نبود، ولى بنده‌اى بود كه بسیار فكر مى‌كرد و به خداوند ایمان واقعى داشت. خدا را دوست داشت و خداوند نیز او را دوست مى‌داشت و به او حكمت عطا كرد.

همچنین امام صادق (ع) هم درباره این حکیم فرموده اند: لقمان، حكمت را به خاطر مال و جمال و فامیل دریافت نكرده بود، بلكه او مردى پرهیزكار، تیزبین، باحیا و دلسوز بود. اگر دو نفر با هم درگیر مى‌شدند و خصومتى پیدا مى‌كردند، میان آنها آشتى برقرار مى‌كرد.

لقمان در دوره حضرت داود زندگی می کرده و از بستگان حضرت ایّوب بود. او میان حكیم شدن یا حاكم شدن مخیّر شد و حكمت را انتخاب كرد. از لقمان پرسیدند: چگونه به این مقام رسیدى؟ گفت: به خاطر امانت‌دارى، صداقت و سكوت درباره‌ى آنچه به من مربوط نبود.

 نصیحتهای لقمان به فرزندش

لقمان سعی می کرد در مناسبتهای مختلف فرزندش و همچنین سایر مردم را پند و اندرز کند.

در آیه 13 سوره لقمان آمده: یَا بُنَیَّ لَا تُشْرِكْ بِاللَّهِ ۖ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ . ای پسر عزیزم، هرگز شرک به خدا نیاور که شرک بسیار ظلم بزرگی است.این آیه اشاره به توحید کرده است. از بهترین راه‌هاى تربیت صحیح فرزند، گفتگوى صمیمى با اوست.لقمان در این آیه فرزندش را موعظه می کند و از او می خواهد که هیچ گاه ،چیزی را همتای خدا قرار ندهد.

شرك، بزرگ‌ترین خطر و اصلى‌ترین مسئله در نزد خداوند است، شرك ظلم عظیم است. «لَظُلْمٌ عَظِیمٌ» یعنى اگر همه‌ى دنیا را به كسى بدهند كه مشرك شود، نباید بپذیرد.

 در واقع اوّلین پیام و هدف تمام انبیا، مبارزه با شرك و دعوت به بندگى خالصانه خداوند است و لقمان هم در این آیه فرزندش را به توحید و یکتا پرستی دعوت کرده است.

 در آیه 16 این سوره آمده است: "یَا بُنَیَّ إِنَّهَا إِنْ تَكُ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ فَتَكُنْ فِی صَخْرَةٍ أَوْ فِی السَّمَاوَاتِ أَوْ فِی الْأَرْضِ یَأْتِ بِهَا اللَّهُ ۚ إِنَّ اللَّهَ لَطِیفٌ خَبِیرٌ" ای فرزندم، خدا اعمال بد و خوب خلق را گر چه به مقدار خردلی در میان سنگی یا در (طبقات) آسمان‌ها یا زمین پنهان باشد همه را (در محاسبه) می‌آورد، که خدا توانا و آگاه است.

این آیه از قرآن هم اشاره به معاد دارد. دومین اندرز لقمان در باره حساب اعمال و معاد است. لقمان فرزندش را به علم و قدرت الهى توجه می دهد. این آیه اشاره به این دارد  که اعمال نیک و بد هر قدر کوچک و کم ارزش، و هر قدر مخفی و پنهان باشد، همانند خردلی که در درون سنگی در اعماق زمین، یا در گوشه‌ای از آسمانها مخفی باشد، خداوند لطیف و خبیر که از تمام موجودات کوچک و بزرگ و صغیر و کبیر در سراسر عالم هستی آگاه است آن را برای حساب، و پاداش و کیفر حاضر می‌کند، و چیزی در این دستگاه گم نمی‌شود.

آیه 17 سوره لقمان: " یَا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلَاةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَاصْبِرْ عَلَىٰ مَا أَصَابَكَ ۖ إِنَّ ذَٰلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ" ای فرزند عزیزم، نماز را به پا دار و امر به معروف و نهی از منکر کن و (بر این کار از مردم نادان) هر آزار بینی صبر پیش گیر، که این نشانه‌ای از عزم ثابت (مردم بلند همّت) در امور عالم است.

یكى از وظایف والدین نسبت به فرزندان، سفارش به نماز است.در این آیه هم لقمان از فرزندش می خواهد که نماز بخواند و امر به معروف و نهی از منکر کند و در مقابل سختی ها صبر داشته باشد.در واقع بعد از تحکیم پایه‌های مبدأ و معاد که اساس همه اعتقادات مکتبی است به مهمترین اعمال یعنی مسأله نماز پرداخته، می‌گوید: «پسرم! نماز را برپا دار». در این آیه متوجه می شویم که امر به معروف و نماز، مخصوص دین اسلام نیست و قبل از اسلام هم، لقمان  فرزندش را سفارش به نماز كرده است.
لقمان از فرزندش خواسته نماز بخواند ،چون نماز مهمترین پیوند او با خالق است و قلب را بیدار و روح را با صفا می سازد . بعد از برنامه نماز به مهمترین دستور اجتماعی یعنی امر به معروف و نهی از منکر پرداخته و می‌گوید: «و (مردم را) به نیکیها و معروف دعوت کن و از منکرات و زشتیها بازدار.

بعد از نماز و امر به معروف و نهی از منکر ،از فرزندش خواسته که در مقابل سختی ها صبر داشته باشد.

آیه 18:" وَلَا تُصَعِّرْ خَدَّكَ لِلنَّاسِ وَلَا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحًا ۖ إِنَّ اللَّهَ لَا یُحِبُّ كُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ " و هرگز به تکبّر و ناز از مردم (اهل نیاز) رخ متاب و در زمین با غرور و تبختر قدم بر مدار، که خدا هرگز مردم متکبر خودستا  را دوست نمی‌دارد.

 لقمان بعد از توحید و معاد و خواندن نماز و امر به معروف و نهی از منکر از فرزندش می خواهد که با مردم با غرور و تکبر برخورد نکند. او به مسائل اخلاقی در ارتباط با مردم و خود پرداخته و ابتدا تواضع و فروتنی و خوشروئی را توصیه کرده و می گوید با بی‌اعتنائی از مردم روی مگردان و و مغرورانه بر زمین راه مرو ؛ چرا که خداوند هیچ متکبر مغروری را دوست ندارد.

 در این آیه لقمان حکیم،فرزندش را از دو صفت بسیار زشت و ناپسند که مایه از هم پاشیدن روابط صمیمانه اجتماعی است، برحذر می دارد و اشاره می‌کند یکی تکبر و بی‌اعتنائی، و دیگر غرور و خود پسندی که هر دو در این جهت مشترکند که انسان را در عالمی از توهّم و پندار و خود برتربینی فرو می‌برند، و رابطه او را از دیگران قطع می‌کنند.
 آیه 19:" وَاقْصِدْ فِی مَشْیِكَ وَاغْضُضْ مِنْ صَوْتِكَ ۚ إِنَّ أَنْكَرَ الْأَصْوَاتِ لَصَوْتُ الْحَمِیرِ" و در رفتارت میانه روی اختیار کن و سخن آرام گو (نه با فریاد بلند) که زشت‌ترین صداها صوت الاغ است.

 در آیه قبل لقمان فرزندش را از صفت زشت دور می کند و در این آیه دو برنامه دیگر اخلاقی را که جنبه مثبتی دارد، راهنمایی می کند. در راه رفتن اعتدال را رعایت کند و هرگز فریاد مزن.

در واقع در این دو آیه از دو صفت، نهی و به دو صفت، امر شده: «نهی» از «خود برتر بینی»، و «خود پسندی»، که یکی سبب می‌شود انسان نسبت به بندگان خدا تکبر کند، و دیگری سبب می‌شود که انسان فکر کند که به کمال رسیده و در نتیجه درهای تکامل را به روی خود ببندد هر چند خود را با دیگری مقایسه نکند و «امر» به رعایت اعتدال در «عمل» و «سخن»، زیرا تکیه روی اعتدال در راه رفتن یا آهنگ صدا در حقیقت به عنوان مثال است.

 در واقع اگر کسی این چهار صفت را داشته باشد؛ انسان موفق ،خوشبخت و پیروزی است و در میان مردم محبوب، و در پیشگاه خدا عزیز است.
در این نصیحتها و  اندرزهاى دهگانه، لقمان به توحید و معاد و نماز اشاره کرده، سپس به دو دستور اجتماعى امر به معروف و نهى از منکر پرداخته، آن گاه در مورد صبر و مقاومت در برابر حوادث سخت، سخن گفته و سرانجام سه نکته مهم از آداب معاشرت را یادآورى کرده است که اگر این ده دستور به طور صحیح رعایت شود، مدینه فاضله اخلاقى و انسانى به وجود خواهد آمد.

 نصیحتهای لقمان در روایات

موعظه و نصیحتهای لقمان به فرزندش علاوه بر اینکه در آیات قرآنی به آن اشاه شده است، در روایات ائمه هم این موعظه های دیده شده است.

از امام کاظم (علیه‌السّلام) رسیده که لقمان به فرزندش می‌گفت: ‌ای فرزندم دنیا دریائی است که بسی نسل‌ها در آن غرق گشته، پس کشتی تو در این دریا تقوی و پل عبورت ایمان به خدا و بادبان کشتیت توکل بر او بود، باشد که از این دریای ژرف نجات یابی و گمان نکنم نجات یابی؛ ‌ای فرزندم چرا مردم از پیامد اعمال خویش که خدا از آن خبر داده نمی‌هراسند در حالی که هر روزه از عمرشان کاسته می‌شود؟ چرا آماده آینده خویش نمی‌گردند، در صورتی که عمرشان رو به زوال است؟! ‌ای فرزندم بیش از قدر کفاف، از مال دنیا میندوز و آن چنان در دنیا فرو مرو که به آخرتت زیان زند، و به طور کلی دنیا را رها مساز که سربار دیگران باشی.

 همچنین در حدیثی از امام محمد باقر (علیه‌السّلام) آمده: از جمله مواعظ لقمان به فرزندش این بود: ‌ای فرزندم اگر در مرگ شک داری خواب را از خود بردار و نخواهی توانست (که خواب اختیاری نباشد) و اگر از زنده شدن پس از مرگ (و قیامت) شک داری بیدار شدن را از خود بردار که آن نیز نتوانی، پس بدان که تو در اختیار خودت نباشی و در اختیار دیگری زندگی می‌کنی و خواب به منزله مرگ و بیداری به منزله زنده شدن پس از مرگ است.

امام جعفر صادق (ع) :لقمان به پسرش گفت: از خدای عز و جل چنان بترس که اگر نیکی جن و انس را بیاوری تو را عذاب کند و به خدا چنان امیدوار باش که اگر گناه جن و انس را بیاوری به تو رحم کند .

سخن آخر:

لقمان در موعظه و نصیحتهای خود، علاوه بر اینکه فرزند خود را خطاب قرار داده، همه انسانها را به توحید وخداپرستی و ایمان به روز معاد دعوت کرده و راه و رسم صحیح زندگی کردن را نشان داده است. پندهای لقمان حکیم می تواندبرای همه ما انسانها بسیار سودمند باشد و ما را در پیمودن راه کمال و سلوک خردمندانه یاری کند.

---