سیره تربیتی اهل بیت (ع) در تربیت فرزند چگونه بود؟

تربیت موضوعی مهم و سرنوشت ساز برای بشر می باشد و در سایه ی آن ،انسان حال و هوای انسانی و رنگ انسانیت پیدا میکند و از موجودی صرفا زیستی، به فردی اخلاقی و انسانی تبدیل می شود.

تربیت، مجموعه روش ها و راهکارهایی است که از ابتدای زندگی انسان، به کار گرفته شده است تا او در مسیر صحیح رشد و ترقی قرار گیرد و با توجه به این آموزش ها، بتواند خود را از انحراف نجات دهد و راه سعادت و کمال را در پیش گیرد.

 یکی از بهترین سیره و روش ها در تربیت ، به کار گرفتن سیره اهل بیت علیه السلام در تربیت فرزند می باشد. از آنجایی که بشر دچار محدودیت و نارسایی است، امروزه برنامه های بشر در تربیت ناکارمد شده است و تاثیر زیادی نخواهد داشت. در علم امروزی، آینده نگری کم و بیش دچار تعصبات و گرفتار خواسته ها و تمایلات نفسانی شده است.

 در چنین شرایطی تربیت و اصلاح فرزند جز از تأسی به پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) امکانپذیر نیست.در ادامه مطلب می خواهیم سیره و روش ائمه (ع) در تربیت فرزند را بیان کنیم:

فرزندان نعمت های الهی نزد والدین اند، هم می توان آنها را بر انجام کارهای  ناشایست و خلاف فطرت الهی شان به خاك ذلّت و پستی نشاند و هم با نشان دادن راه درست ، آنها را به سعادت رساند و خوشبخت کرد.

قرآن كریم، فرزند را وسیله ای برای آزمایش انسان می داند و اگر انسان از این آزمایش الهی سربلند بیرون بیاید،اجری عظیم از سوی پروردگار نصیب انسان خواهد شد. در واقع با تربیت اسلامی است كه فرزند، میوه دل و نور چشم و دسته گلی از گل های بهشت و باقیات الصالحات و الدین خواهد بود. با تربیت درست فرزندمی توان، او را کمک کار و یاور پدر و مادر کرد.پیامبر اکرم (ص) میفرماید: مِن سَعَادَةِ الرَّجُلِ الوَلَدُ الصَّالِحُ؛ فرزند صالح نشانه خوشبختی فرد است.

در سیره اهل بیت (علیهم السلام) آداب و سنت هایی پیدا می شود كه  آنها برای تربیت فرزند خودبه آنها عمل می کردند. عمل به این آداب، زمینه های مساعد تربیتی را در فرزند به وجود می آورد  وحتی ممكن است نقش برخی از این آداب در تربیت فرزند برای پدر و مادر مخفی باشد یا تأثیر كمتری از لحاظ ظاهری در تربیت فرزند داشته باشد ولی باید بدانید که به هر حال تأثیر خود را در فرزند خواهد گذاشت و بی تاثیر نخواهد بود.در ادامه برخی از این آداب را بیان می کنیم.

 گفتن اذان و اقامه در گوش نوزاد

خواندن اذان و اقامه در گوش نوزاد از سنت های پیامبر گرامی اسلام(ص) است و بعد از او، ائمه معصوم (ع) هم به این روش توجه زیادی داشتند و این کار را به عنوان یکی از اولین کار بعد از تولد کودک انجام می دادند و به مسلمانان دیگر نیز سفارش می کردند که وقتی نوزاد به دنیا آمد حتما در اولین زمان ممکن در گوشش اذان و اقامه خوانده شود.

رسول خدا (ص) در سفارش به علی (ع) فرمود: یا علیُّ إذا وُلِدَ لَكَ غُلامٌ أو جاریةٌ فأذَّنْ فی اُذِنه الیُمنی و أقم فی الیُسری؛ فإنه لا یَضُرُّه الشیطانُ أبداً؛ یا علی، هرگاه پسری یا دختری برایت به دنیا آمد در گوش راست او اذان بگو و در گوش چپش اقامه؛ در این صورت شیطان هرگز به اوگزندی نمی رساند.

 دلیل اینکه در زمان تولد نوزاد در گوش او اذان و اقامه خوانده می شود این است نخستین صدایی که گوش نوزاد  دریافت می کند، اذان و اقامه باشد که شامل توصیف عظمت و بزرگی خداوند متعال است. چون انسان با شهادت دادن به یگانگی خدا، رسالت پیامبر(ص) و امامت حضرت علی(ع) وارد دایره اسلام و مذهب تشیع می شود.

 با اینکه کودک تازه متولد شده جملات اذان و اقامه و مفهوم آن را درک نمی کند اما خواندن همین ذکرها بر روح و جسم او اثر می گذارد و روحیه مسلمانی او را تقویت  می کند. به همین دلیل لازم است پدران و مادران این سنت مهم و زیبای اسلامی را که از پیامبر (ص) آموخته ایم مورد توجه داشته باشند.

تحنیك یا كام برداشتن

تحنیك به معنای باز كردن كام نوزاد است.یکی دیگر از آداب و سنتهای اسلامی در ابتدای به دنیا آمدن فرزند تحنیک می باشد.
باز كردن كام نوزاد با آب فرات و تربت کربلا صورت می گیرد  و در صورت نبود آب فرات، با آب شیرین بویژه آب باران مستحب است. در صورتى كه جز آب شور، آب دیگرى نباشد آن را با کمی خرما یا عسل مخلوط کنند و كام نوزاد را با آن بردارند.
اهل بیت (ع) علاوه بر اینكه، خود به این سنت عمل می كردند، دیگران را نیز به آن سفارش می كردند. امام باقر (ع) فرمودند: إذا وُلدَ لأحدِكم...لِیَحَنَّكهُ بماءِ الفُراتِ و... ؛ هرگاه برای یكی از شما فرزندی به دنیا آمد كام او را با آب فرات بردارد.. و نیز امام صادق (ع) فرمود: حنّكوا اولادكم بتربة الحسین (ع) فانّه أمان؛ كام فرزندانتان را با تربت حسین (ع) بردارین كه ایمنی بخش است.بهتر است این کار به دست افراد صالح و پرهیزگار انجام شود

انتخاب نام نیکو برای فرزند

یکی از مسائل مهمی که در تربیت فرزندتاثیر دارد، انتخاب نام خوب و شایسته برای کودک می باشد. برخی از افراد ممکن است به دلیل عدم تناسب ، از نام خود ناراضی باشند و در بزرگسالی آن را تغییر دهند.

والدین باید به این نکته توجه داشته باشند که اگر برای کودک اسم زننده و مضحکی انتخاب کنند، باعث می شود که همواره مورد استهزا و تمسخر دیگران قرار گیرند.

 یکی از حقوقی که فرزند نسبت به پدر و مادرش دارد این است که نام نیکو برای او انتخاب کنند . اسلام ، انسانها را از نام گذاری های ناشایست و غیر متین برای فرزند بازداشته است. امام کاظم (ع) درباره انتخاب نام نیکو می فرماید:اَوَّلُ مَا یَبَرُّ الرَّجُلُ وَلَدَهُ اَنْ یُسَمِّیهِ بِأِسمٍ حَسَنٍ فَلیُحَسِّن اَحَدُکُمُ اسْمَ وَلَدِهِ؛ نخستین کار نیکی که شخص برای فرزندش انجام می دهد این است که نام نیکو بر او بگذارد. پس شایسته است هر یک از شما نام فرزند خود را نیکو قرار دهد.

اهمّیت نامگذاری کودکان تا این اندازه است که ائمه معصومین علیهم السلام سفارش کرده اند تا برای فرزند خود قبل از تولّد، نامگذاری کنید. حضرت علی (ع) می فرماید: فرزندان خود را قبل از اینکه به دنیا بیایند نامگذاری کنید، و اگر نمی دانید که مولود، پسر است یا دختر، او را به اسمی نامگذاری کنید که هم برای پسر مناسب است و هم برای دختر اگر بچّه به صورت سقط از مادر جدا شود، روز قیامت به پدر خود می گوید: چرا برای من نامی را انتخاب نکردی.

 بهتر است برای انتخاب اسم برای فرزند خود نام اولیای دین و ائمه معصوم (ع) را انتخاب کنید،چون با این کار نام اولیای دین و ائمه (ع) زنده نگه داشته می شود.در واقع این یک وظیفه دینی است که مؤمنین باید هوشیار باشند و مظاهر اسلامی را در تمام امور، مخصوصاً در نامگذاری فرزندان، رعایت کنند.

عقیقه

یکی دیگر آداب و سنت هایی كه در رفتار و گفتار پیامبر اكرم (ص) و اهل بیت آن حضرت بر آن تأكید فراوان شده، عقیقه برای فرزند است. عَقیقه، به سنت قربانی کردن در روز هفتم تولد فرزند، برای حفظ او از بلاها گفته می‌شود.

عقیقه در اصطلاح فقهی، به حیوانی گفته می‌شود که در روز هفتم تولد نوزاد، قربانی می‌شود. چون در این روز، موی سر بچه تراشیده می‌شود، قربانی این روز را عقیقه می‌نامند. احادیث متعددی درباره عقیقه کردن برای امام حسن (ع) و امام حسین (ع) توسط پیامبر(ص) وارد شده است با این مضمون که پیامبر روز هفتم تولد حسنین موی سرشان را تراشید و هم وزن آن نقره صدقه داد و قوچی برایشان صدقه داد. البته در برخی روایت عقیقه و تراشیدن سر حسنین(ع) به حضرت زهرا(س) نسبت داده شده است.
مستحب است که، برای نوزاد پسر، حیوان نر و برای نوزاد دختر، حیوان ماده ذبح شود و اگر عقیقه تاهنگام بلوغ، داده نشود، مستحب است انسان خود پس از بلوغ، عقیقه دهد. عقیقه، باید از چهارپایان گوسفند، گاو و شتر باشد. تأكید بر عقیقه به حدی است كه در برخی از روایات انجام آن واجب دانسته شده است. امام كاظم (ع) می فرماید: العقیقة واجبة اذا ولد للرجل ولد؛ هنگامی كه مردی صاحب فرزند می شود عقیقه بر او واجب است.

ختنه كردن:

 یکی دیگر از آداب و سنت های اسلامی ، ختنه کردن می باشد. این كار علاوه بر آثار معنوی كه در روایات ذكر شده آثار بهداشتی و جنسی دیگری هم دارد. ختنه کردن از نظر اسلام واجب است و اگر این کار انجام نشد بعد از بلوغ بر خود فرزند واجب است این کار را انجام دهد و اگر غیر مسلمانی که ختنه نشده است اسلام آورد، بر او واجب است این کار را انجام دهد. سرطان آلت در افراد ختنه شده اصلاً دیده نشده، در حالی كه بین افراد ختنه نشده، چنین سرطانی دیده شده است. سرطان پروستات و عفونت های مجاری ادراری در بین ختنه شده ها كمتر است.

نیازهای اساسی کودک

 کودک همانطور که آب و غذا ونیازهای زیستی دیگر احتیاج دارد، برای زندگی کردن به محبت هم نیاز دارد و اساس و پایه تربیت او بر اساس محبت صورت می گیرد. اگر پدر و مادر به کودک خود محبت کافی داشته باشند، آرامش روانی، امنیت خاطر، اعتماد به نفس، اعتماد به والدین و حتی سلامت جسمی نصیب فرزند خواهد شد.و اگر پدر و مادر تربیت او هیچ محبیت از خود نشان ندهند؛ موجب می شود که کودک احساس عجز و حقارت کند و آرامش روحی و روانی او از بین برود و بیماری های جسمی و روانی به سراغ او می آیند. والدین محبت خود را می توانند به شکل های گوناگون از جمله بوسیدن کودک، در آغوش گرفتن، گفتن جملات زیبا و محبت آمیز، خریدن هدیه و اسباب بازی و… برآورده کنند.

روشی که ائمه (ع) در تربیت فرزند داشته اند، نشان دهنده توجه ویژه مكتب تربیتی اسلام به این اصل مهم است.آنها هم نسبت به فرزندان خود بسیار محبت داشتند.در روایتی از امام باقر (ع)  که از پدر خود و او نیز از امام حسین (ع) نقل کرده است، آمده: من و برادرم نزد جدم رسول خدا (ص) رفتیم. پیامبر (ص) مرا بر زانوی چپ و برادرم حسن را بر زانوی راست خویش نشاند سپس مرا بوسید و فرمود: پدرم به فدای دو فرزندی باد كه امام اند.

پیامبر اكرم (ص) درباره محبت به فرزند فرمود: فرزندان خود را دوست بدارید و بر آنها ترحم كنید. فرزندان خود را ببوسید كه برای هر بوسه درجه ای در بهشت به شما خواهند داد كه فاصله هر درجه پانصد سال است. نگاه محبت آمیز پدر به صورت فرزند عبادت است.

والدین باید در تربیت فرزند خود توجه داشته باشند که به آنها احترام بگذارند و تکریم و احترام به دیگران را به آنها بیاموزند.در حقیقت تکریم و احترام به دیگران یک نوع ارزش به شمار می رود،پس والدین باید آن را به صورت عملی به کودکان خود آموزش دهند. اگر والدین به فرزند خود بی احترامی کند،همین بی احترامی کردن آثار منفی و عواقب سوء در تربیت و شخصیت کودک خواهد داشت.

از نکات بسیار مهمی که والدین باید در این زمینه به آن توجه داشته باشند این است که از زیاده روی و افراط در محبت بپرهیزند که این خود نیز مشکلاتی را به دنبال خواهد داشت.

خداوند در سوره منافقون مسلمانان را از محبت و علاقه زیاد به مال و فرزند که باعث غفلت از یاد خدا می‌شود، برحذر می‌دارد و می‌فرماید: ای کسانی که ایمان آورده‌اید مبادا اموال و فرزندانتان، شما را از یاد خدا غافل گرداند و هر کسی چنین کند از زیان کاران است.

 همانطور که محبت نکردن عواقب بدی برای فرزند خواهد داشت، محبت زیادی هم خوب نیست. محبت زیاد و بی جا، موجب ناز پروردگی، لوس بار آمدن و از خود راضی شدن کودک می‌شود و به سبب وابستگی شدید کودک به والدین، فرزندان را از کسب استقلال باز می دارد و در حقیقت زمینه ضعف و سستی کودک و عدم شکیبایی و پایداری او در مقابل مشکلات را فراهم می‌کند

 از نظر اسلام کودکان و نوجوانان هم شایسته کرامت و احترام هستند و باید به احساسات آنان احترام گذاشت. والدین در این خصوص وظیفه مهمی برعهده دارند .آنان باید شخصیت کودک را مورد توجه قرار داده، براساس اصل کرامت و حرمت انسان با او رفتار کنند. والدین با روش های زیر می توانند تکریم و احترام برای کودک خود داشته باشند:

به آنها سلام کنند:پدر و مادر برای اینکه به فرزند خود محبت کنند و به او احترام بگذارند، به او سلام کنندو سلام کردن به دیگران را به آنها آموزش دهند.ما نباید فراموش کنیم که پیامبر (ص) و اهل بیت با کودکان مهربان بودند و به آنها سلام می کردند.پیامبر مهربان همیشه زودتر به دیگران سلام می کرد،حتی کودکان. پیامبر (ص) علاقه ی زیادی به کودکان داشت و به یاران خود می فرمود:تا زنده هستم سلام کردن به کودکان را ترک نمی کنم.امام رضا (ع) از پدران خو نقل می كند كه پیامبر (ص) فرمود: پنج چیز را تا هنگام مرگ ترك نخواهم كرد...و سلام كردن بر كودكان، تا این كار پس از من سنتی برای دیگران باشد.

 با احترام صدا زدن
یکی دیگر از روش های تربیتی ائمه (ع) در تربیت فرزند این بود که با انتخاب نام نیک برای کودکان، آنها را با احترام و نام نیک صدا می زدند. آنها در هنگام صدا زدن فرزند، از لفظ یا بنی فرزند عزیزم، استفاده می كردند.

 بازی کردن با کودک
والدین باید برای فرزند خود وقت کافی داشته باشند و با آنها بازی کنند. در واقع زمانی که با کودک خود بازی می کنند، برای آنها احترام و شخصیت قائل می شوند و به آنها اطمینان می دهند كه بازی آنان معتبر و معنادار است و از طرف آنها تایید شده است.این کار بزرگسالان کمک می کند تا کودک بیشتر از گذشته به بازی علاقه مند شود. داشتن بازی و سرگرمی سالم برای فرزند، یک نیاز فطرى و طبیعى است و والدین نباید از آن جلوگیری کنند.
 بازی برای كودكان به عنوان یك نیاز اساسی امروزه مطرح می شود كه كودكان نقش های مختلف راتمرین می کنند و از این طریق زندگی اجتماعی را یاد می گیرند و تجربه های جدید را به دست می آورند. جابر می گوید: نزد پیامبر (ص) رفتم در حالی كه حسن و حسین (ع) را بر پشت خود سوار كرده بود و چهار دست و پا راه می رفت و می گفت: شتر شما چه شتر خوبی است و شما چه سواران خوبی هستید.

 تشویق و تنبیه کردن
 یکی دیگر از اصولی که والدین باید در تربیت فرزند به آن اهمیت دهند، تشویق فرزند و تنبیه آنهاست. تشویق و تنبیه از جهاتی مانند ایجاد بیم و امید و بشارت و انذار یک روش تربیتی است؛ اما تفاوت هایی میان این شیوه ها و روش‌ها وجود دارد.گاهی لازم است که والدین در تربیت فرزند از تشویق و تنبیه استفاده کنند و با این روش آنها را از انجام کارهایی که نادرست و ناشایسته است باز می دارند و به انجام کارهای خوب تشویق می کنند.

آموزشهای دینی و اعتقادی به کودک
یادگیری از مهم ترین فرایندهای روانی است که از همان دوران کودکی باید زمینه های آن فراهم شود و به تدریج با بالا رفتن سن کودک، استعدادهای او نیز بیشتر شکوفا می شود. کودک به دلیل وجود حس قوی تقلید، تلاش می کند تا رفتاری همسان با والدین خود بازسازی کند. وجود این حس، به او کمک فراوانی در یادگیری کند. والدین باید از این حس قوی استفاده کنند و در آموزش چیزهای خوب مانند نماز خواندن ، روزه گرفتن، احترام گذاشتن به بزرگتر ها و سلام کردن و ....به فرزند خود به کار گیرند.
 امام صادق (ع) می فرمایند: هنگامی که کودک به سه سالگی رسید لا اله الا اللّه را به او بیاموزید و او را رها کنید (همین مقدار کافی است). وقتی هفت ماه دیگر گذشت محمد رسول اللّه (صلی الله علیه وآله) را به او آموزش دهید و سپس او را رها کنید تا چهار ساله شود. آن گاه صلوات فرستادن را به او بیاموزید. در پنج سالگی به او سمت راست و چپ را آموزش دهید و قبله را نشان او داده و بگویید سجده کند. آن گاه او را تا شش سالگی واگذارید. فقط پیش روی او نماز بخوانید و رکوع و سجود را یادش دهید تا هفت سالش هم تمام شود. وقتی هفت سالگی را پشت سر گذاشت، وضو ساختن را به او تعلیم دهید و به او بگویید نماز بخواند، تا هنگامی که نه ساله شد وضو و نماز را به نیکی آموخته باشد. و هنگامی که آن دو را به خوبی یاد گرفت خدا پدر و مادر او را به خاطر این آموزش شان خواهد آمرزید.

 سخن آخر:
اهل بیت عصمت و طهارت(علیهم السلام) همواره عنایت ویژه ای به آموزش فرزند و بالا بردن سطح درک و معرفت او نشان می دادند؛ پی چه نیکوست که ما هم با استفاده از سیره و روش های آنها فرزندئانمان را تربیت کنیم و آنها را به راه راست هدایت کنیم.

---