چرا در قرآن سفارش شده تا نیازمندان و یتیمان را اطعام دهیم؟

هفته اطعام نیازمندان و اکرام ایتام از روز میلاد امام حسن (ع)آغاز می شود و تا روز شهادت حضرت علی (ع) ادامه دارد، به همین مناسبت در این مطلب می خواهیم به بررسی آیات قرآنی که درباره اطعام نیازمندان می باشد، بپردازیم.

اطعام به معنای غذا و طعام دادن  به دیگران است و یکی از دستورهای دینی شریعت اسلام است. یکی از مستحبات و اعمال نیک انسانی، اطعام دادن به فقیران و نیازمندان  است.

 از نظر اسلام، اطعام دادن به قیر و مسکین آنقدر اهیمت دارد که اگر کسی سهل انگاری کند و یا دیگران را از این کار نیک بازدارد، برای آنها مجازات در نطر گرفته است. در حقیقت کسانی که به اطعام مسکین توجه نمی‌کنند، در تنگنا و مجازات سخت‌تری قرار می‌گیرند. خداوند برای آنکه مردم به امر اطعام دیگران تشویق شوند می‌فرماید بی‌توجهی در تشویق دیگران به اطعام نیازمندان موجب می‌شود تا شخص از دوستی و مهربانی در قیامت محروم شود و مورد سرزنش خداوند قرار گیرد.

 در واقع وظیفه ی انسانی هر شخصی که توانایی کمک و یاری به دیگران دارد،این است که به نیازمندان کمک کند و دست آنها را گرفته و حداقل نیازهای غذایی‌ شان را برطرف سازد.

کسانی که ترک اطعام به نیازمندان می‌کنند و حتی حاضر نیستند لقمه‌ای در دستان آنها بگذارند تا از گرسنگی رهایی یابند،مورد شفاعت پیامبر (ص) و ائمه معصوم (ع) قرار نمی گیرند؛ در حقیقت این افراد در شقاوت و سنگ‌دلی به جایی رسیده‌اند که ارزش شفاعت نداشته و پست‌تر از آن هستند که مورد نظر و توجه شفاعت‌کنندگان قرارگیرند.

در قرآن کریم اطعام به نیازمندان از صفات انسانهای نیکوکار ومحسن می باشد. قرآن توضیح می‌دهد که ریشه اطعام به نیازمندان را باید در خصلت نیکی و انسانی آنها دید، چنان که بیانگر تقوا و اخلاص کامل کسانی است که از خود می‌گذرند و ایثارگرانه به اطعام دیگران می‌پردازند.ریشه اطعام به دیگران در حقیقت دوستی و محبت به خدایی است که این همه نعمت در اختیار بشر قرارداده و او را بی‌نیاز ساخته است.

روش های مبارزه با فقر و گرسنگی

اسلام براى مبارزه با فقر و گرسنگى، از سه روش استفاده كرده است:

 در روش اول ، نیازمندان را  در اموال ثروتمندان صاحب حق می دانند . قرآن كریم در آیه 19 سوره ذاریات در توصیف انسان‌هاى نیكوكار مى‌فرماید: 

(وَ فِى أَمْوَ لِهِمْ حَقٌّ لِّلسَّآئِلِ وَ الْمَحْرُومِ . [از ویژگى‌هاى نیكوكاران، این است كه‌] در اموال آنان، حقّى براى نیازخواه و محروم است)

امام علی (ع) می فرماید: خداوند سبحان، خوراك تهى‌دستان را در اموال توانگران قرار داده است . پس هیچ تهى‌دستى گرسنه نمى‌ماند ، مگر به سبب این كه ثروتمندى از حقّ او بهره‌مند شده است ، و خداى بزرگ در این باره از آنان بازخواست مى‌كند.

در روش دوم اسلام ؛مسلمانان را به اطعام نیازمندان تشویق می کند. در آیات 8 و 9 سوره ،دهر در توصیف ابرار (نیكان) مى‌فرماید:

(وَیُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلَى‌ حُبِّهِ مِسْكِیناً وَیَتِیماً وَأَسِیراً * إِنَّما نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِیدُ مِنْكُمْ جَزاءً وَلا شُكُوراً . و با وجود دوست داشتن غذا، آن را به مستمند و یتیم و اسیر مى‌دهند . [و مى‌گویند :] ما تنها براى رضاى خدا اطعامتان مى‌كنیم . از شما نه پاداشى مى‌خواهیم و نه سپاسى)

 (أَوْ إِطْعامٌ فِى یَوْمٍ ذِى مَسْغَبَةٍ * یَتِیماً ذا مَقْرَبَةٍ * أَوْ مِسْكِیناً ذا مَتْرَبَةٍ . یا در روز گرسنگى ، طعام دادن ، به یتیمى خویشاوند ، یا مستمندى خاك‌نشین) . پیش از این آیات و پس از آنها، خداوند سبحان، برخوردارى از انواع نعمت‌هاى بهشت را به كسانى كه داراى ویژگى یاد شده هستند، وعده داده است.

در روش سوم كسانى كه از اطعام نیازمندان امتناع مى‌ورزند را تهدید می کند: در آیات فراوانى از قرآن، چنین افرادى مستوجب عذاب‌هاى دوزخ معرّفى شده اند. حضرت محمد (ص) هم در این باره می فرماید: سوگند به آن كه جان محمّد در دست اوست ، به من ایمان نیاورده آن بنده‌اى كه شب را سیر بخوابد و برادر (/ همسایه) مسلمانش گرسنه باشد.

آیاتی درباره احسان و اطعام به نیازمندان

خداوند احسان و نیکوکاری را دوست دارد و برای نیکوکاران پاداش‌های بسیاری در نظر می گیرد. با این همه احسان و نیکوکاری را نسبت به قشری از جامعه مورد تاکید بیشتر قرار می‌دهد. فقیران بویژه مسکینان افرادی هستند که نمی‌توانند معاش خود را تامین کنند و به غذای سالم و مطلوبی دست یابند،این افراد  باید بیشتر از دیگران مورد توجه نیکوکاران قرار گیرند.

خداوند برای فقیران در هر مالی سهم و حقی قرار داده است تا به انسان‌ها بفهماند که همه اموالی که در اختیار دارند از خودشان نیست. همچنین از سوی دیگر، در امور عبادی چون حج و روزه نیز به مسئله اطعام فقیران توجه داده است و در کفاره شکستن قسم و برخی از مجازات‌ها نیز اطعام به فقیران را به عنوان یک راهکار دفع و رفع عذاب مطرح می‌کند.

در آیه 83 سوره بقره " بِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا وَذِی الْقُرْبَىٰ وَالْیَتَامَىٰ وَالْمَسَاكِینِ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا"نیکی کنید درباره پدر و مادر و خویشان و یتیمان و فقیران، و به زبان خوش با مردم تکلّم کنید؛ خداوند متعال پس از بیان لزوم توحید در عبودیت و عبادت و احسان و نیکوکاری به پدر و مادر، از احسان نسبت به مسکینان به عنوان عهد الهی سخن به میان می‌آورد.

 در این آیه احسان به معنای نیکی کردن ، نیک و زیبایی است. احسان، جامع‌ترین و وسیع‌ترین واژه در باب نیكى است. در واقع در این آیه آمده است زمانی که والدین فقیر هستند؛ از نظر مادی و اگر بی نیاز هستند احسان روحی به انها داشته باشیم. همچنین بعد از پدر و مادر ؛سخن از یتیم و مسکین به میان آمده است که باید  توجه داشت تا حقوق آنها حفظ شود و در عین محبت به آنها تعلیم داده شود.احسان باید همراه با ادب و بدون منّت باشد.

انسان‌ها باید  به عنوان یک عهد و پیمان با خداوند به دستگیری و یاری فقیران و مسکینان توجه کنند؛ زیرا احسان به فقیران و نیکی در حق آنان موجب می‌شود تا برکات و آثاری در زندگی هر دو طرف پدید آید که سرنوشت جامعه را به شکل دیگری رقم زند.

نیکوکاران با کمک به فقیران و نیازمندان ، محبت الهی را به سوی خود جلب می کنند.در آیه 36 سوره نسا  " وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا وَبِذِی الْقُرْبَىٰ وَالْیَتَامَىٰ وَالْمَسَاكِینِ وَالْجَارِ ذِی الْقُرْبَىٰ وَالْجَارِ الْجُنُبِ وَالصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَابْنِ السَّبِیلِ وَمَا مَلَكَتْ أَیْمَانُكُمْ ۗ إِنَّ اللَّهَ لَا یُحِبُّ مَنْ كَانَ مُخْتَالًا فَخُورًا"در این آیه هم به احسان و نیکوکاری نسبت به والدین، خویشان و یتیمان و فقیران و همسایه دور و نزدیک و دوستان موافق و رهگذران و بندگان که زیردست تصرف شمایند،سفارش شده است.

 در حقیقت  کسی که خداپرست واقعى باشد باید نسبت به بستگان، محرومان و همسایگان خود، متعهّد و مسئول باشد و حتی همسایگان دور نیز بر انسان حقّ دارند.

 کسانی که احسان می کنند باید توجه داشته باشند که در احسان كردن به اولویّت‌ها توجّه كنند. نام والدین قبل از بستگان و نام آنان قبل از یتیمان آمده است.در انتهای آیه آمده است :کسانی که نسبت به والدین و بستگان و یتیمان و محرومان جامعه بی توجه باشند،این بی توجهی نشانه تكبّر و فخر فروشى آنها است.در واقع احسان، باید همراه با تواضع باشد.

اطعامی که واجب نیست

یکی از مصادیق مهم احسان و نیکوکاری به فقیران، اطعام آنان است.همانطور که گفتیم  اطعام به معنای خوراندن غذا و خوراکی است. آیات فراوانی از قرآن وجود دارد که نیکوکاران را به اطعام دادن به فقیران و نیازمندان سفارش کرده است.

سوره انسان آیه 8 ، به آیه اطعام معروف است.این آیه در شأن اهل بیت(ع) نازل شده است بنابر احادیث ،حضرت علی(ع)، فاطمه (س) و خادم آنان فضه به خاطر شفای بیماری امام حسن (ع) و امام حسین (ع) سه روز روزه گرفتند و هر سه روز هنگام افطار با اینکه خود گرسنه بودند، غذایشان را به مسکین و یتیم و اسیر بخشیدند.

 در حقیقت اهل‌ بیت علیهم السلام نیز در اطعام به دیگران الگو بودند. «و یُطعِمونَ الطَّعامَ عَلى حُبِّهِ مِسكینـًا و یَتیمـًا واَسیرا × اِنَّما نُطعِمُكُم لِوَجهِ اللّهِ لا‌نُریدُ مِنكُم جَزاءً ولاشُكورا. این آیات بیان كننده اطعام خالصانه و خداپسندانه آنها است كه بدون هیچ چشمداشتى و فقط براى رضاى خداوند انجام گرفت و خداى متعالى به پاكى و خلوص عمل ایشان گواهى داده است.

در حقیقت اطعام در آیات سوره انسان ،از نوع اطعام واجب نیست، زیرا اطعام‌كنندگان خود به آن نیاز داشتند: «عَلى حُبِّهِ». آنها در شرایطی اطعام کردند که خودشان سه روز ،روزه گرفته بودند و به آن غذا نیاز داشتند و در چنین موقعیتى كه با تحمل سه روز گرسنگى همراه بود حاكى از اوج ایثار اطعام‌كنندگان از نظر اخلاق و رفتار و دلیل بر خلوص و فداكارى آنها است.

اطعام در زمان قحطی و گرسنگی

در آیات 14 تا 18 سوره بلد: اَوْ إِطْعَامٌ فِی یَوْمٍ ذِی مَسْغَبَةٍ ،  یَتِیمًا ذَا مَقْرَبَةٍ ،  أَوْ مِسْكِینًا ذَا مَتْرَبَةٍ ، ثُمَّ كَانَ مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ وَتَوَاصَوْا بِالْمَرْحَمَةِ  ،  أُولَٰئِكَ أَصْحَابُ الْمَیْمَنَةِ .

در این آیات ،قرآن كریم بر اطعامِ نیازمند كه در قحطى دچار سختى و گرسنگى شده اصرار دارد، یتیم و مسكین را از مصادیق بارز نیازمندان مى‌داند و اطعام به مساکین را از صفات اصحاب میمنه یعنی بهشتیان معرفی می‌کند و اینکه یکی از علل بهشتی شدن آنان اطعام به فقیران و مساکین بوده است.
 پیامبر (ص) در این مورد می فرماید: هر كس گرسنه‌اى را در روز قحطى اطعام كند خداوند او را از دَرِ مخصوص وارد بهشت مى‌كند.

اطعام در مراسح حج

گاهی اطعام فقیران بر افراد واجب می‌شود. از جمله در مراسم حج خداوند به حاجیان فرمان می‌دهد تا از گوشت قربانی خود فقیران را اطعام کنند.

در آیه 28 سوره حج : " لِیَشْهَدُواْ مَنَفِعَ لَهُمْ وَیَذْکُرُواْ اسْمَ‏اللَّهِ فِى أَیَّامٍ مَّعْلُومَتٍ عَلَى‏ مَا رَزَقَهُم مِّن بَهِیمَةِ الْأَنْعَمِ فَکُلُواْ مِنْهَا وَأَطْعِمُواْ الْبَآئِسَ الْفَقِیرَ" (مردم از هر منطقه ‏اى به حج خواهند آمد) تا شاهد منافع گوناگون خویش باشند و در ایام مخصوص حج خدا را یاد کنند، به خاطر چهار پایان زبان بست ه‏اى که رزقشان شده؛ پس از گوشت آنها بخورید و بینواى فقیر را اطعام کنید.

 در واقع در آیه آمده است که حضور در حج و رسیدن به منافع آن، باید با فقرزدایى همراه باشد و اجتماع اغنیا و بی نیازان در حج نباید آنان را از فقرا غافل کند.

و در  آیه 36 همین سوره:" وَالْبُدْنَ جَعَلْنَهَا لَکُم مِّن شَعَئِرِ اللَّهِ لَکُمْ فِیهَا خَیْرٌ فَاذْکُرُواْ اسْمَ اللَّهِ عَلَیْهَا صَوَآفَّ فَإِذَا وَجَبَتْ جُنُوبُهَا فَکُلُواْ مِنْهَا وَأَطْعِمُواْ الْقَانِعَ وَالْمُعْتَرَّ " و (قربانى کردن) شترهاى چاق را براى شما از شعائر الهى قرار دادیم، در آنها براى شما خیر است، پس (هنگام قربانى) نام خدا را بر شتران در حالى که ایستاده‏اند ببرید، پس چون به پهلو افتادند (و جان دادند) از (گوشت) آنها بخورید و به فقیر قانع و فقیرى که روى سؤال ندارد اطعام کنید.

حضرت امام‌صادق(ع) درباره معترکه در این آیه معرفی شده می‌فرماید که معتر همان رهگذری است که بر تو می‌گذرد تا او را اطعام کنی. همچنین آن حضرت درباره واژه قانع که در همین آیه مطرح شده نیز می‌فرماید: قانع کسی است که به آنچه به او می‌دهی راضی می‌شود و نسبت به آن ناراحتی، ترشرویی و دهن‌کجی نمی‌کند.

 از این ایه متوجه می شویم که گوشت قربانی باید بین خود و دیگران تقسیم شود و  افراد باید به تمام گروه‏هاى بى‏ بضاعت رسیدگى کنند.

 اطعام به عنوان کفاره

قرآن در مواردى به وجوب اطعام مساكین به عنوان کفاره برخى گناهان یا جایگزین كردن برخى از اعمال، اشاره كرده است.

آیه 89 سوره مائده"  لا یُؤاخِذُکُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ فی‏ أَیْمانِکُمْ وَ لکِنْ یُؤاخِذُکُمْ بِما عَقَّدْتُمُ الْأَیْمانَ فَکَفَّارَتُهُ إِطْعامُ عَشَرَةِ مَساکینَ مِنْ أَوْسَطِ ما تُطْعِمُونَ أَهْلیکُمْ أَوْ کِسْوَتُهُمْ أَوْ تَحْریرُ رَقَبَةٍ فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ ثَلاثَةِ أَیَّامٍ ذلِکَ کَفَّارَةُ أَیْمانِکُمْ إِذا حَلَفْتُمْ وَ احْفَظُوا أَیْمانَکُمْ کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ آیاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ"

خدا به قسمهای لغو بیهوده، شما را مؤاخذه نخواهد کرد، ولیکن بر (شکستن) آن قسمی که از روی عقیده قلبی یاد کنید مؤاخذه خواهد نمود. و کفاره آن قسم طعام دادن ده فقیر است از آن طعام متوسط که بر اهل خود غالباً تهیه می‌کنید، یا جامه بر آنها پوشانده و یا یک بنده آزاد کنید، و هر کس توانایی آن ندارد سه روز روزه بدارد. این است کفاره (شکستنِ) سوگندهایی که یاد می‌کنید؛ و باید (حرمت) سوگندهای خود را نگاه دارید. خدا بدین گونه روشن آیات خود را برای شما بیان می‌کند، شاید که شکر او به جای آرید.

در این آیه اطعام و تغذیه مساکین و فقیران به عنوان کفاره شکستن قسم و یکی از سه عمل اختیاری برای آن مطرح می‌شود.

 در واقع سوگندهایى كه بدون قصد و توجّه یا بى‌هدف و از روى عادت یا در حال هیجان وغضب، یا بر پایه‌ى مطالب نادرست، یا براى انجام كارهاى خلاف باشد، سوگندهاى لغو است. اینها كفّاره ندارد؛ ولى سوگندى كه از روى قصد و براى كار مفید باشد، الزام‌آور است و باید طبق آن عمل كرد، وگرنه كفاره دارد.

آثار اطعام دادن به نیازمندان

اطعام به نیازمندان همبستگی میان افراد جامعه را زیاد می کند و همدلی و محبت را در میان آنان گسترش می دهد و زمینه‌های همکاری را بین افراد فراهم می کند. اطعام همچنین از مهم‌ترین روش‌های رهایی جامعه از گرسنگی و فقر است؛ زیرا در آیات قرآن سخن از مساکین است که باید به آنها توجه شود و غذا و خوراک در اختیار آنها قرار گیرد.

نکته پایانی :

افراد نیکوکار و کسانی که به نیازمندان اطعام می دهند باید توجه داشته باشند که در اطعام دادن اخلاص داشته باشند . در حقیقت اطعام در صورتى ارزشمند است كه صرفاً براى رضاى خدا انجام شود و هیچ انگیزه‌اى جز خشنودى پروردگار در آن نباشد: «اِنَّما نُطعِمُكُم لِوَجهِ‌اللّهِ لانُریدُ مِنكُم جَزاءً و لا شُكورا». (سوره انسان/76،9) طبعاً در چنین اطعامى كه براى خدا و منزّه از هر گونه منت و اذیت و ریاكارى است. همه به ویژه نیازمندان شركت داده مى‌شوند؛ اما چنانچه در اطعام هدف ها و غرض های دیگرى دنبال شود، بسیارى از نیازمندان به ویژه انسان هاى عفیف‌النفس و خویشتندار، محروم مى‌مانند.

 همچنین بهتر است همان چیزی را که خودش دوست دارد را به نیازمندان اطعام دهد. شایسته است طعام دهنده، هم اطعام را دوست داشته باشد و هم از آنچه دوست مى‌دارد به دیگران بخوراند: آیات «و‌یُطعِمونَ الطَّعامَ عَلى حُبِّهِ...» (سوره انسان/76، 8)، و «لَن تَنالوا البِرَّ حَتّى تُنفِقوا مِمّا تُحِبّونَ» (سوره آل‌ عمران/3، 92)  درباره  این است که از آنچه که دوست دارید و نیکو می دانید، اطعام دهید.البته باید بدانند که اگر اطعام محبوب مورد نیاز خودشان باشد ،این اطعام دادن نزد خداوند فضیلت بیشتر و پاداش هاى ویژه‌اى دارد.

همانطور که در آیات 14 تا 18 سوره بلد گفتیم بهتر است در اطعام نیازمندان، آنان كه احتیاج بیشترى دارند در اولویت باشند و به هنگام سختى و قحطى بیشتر مورد توجه قرار گیرند.این آیات بر اطعام نیازمندان در روزهاى سخت زندگى و گرسنگى تأكید مى‌كند.

---