نکات کلیدی دعای ابوحمزه ثمالی

یكى از بهترین وسیله هاى ارتباط معنوى با خداوند و كسب صفاى باطن و تهذیب نفس؛ دعا و مناجات کردن به پیشگاه خداوند می باشد.انسان با دعا و مناجات به مراتب عالی انسانیت و اخلاق مداری دست پیدا می‌کند.انسان اگر بداند هنگام دعا کردن چه كسى را مى خواند و در برابر چه بزرگى به راز و نیاز مشغول است ؛چنان سرمست از باده مناجات مى شود كه هیچ لذّتى را در عالم با آن برابر نمی بیند.

انسان به طور فطری و خدادادی هنگامی که دعا می کند و با خدای متعال ارتباط برقرار می کند، احساس رضایتمندی و شعف به او دست می‌دهد، از این رو باید به ارزشمندی دعا و مناجات اهمیت داد و براى حلّ مشكلات و معضلات خود و دیگران ؛دعا كند. مخصوصاً در شبها و روزهایى كه دعا ارزش ویژه اى دارد ؛مانند روزها و شبهای ماه مبارک رمضان که تأكید بیشترى نسبت به آن شده است.

 یکی از دعاهایی که بسیار پرمعناست و دریایی از معارف و زیبایی‌های اخلاقی را در پیش روی مناجات کننده‌گان قرار می دهد، دعای ابوحمزه ثمالی است. این دعا برای شبهای ماه مبارک  بسیار سفارش شده است. خداوند در طول حیات و زندگی انسانها فرصت های طلایی زیادی در اختیار او قرار داده که اگر انسان از این فرصت ها به طور صحیح و اصولی استفاده کند، به سعادت ابدی و آرامش واقعی خواهد رسید.یکی از فرصت های طلایی ماه مبارک رمضان می باشد،در این ماه عزیز درهای رحمت و مغفرت به روی بندگان باز می شود و فرشتگان آسمانی به استقبال بندگان عاشق و عبادت کننده می‌شتابند.

 ابوحمزه ثمالی کیست؟

ثابت بن دینار ثُمالی، مشهور به ابوحمزه ثمالی، یکی از بزرگان کوفه؛راوی، محدّث و مفسر امامی قرن دوم و از اصحاب امام سجاد(ع)، امام باقر(ع) و امام صادق(ع) و در برهه ای از زمان، امام کاظم (ع) بود. کنیه اش ابوحمزه و کنیه پدرش ابوصفیه بوده. شیخ صدوق او را از قبیله طی و تیره بنوثُعَل می داند و دلیل شهرت ابوحمزه را به ثمالی سکونت او در محله اقامت قبیله ثُماله از تیره اَزْد گفته اند، برخی دیگر معتقدند نسب ثابت بن دینار به شخصی به نام ثمالة بن اسلم بن کعب که از قبیله ازد می رسد و به همین دلیل به او ثمالی می گویند.

ابوحمزه ثمالی در دوران امام سجاد(ع) شخصیتی مانند سلمان در زمان پیامبر اکرم(ص) بوده است. او استاد علم حدیث و فقه و تفسیر بود و معارف اهل بیت علیهم‌السلام را به شیعیان می آموخت. ابوحمزه ثمالى محضر 4 امام بزرگوار را درک کرده و مورد اعتماد و علاقه اهل بیت عصمت و طهارت علیهم‌السلام محسوب می‌‌شد. برخی او را از فقهای کوفه برشمرده اند.
ابو حمزه اولین بار زمانی که امام سجاد علیه السلام از مدینه به کوفه سفر نمودند ایشان را ملاقات کرد و شیفته ایشان شد. او ماجرای این ملاقات را اینگونه نقل می کند: «جلوى ستون هفتم مسجد كوفه نشسته بودم كه از سوى باب كنده مردى وارد شد كه من در طول عمر خویش شخصى زیباتر، خوشبوتر، پاكیزه‌تر و خوش‌لباس‌تر از او ندیده بودم. عمامه‌اى بر سر و پیراهنى عربى و قبایى بر تن داشت. كفش‌هاى عربى را از پاى درآورد و در كنار ستون هفتم به نماز ایستاد. تكبیره الاحرام نماز را وقتى ادا كرد، آن چنان جذاب و موثر بود كه موهاى بدنم سیخ شد. شیفته نغمه زیبا و لهجه دلرباى وى شدم. نزدیكتر شدم تا كلماتش را بهتر بشنوم. چهار ركعت نماز خواند با ركوع و سجود كامل و عالى. بعد از سلام نماز، شروع به دعا كرد: "الهى ان كان قد عصیتك، فانى قد اطعتك فى احب الاشیأ الیك الاقرار بوحدانیتك ..."

بعد از این كه از دعا فارغ شد، از مسجد بیرون رفت. من با اشتیاق تمام به دنبال او به راه افتادم تا این كه به محل نگهدارى شتران در كنار شهر كوفه رسیدیم. در آن جا غلامی ‌‌بود كه شتر این مرد با عظمت را محافظت می‌‌كرد. از غلام پرسیدم: این مرد كیست؟ جواب داد: آیا از شمائل و سیماى نورانى‌اش او را نشناختى؟ او حضرت زین العابدین، على بن الحسین علیه السلام است.

وقتى آقا را شناختم، خود را به قدم‌هاى مباركش انداختم و خواستم پاهایش را ببوسم. حضرت با دست‌هاى مطهر خویش مرا از زمین بلند كرد و فرمود: نه! اى ابا حمزه! سجده مخصوص خداوند عزیز و جلال است. عرض كردم: اى فرزند رسول الله! براى چه به این جا تشریف آورده‌اید؟ فرمود: براى آن چه كه دیدى! اگر مردم می‌‌دانستند كه نماز خواندن در مسجد كوفه چه فضیلتى دارد، مثل كودكان چهار دست و پا به سوى آن می‌‌شتافتند.

ابوحمزه در اثر مناجات‌هاى عارفانه و  نغمه‌هایی که شبها با پروردگارش داشت و عبادت های عاشقانه ای که در دل شب با خدای خود می کرد و از او اطاعت می کرد و با شاگردی مكتب ائمه علیهم‌السلام صاحب كرامت شد.

ابوحمزه بیشتر زمانهای خود را به عبادت و تدریس علوم اسلامی ‌‌سپری می کرد. او از به دست آوردن فیوضات معنوى و تربیتى از محضر ائمه علیهم‌السلام به ویژه امام سجاد علیه السلام غافل نبود. از سند دعاى معروف به «ابوحمزه ثمالى» معلوم می‌‌شود كه ابوحمزه در آن شب‌هاى نورانى ملازم محضر پیشواى چهارم علیه السلام بود.

 ابوحمزه علاوه بر این دعا ،آثار ارزشمند دیگری هم دارد. نجاشی از آثار ابوحمزه به تفسیر القرآن، کتاب النوادر و رسالة الحقوق عن علی بن الحسین(ع) اشاره کرده است.

 دلیل نام گذاری

دعای شریف امام سجاد(ع) ،طولانی‌ترین دعای سحر ماه رمضان است و برابر با دو جز قرآن کریم می باشد، از طریق ابوحمزه روایت شده و به همین علت «دعای ابوحمزه ثمالی» نام گرفته است.

کلام امام رضا (ع) درباره ابوحمزه ثمالی

ابوحمزه ثمالی، در دوران امام رضا(ع) نبوده و ایشان را درک نکرده و طبعاً راوی حدیثی از آن حضرت نیست، اما به اعتبار موقعیتی که در عالم تشیع داشته، مورد مدح و تمجید این حضرت قرار گرفته و از سوی امام رضا(ع) با سلمان فارسی و لقمان حکیم مقایسه شده است.

از امام رضا(ع) درباره ابوحمزه ثمالى روایت شده است:« ابوحمزه فى زمانه کلقمان فى زمانه و ذلک انه خدم اربعه منا على بن الحسین و محمد بن على و جعفر بن محمد و برهه من عصر موسى بن جعفر » ابوحمزه در زمان خود همانند لقمان در زمان خویش بود, زیرا او در خدمت چهار تن از ما بوده است: امام سجاد(ع) امام باقر(ع) امام صادق(ع) و برهه اى از دوره امام کاظم(ع). در روایت دیگرى آمده است:« ابوحمزه فى زمانه مثل سلمان فى زمانه» ابوحمزه در زمان خود مانند سلمان در زمانش است.

 نکاتی درباره دعا

یکی از نکات بسیار مهم و کلیدی در فرازهای نیایش ابوحمزه ثمالی،این است که مسیر زندگی انسان را به او نشان می دهد. در واقع این دعا تابلوهای راهنمایی در مسیر سلوک دینی و  اخلاق را به انسان معرفی می کند.این تابلوهای راهنمایی مانند  تابلوهای هدایت‌گری  هستند که یک آدرس درست و صحیح را به انسان نشان میدهند و مقصد صحیح زندگی انسان را به او بیان می کنند، آدرسی که بسیاری از انسان‌ها در طول حیات خود مسیر اشتباهی را برای رسیدن به آن طی می کنند و نمی توانند به مقصد صحیح و درست برسند.

دعای ابوحمزه ثمالی دعایی از امام سجاد (ع) می باشد و شامل صفات خداوند، اسم اعظم و همچنین دربردارنده مفاهیمی مانند دشواری‌های قبر و قیامت، سنگینی بار گناهان و لزوم اطاعت و پیروی از پیامبر اکرم(ص) و خاندان معصومش است. در این دعا راه‌های تضرع به درگاه خداوند، توبه و راه و رسم پرهیزگاری بیان شده است.

این دعا با جمله «إِلَهِی لا تُؤَدِّبْنِی بِعُقُوبَتِكَ» آغاز و با جمله «وَ رَضِّنِی مِنَ الْعَیْشِ بِمَا قَسَمْتَ لِی یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ» ختم می‌شود. در این دعا راه توبه و انابه و استغاثه به انسان نشان داده شده و نعمت های بزرگ الهی را  برشمره می شود و همچنین دشواری‌ها قبر و قیامت و تاریکی و تنهایی و سنگینی بار گناهان را ذکر کرده و لزوم اطاعت و پیروی از پیامبر اکرم(ص) و خاندان معصومش را تأکید فرموده است.

 آیت الله جوادی آملی در شرحی که بر این دعا داشته اند ، ذکر کرده اند که هیچ دعایی بدون نام خدا شروع نمی شود. دعای ابوحمزه ثمالی هم اگر چه اولش بسم الله الرحمن الرحیم ندارد، اما اول آن با الهی شروع می شود.  " إِلَهِی لا تُؤَدِّبْنِی بِعُقُوبَتِكَ وَ لا تَمْكُرْ بِی فِی حِیلَتِك" خدایا مرا به کیفرت ادب منما. بنابراین چون با نام شروع شده است، مشمول آن احادیثی نخواهد بود كه هر كاری كه به نام خدا شروع نشده است، ابتر و بی نتیجه است.

حمد وستایش پروردگار در دعای ابوحمزه ثمالی

بخش اول این دعا دربردارنده سپاس و ستایش خداوند متعال و شناساندن مبدأ هستی است و بیان می‌دارد که راه رسیدن به خدا برای راه‌پیمای آن نزدیک می‌باشد و اوست که امیدواران را از درگاه خود ناامید برنمی‌گرداند.

 "الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَدْعُوهُ فَیُجِیبُنِی، وَ إِنْ كُنْتُ بَطِیئاً حِینَ یَدْعُونِی، وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَسْأَلُهُ فَیُعْطِینِی، وَ إِنْ كُنْتُ بَخِیلاً حِینَ یَسْتَقْرِضُنِی، وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أُنَادِیهِ كُلَّمَا شِئْتُ لِحَاجَتِی، وَ أَخْلُو بِهِ حَیْثُ شِئْتُ لِسِرِّی بِغَیْرِ شَفِیعٍ، فَیَقْضِی لِی حَاجَتِی، وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لا أَدْعُو غَیْرَهُ، وَ لَوْ دَعَوْتُ غَیْرَهُ لَمْ یَسْتَجِبْ لِی دُعَائِی،"

سپاس خدای را که از او درخواست می کنم و او به من عطا می نماید، گرچه بخل می ورزم هنگامی که از من قرض بخواهد، و سپاس خدای را که هرگاه که خواهم برای رفع حاجتم صدایش کنم، و هرجا که خواهم برای رازونیاز با او بی پرده خلوت کنم، و او حاجتم را برآورد، سپاس خدای را که غیر او را نمی خوانم، که اگر غیر او را می خواندم دعایم را مستجاب نمی کرد.

اَلّلهُمَّ اِنّی اَجِدُ سُبُلَ المَطالِبِ اِلیکَ مُشْرَعَةً وَ مَناهِلَ الرَّجاءِ اِلَیکِ مُتْرَعَةً وَ الاسِتعانَةَ بِفَضلِکَ لِمَنْ اَمَّلَکَ مُباحَةً وَ اَبْوابَ الدُعاءِ اِلَیکَ لِلصّارِخینَ مَفْتُوحَةً وَ اَعْلَمُ اَنَّکَ لِلرّاجی بِمَوْضِعِ اِجابَةٍ وَ لِلْمَلْهُوفینَ بِمَرْصَدِ اِغاثَةٍ.

خداوندا!  راه‌های خواسته ها را به سوی تو باز و هموار؛ چشمه‌های امید به تو را پر آب؛ یاری جستن به فضل و کرمت را برای آرزومندان، روا و درهای دعا برای دادخواهان به درگاهت را گشاده می یابم. خدایا! می دانم تو در جایگاه اجابت امیدواران و فریادرسی پریشان حالان قرار داری.

ترس و امید در برابر خداوند

بخش دیگری از این دعا ،درباره ترس و امید انسان در برابر زیبایی های خداوند در جهان خلقت می باشد.در واقع از یک سو بزرگی و شکوه بی‌پایان خدا را یادآور می‌ کند  و همه اعضای بدن را به لرزه درمی‌آورد و از سوی دیگر رحمت و کرم بی پایان او را ذکر می کند و امید بنده را از درگاه الهی بیان می کند.

اِذا رَاَیْتُ مَوْلایَ ذُنُوبی فَزِعْتُ و اِذا رَاَیْتُ کَرَمَکَ طَمِعْتُ فَاِنْ عَفَوْتَ فَخَیْرُ راحِمٍ وَ اِنْ عَذَّبْتَ فَغَیْرُ ظالِمٍ.
سرور من! زمانی که گناهانم را می بینم، در ورطه وحشت فرو می افتم و زمانی که لطف و کرمت را می بینم، طمع می کنم. پس اگر ببخشی، بهترین رحم کننده‌ای و اگر کیفر دهی، برمن ستمی نکرده‌ای.

عَظُمَ یا سَیدی اَمَلی وَ ساءَ عَمَلی فَاَعْطِنی مِنْ عَفْوِکَ بِمِقْدارِ اَمَلی و لا تُواخِذْنِی بِأَسْوَءِ عَمَلی فَاِنَّ کَرَمَکَ یَجِلُّ عَنْ مُجازاةِ الْمُذْنِبینَ وَ حِلْمُکَ یَکْبُرُ عَنْ مُکافاتِ المُقَصِّرین.
سرور و آقای من! امیدم به تو، فراوان و کردارم، زشت و ناپسند است. هم سنگ آرزویم، از من درگذر و مرا با بدترین کردارم کیفر مکن؛ چون لطف و بزرگواری تو بسی برتر از کیفر مجرمان و شکیبایی تو، بزرگ تر از مجازات اهل تقصیر و خطا است.

و ما قَدْرُ اَعْمالِنا فِی جَنْبِ نِعَمِک و کَیْفَ نَسْتَکْثِرُ اَعْمالاً نُقابِلُ بِها کَرَمَکِ
خداوندا! اعمال ناقابل و عبادت های بی ارزش ما در برابر نعمت های انبوه و بی دریغ تو چه قدر و قیمتی دارد و چگونه می توانیم اعمال خویش را در برابر کرم بی پایان تو، افزون به شمار آوریم؟

 دعا برای خود،پدر و مادر و مومنان

بخشی از دعای امام سجاد (ع) درباره خود، پدر و مادر، خانواده، خویشان و مومنان و مسلمانان را در برمی‌گیرد.در واقع در این بخش ، بنده از خداوند خواسته هایی برای خود و مومنان دارد.

«اَلّلهُمَّ إنّی اَسْئَلُکَ صَبْرا جَمیلاً وَ فَرَجاً قَریباً وَ قَولاً صادقا وَ اَجْرا عَظیما؛ خدایا! از تو صبری نیکو و زیبا، گشایشی نزدیک، گفتاری راست و پاداشی بزرگ درخواست می کنم.

«اَسْئَلُکَ اَللّهُمَّ مِنْ خَیْرِ ما سَئَلَکَ مِنْهُ عِبادُکَ الصّالِحُون؛ خدایا! بهترین چیزی که بندگان شایسته ات از تو درخواست کرده اند، از تو می خواهم.»

«یا خَیْرَ مَنْ سُئِلَ وَ اَجْوَدَ مَنْ اَعطی، اَعْطِنی سُؤْلی فِی نَفْسی وَ اَهْلی وَ والِدَیَّ وَ وُلْدِی وَ اَهْلِ حُزانَتِی وَ اِخْوانی فِیک؛ ای بهترین کسی که خواسته ها بر آستان او فرومی‌آید و ای سخاوتمندترین بخشنده! خواسته مرا در مورد خود و خانواده ام و پدر و مادر و فرزندان و یاران دلسوز و برادران ایمانی ام، برآورده ساز.

در خواست بالاترین سطح ایمان از خداوند

در بخشی از دعای ابوحمزه ثمالی، امام سجاد (ع) از خداوند متعال بالاترین و والاترین سطح ایمان، معرفت، زندگی، مرگ و عشق به خدا، را درخواست می‌کند.

«اَلّلهُمَّ إنّی اَسْئَلُکَ ایمانا لا اَجَلَ لَه دُونَ لِقائِکَ اَحْیِنی ما اَحْیَیْتَنی عَلَیْهِ وَ تَوَفَّنِی اِذا تَوَفَّیْتَنِی عَلَیْهِ وَ ابْعَثْنِی اِذا بَعَثْتَنی عَلَیْه؛ خداوندا! از تو ایمانی می‌خواهم که تا دیدار تو باقی و پایدار باشد، مرا با آن زنده بداری و با آن بمیرانی و با آن برانگیزی.

«اَلّلهُمَّ إنّی اَسْئَلُکَ اَنْ تَمْلاَءَ قَلْبِی حُبّا لَکَ وَ خَشْیَةً مِنْکَ وَ تَصْدیقا بِکِتابِک وَ اِیمانا بِکَ وَ فرقا مِنْکَ و شَوْقَا اِلَیْکَ؛ خدایا! از تو ملتمسانه می‌خواهم که قلبم را از محبت و ترس عارفانه از خود پر کنی و دلم را از ایمان و تصدیق به قرآن و ترس از دوری ات، آکنده و لبریز سازی.

 دلایل گریه کردن در این دعا

 در بخش هایی از دعا ، امام سجاد دلیل تاکید بر گریه را بیان نموده  و به خدای متعال می‌فرماید: «خدایا! چرا گریه نکنم (یعنی باید گریه کنم و بی‌تاب باشم)» .
«أَبْکِی لِخُرُوجِ نَفْسِی‏»؛ گریه کنم براى جان دادنم، «أَبْکِی لِظُلْمَةِ قَبْرِی»؛ گریه کنم براى تاریکى قبرم،«أَبْکِی لِضِیقِ لَحْدِی»؛ گریه کنم براى تنگى لحدم،«أَبْکِی لِسُؤَالِ مُنْکَرٍ وَ نَکِیر إِیَّایَ»؛ گریه کنم براى سؤال نکیر و منکر از من، «أَبْکِی لِخُرُوجِی مِنْ قَبْرِی عُرْیَاناً ذَلِیلًا حَامِلًا ثِقْلِی عَلَى ظَهْرِی أَنْظُرُ مَرَّةً عَنْ یَمِینِی وَ أُخْرَى عَنْ شِمَالِی إِذِ الْخَلَائِقُ فِی شَأْنٍ غَیْرِ شَأْنِی»؛‏ گریه کنم براى بیرون آمدنم از قبر عریان و خوار، درحالی که بار سنگینی را بر دوش می کشم، یک بار از طرف راست و بار دیگر از جانب چپم نگاه می کنم، هنگامی که مردمان در کاری جز کار منند.
این سخنان امام سجاد(ع) در دعای ابوحمزه ثمالی؛ سوز دل و گریه‏ از روی معرفت به حقانیت مرگ و قبر و قیامت و نقش آن در پیشرفت و رشد معنوی انسان را بیان می کند.

 درخواست زیارت خانه ی خدا در دعا

 امام سجاد (ع) در بخشی از دعا از خدا می خواهد زیارت خانه ی خداوند را روزی او گرداند." وَ ارْزُقْنِی حَجَّ بَیْتِكَ الْحَرَامِ فِی عَامِنَا [عَامِی ] هَذَا وَ فِی كُلِّ عَامٍ، وَ ارْزُقْنِی رِزْقاً وَاسِعاً مِنْ فَضْلِكَ الْوَاسِعِ " و در این سال و هر سال زیارت خانه ات را نصیبم فرما، و از فضل گسترده ات روزی فراخ ارزانی من کن.

ترسیم بخشش و کرامت و بزرگواری خداوند

 در این دعا ، بخشش و کرامت و بزرگواری خداوند بیان شده است . امام سجاد درباره این موضوع می فرماید: «وَلا تُؤاخِذْنی بِاَسْوَءِ عَمَلی فَاِنَّ كَرَمَكَ یجِلُّ عَنْ مُجازاةِ الْمُذْنِبینَ وَحِلْمَكَ یكْبُرُ عَنْ مُكافاةِ الْمُقَصِّرینَ... از عفو خویش به اندازه آرزویم به من بده و مرا به بدترین عملم مؤاخذه مكن زیرا كرم تو برتر است از مجازات گنهكاران و بردباری ‌ات بزرگتر است از مكافات تقصیركاران.
در این بخش از دعای ابوحمزه باید گفت که صفت خداوند بسیار امیدبخش است و امام سجاد(ع) نیز با امیدواری به بخشش و بردباری خداوند به ایشان متوسل شده اند.

 رسیدن به یقین و رضای خداوند

در پایان این دعا امام (ع) نتیجه نهایی ایمان را که رسیدن به یقین و رضا به قضای اوست طلب می‌کند که آرزوی هر سالک الی الله است.
«اَلّلهُمَّ إنّی اَسْئَلُکَ اِیمانا تُباشِرُ بِهِ قَلْبِی وَ یَقیِنا حَتّی اَعْلَمْ اِنَّهُ لَنْ یُصیبَنی إلاّ ما کَتَبْتَ لِی وَ رَضِّنِی مِنَ الْعَیْشِ بَما قَسَمْتَ لِی یا اَرْحَمَ الرّاحِمیِنْ؛ خداوندا! از تو ایمانی می خواهم که همدم قلبم باشد و یقینی درخواست می کنم که در پرتو آن، بدانم هر چه به من می رسد، بر قلم قضا و خواست تو جاری گشته است و مرا از آنچه در زندگی، قسمت و روزی ام ساخته ای، خشنود ساز؛ ای مهربان تر از هر مهربان.!

---