گیاهان چگونه باعث تشکیل خاک می شوند؟ علوم پایه پنجم

پوشش گیاهی هر منطقه به نوع و ترکیب مواد آلی حاصل از باقی‌مانده‌های گیاهی که مرتباً به خاک افزوده می‌شود، بستگی دارد، به همین دلیل گیاهان تأثیر به سزایی در خصوصیات فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیک خاک دارند.

از دیدگاه کشاورزی تفاوت خاک‌ها به نوع و مقدار مواد آلی (ازت و کربن) موجود در آن بستگی داشته و ترکیبات نیتروژن‌دار و کربن دار لازم برای رشد گیاهان باید به شکل قابل حل در خاک وجود داشته باشد که این عمل در خاک‌ها به وسیلهٔ فعالیت‌های زیستی برخی از گیاهان و باکتری ها انجام می‌شود.خاک‌ها معمولاً دارای نوعی مواد آلی کربن‌دار تیره رنگی هستند که هوموس نامیده می‌شود و از بقایای گیاهان به وجود می‌آید. از جمله تأثیرات فیزیکی مواد آلی موجود در خاک، ذخیره رطوبت بیشتر در این خاک‌ها در مقایسه با خاک‌های با شرایط فیزیکی مشابه ولی فاقد مواد آلی است.

مواد تشکیل دهنده خاک‌ نام ببرید

موادی که خاک‌ها را تشکیل می‌دهند به چهار قسمت تقسیم می‌شوند:

مواد سخت
مواد سخت را ترکیبات معدنی تشکیل می‌دهند ولی ممکن است دارای مقداری مواد آلی نیز باشند. البته این ترکیبات معدنی از تخریب سنگ‌های اولیه یا سنگ مادر حاصل شده‌اند که گاهی اوقات همراه با مواد تازه کلوئیدی و نمک‌ها می‌باشند.

موجودات زنده در خاک‌ها
تغییراتی که در خاک‌ها انجام می‌پذیرد به وسیلهٔ موجودات زنده در خاک انجام می‌گیرد. قبل از همه ریشه گیاهان، باکتری‌ها، قارچها، کرم‌ها و بالاخره حلزون‌ها در این تغییرات شرکت دارند.

آب موجود در خاک‌ها
آبی که در خاک وجود دارد حمل مواد حل‌شده را به عهده دارد که البته این مواد حمل شده برای رشد و نمو گیاهان به مصرف می‌رسد. آب موجود در خاک‌ها از باران و آب‌های نفوذی، آب جذب شده و بالاخره آبهای زیرزمینی تشکیل شده که در مواقع خشکی از محل خود خارج شده و به مصرف می‌رسد.

هوای موجود در خاک
هوا همراه با آب در خوه‌های خاک‌ها وجود دارد که البته این هوا از ضروریات رشد و نمو گیاهان و ادامه حیات حیوانات است. مقدار اکسیژنی که در این هوا وجود دارد از دی‌اکسید کربن کمتر است و این به ان علت است که ریشه گیاهان برای رشد و نمو اکسیژن مصرف کرده و دی‌اکسید کربن را پس می‌دهند.

عوامل موثر در تشکیل خاک چیست؟

خاک‌ها مخلوطی از مواد معدنی و آلی می‌باشند که از تجزیه و تخریب سنگ‌ها در نتیجه هوازدگی بوجود می‌آیند که البته نوع و ترکیب خاک‌ها در مناطق مختلف بر حسب شرایط ناحیه فرق می‌کند.

سنگ‌های اولیه یا سنگ مادر 
کمیت و کیفیت خاک‌های حاصل از سنگ‌های مختلف اعم از سنگهای آذرین، رسوبی و دگرگونی به کانی‌های تشکیل دهنده سنگ، آب و هوا و عوامل دیگر بستگی دارد.

خاک حاصل از تخریب کامل سیلیکات های دارای آلومینیوم و همچنین سنگهای فسفاتی از لحاظ صنعتی و کشاورزی ارزش زیادی دارد. در صورتیکه خاک‌هایی که از تخریب سنگ‌های دارای کانی‌های مقاوم (از قبیل کوارتز و غیره) در اثر تخریب شیمیایی پدید آمده‌اند و غالبا شنی و ماسه‌ای می‌باشند فاقد ارزش کشاورزی می‌باشند

ارگانیسم 
تفاوت انواع خاک‌ها از نقطه نظر کشاورزی به نوع و مقدار مواد آلی(ازت و کربن) موجود در آن بستگی دارد. نیتروژن موجود در اتمسفر بطور مستقیم قابل استفاده برای گیاهان نمی‌باشد.

بلکه ترکیبات نیتروژن‌دار لازم برای رشد گیاهان باید به شکل قابل حل در خاک وجود داشته باشد که این عمل در خاک‌ها بوسیله برخی از گیاهان و باکتری‌ها انجام می‌شود. خاک‌ها معمولا دارای یک نوع مواد آلی کربن‌دار تیره رنگی هستند که هوموس نامیده می‌شوند و از بقایای گیاهان بوجود می‌آید.

زمان
هر قدر مدت عمل تخریب کانی‌ها و سنگ‌ها بیشتر باشد عمل تخریب فیزیکی و شیمیایی کاملتر انجام می‌گیرد. زمان تخریب کامل بسته به نوع سنگ، ساخت و بافت سنگ‌ها و نیز ترکیب و خاصیت تورق کانی‌ها متفاوت می‌باشد ولی بطور کلی سنگهای رسوبی خیلی زودتر تجزیه شده و به خاک تبدیل می‌شوند، در صورتیکه سنگهای آذرین مدت زمان بیشتری لازم دارند تا تجزیه کامل در آنها صورت گرفته و به خاک تبدیل گردند.

آب و هوا 
وفور آب‌های نفوذی و عوامل آب و هوا از قبیل حرارت، رطوبت و غیره در کیفیت خاک‌ها اثر بسزایی دارند. جریان آبهای جاری بخصوص در زمین‌های شیب‌دار موجب شستشوی خاک‌ها می‌شوند و با تکرار این عمل مقدار مواد معدنی و آلی بتدریج تقلیل می‌یابد. اثر تخریبی اتمسفر همانطور که قبلا بیان گردید روی برخی از کانی‌ها موثر و عمیق می‌باشد و هر قدر رطوبت همراه با حرارت زیادتر باشد شدت تخریب نیز بیشتر می‌گردد.

محل تشکیل خاک
اگر محلی که خاک‌ها تشکیل می‌شوند دارای شیب تند باشد در نتیجه مواد تخریب شده ممکن است بوسیله آبهای جاری و یا عامل دیگری خیلی زود بسادگی از محل خود بجای دیگری حمل گردند و یا شستشو بوسیله آب های جاری و یا عامل دیگری خیلی زود بسادگی از محل خود بجای دیگری حمل گردند و یا شستشو بوسیله آب های جاری باعث تقلیل مواد معدنی و آلی خاک‌ها شود در نتیجه این منطقه خاک‌های خوب تشکیل نخواهند شد.

ولی برعکس در محل‌های صاف و مسطح که مواد تخریب شده بسادگی نمی‌توانند به جای دیگری حمل شوند فرصت کافی وجود داشته و فعل و انفعالات بصورت کامل انجام می‌پذیرد.

نقش گیاهان در جلوگیری از فرسایش خاک

یکی از دلایل فرسایش خاک شسته شدن و جابه‌جایی آن توسط آب باران است. این آب باران یا روان‌آب در واقع آبی است که روی سطح خاک جریان دارد. روان‌آب هنگامی به وجود می‌آید که خاک اشباع شده باشد یا توان جذب آب بیشتر را نداشته باشد.یکی از روش‌های مبارزه با فرسایش خاک استفاده از گیاهانی با سیستم ریشه‌ای گسترده است که می‌توانند با ریشه‌ی خود خاک را نگه دارند و از جابه‌جایی آن جلوگیری کنند. احتمالاً در هنگام بیرون کشیدن گیاهانی مانند علف هرز و غیره مشاهده کرده‌اید که مقدار بسیاری خاک همراه با ریشه‌ها از زمین خارج می‌شود. گیاهان همچنین به جذب مقداری از آب موجود در خاک کمک می‌کنند.

این اثرات سبب می‌شود جابه‌جایی خاک توسط آب دشوارتر شود. گیاهان به روش‌های دیگری نیز از خاک در مقابل فرسایش محافظت می‌کنند. برای مثال گیاهان باعث شکسته شدن باد و عدم جابه‌جایی خاک سطحی خشک توسط آن می‌شوند. حال که اندکی در مورد فرسایش خاک آموختیم بهتر است نقش باران در فرسایش خاک را بررسی کنیم.

گیاخاک چیست؟

گیاخاک که به آن هوموس یا خاک برگ هم گفته می شود، برای کشاورزی بسیار ضروری است. وقتی گیاهان و جانوران می میرند، اجزای بدن آن ها توسط جانداران ذره بینی خاک تجزیه می شود. هنگامی که این مواد تجزیه می شوند و به صورتی در می آیند که دیگر به شکل جاندار یا گیاه نیستند به آن ها گیاخاک گفته می شود. در واقع بقایای اجساد جانوارن و گیاهان گیاخاک را تشکیل می دهد.

رنگ خاک به میزان گیاخاک موجود در آن بستگی دارد. هرچه میزان گیاخاک بیشتر باشد، رنگ خاک تیره تر است. بوی خاک نیز معمولا به گیاخاک بستگی دارد. مقدار گیاخاک معمولا در خاک مزارع بیشتر و در خاک بیایان ها کمتر است. گیاخاک قدرت نگهداری آب در خاک را افزایش می دهد. گیاخاک باعث افزایش قضای خالی بین ذرات خاک می شود و در نتیجه سبب نفوذ هوای بیشتری به درون خاک می شود.

سوالات درس علوم پایه پنجم

خاک چیست؟
مواد دانه ریزی که ریشه ی گیاهان می توانند در آنها رشد کنند خاک می گویند. خاک بزرگترین منبع طبیعی تولید غذا برای انسان و بسیاری از جانداران است.

چه نوع خاکی برای  کشاورزی مناسب تر است؟
خاکی که به مقدار مساوی دارای ماسه، خاک رس وگیاخاک باشد برای کشاورزی مناسب تر است زیرا، سرعت نفوذ و حجم ذخیره ی آب در این نوع خاک بیشتر است.

پوشش گیاهی چه فایده ای دارد؟
جلو فرسایش خاک را می گیرد و ترکیب مواد آلی حاصل از باقی‌مانده‌های گیاهی که مرتباً به خاک افزوده می‌شوند سبب تقویت خاک می شوند.

عوامل موثر در تشکیل خاک کدامند؟
- خرد شدن فیزیکی
- موجودات زنده ( گیاهان - جانوران )
- تغییرات دما ( یخ زدن ).

سنگها چگونه خُرد می شوند تا خاک به وجود بیاید؟
سنگها در طول سالیان دراز به چند طریق خرد می شوند:
- سنگها روزها در زیر نور خورشید گرم شده و شب ها سردشده و ترک برمی دارد و در طول سالیان دراز خُرد می شوند.
- آب در زمستان در بین ترک سنگها یخ زده و سنگها را خُرد می کند.
- ریشه ی گیاهان سبب خُرد شدن سنگها می شود.  
- فشار سنگهای بالایی  سنگهای زیری را خرد می کند.
- قرار گرفتن سنگها در مسیر آب رودها و رودخانه ها و برخورد آنها با هم سبب خرد شدن سنگها می شود.
- جانوران برای درست کردن لانه زمین را سوراخ کرده و سبب شکسته شدن سنگها می شوند.

ریشه ی گیاهان چگونه سبب خرد شدن سنگها می شوند؟
ریشه ی گیاهان رشد کرده و به داخل شکاف سنگها می روند. به مرو زمان ریشه بزرگتر شده و سنگها را می شکند تا برای خود جا باز کند.

آیا نوع سنگ در مقدار خاکی که تشکیل می شود تاثیر دارد؟
بله. از سنگ نرم خاک بیشتری تولید می شود.

چرا خاک ها رنگ های متفاوت دارند؟
چون از خرد شدن سنگهایی با جنس مختلف به وجود می آیند.

خاک در بیابان ها تشکیل می شود یا در جاهای پرباران و مرطوب؟ چرا؟
در جاهای پرباران و مرطوب. زیرا در این نواحی سنگ ها خیس بوده و زودتر خرد می شوند. به همین دلیل در مناطق خشک و گرم ساختمان های قدیمی بیشتری دیده می شوند.

دو عامل اصلی تخریب سنگ ها و تشکیل خاک چه هستند؟
- دما
- رطوبت

فشار سنگ های بالایی چه اثری در تشکیل خاک دارد؟
فشار سنگهای بالایی سبب تخریب سنگهای زیری و تشکیل خاک می گردد.

میزان نفوذ آب در خاک رس بیشتر است یا در ماسه و شن؟
نفوذ آب در ماسه و شن که داته های درشتی دارند، بیشتراست.

میزان جذب آب (ذخبره ی آب) در خاک باغچه بیشتراست یا در ماسه و شن؟
در خاک باغچه.

اگر برگ ها روی زمین بریزند چه می شود؟
برگها تغییر کرده رنگ آنها تیره شده به طوری که صورت اولیه ی گیاه در آن مشخص نیست.

گیاخاک چیست؟
باقیمانده ی گیاهان که درون خاک قرار می گیرد به مرور زمان می پوسد و مخلوط تیره رنگی به دست می آید که گیاخاک نام دارد.

گیاخاک چه تاثیری در کشاورزی دارد؟
گیاخاک قدرت نگهداری آب را زیاد می کند، فضای خالی بین ذرّات خاک را افزایش می دهد و سبب نفوذ هوا به داخل خاک می شود، که برای رشد گیاهان بسیار مفید است.

گیاخاک در کدام قسمت خاک قرار می گیرد؟ 
در قسمت بالای خاک یا خاک رویی.

چه نوع خاکی برای کشاورزی مناسب است؟
خاکی که به مقدار مساوی دارای ماسه، خاک رس وگیاخاک باشد، برای کشاورزی مناسب است مانند خاک باغچه.

خاک رویی یعنی چه؟
بخش بالایی خاک که حاوی گیاخاک، مواد معدنی مورد نیاز گیاه است خاک رویی می گویند.

در کشاورزی خاک رویی مهم است یا خاک زیری؟ چرا؟
خاک رویی. چون دارای گیاخاک و املاح موجود در خاک است.

چرا خاک رس برای کشاورزی مناسب نیست؟
دانه های خاک رس پس از خیس شدن به هم می چسبند و ریشه ی گیاه نمی تواند در آن رشد کرده و غذای مورد نیاز را از زمین بگیرد.

چرا خاک باغچه برای رشد گیاه مناسب است؟
وجود خاک رس آب را نگه می دارد. وجود ماسه سبب نفوذ پذیری خاک می شود و گیاخاک مواد مورد نیاز گیاه برای رشد را تامین می کند.

فرسایش خاک یعنی چه؟
از بین رفتن خاک رویی براثر عوامل مختلف را فرسایش خاک می گویند.

چه عواملی باعث فرسایش خاک می شود؟  
آب های جاری مثل رودها و سیلاب ها که خاک را کنده و باخود می برد. کارهایی مانند شخم نامناسب، آبیاری نادرست، شیب زمین، از بین رفتن پوشش گیاهی، تبدیل زمینهای کشاورزی و باغ ها به ساختمان، کارخانه و ساخت جاده ها، حوادث و بلایای طبیعی مانند زلزله و آتشفشان، باعث فرسایش خاک و از بین رفتن آن می شود.چگونه می توانیم از فرسایش خاک جلوگیری کنیم؟
درختان را قطع نکنیم چون ریشه ی آنها سبب استحکام خاک می شود. شخم زدن مناسب سبب جلوگیری از فرسایش خاک می شود. از چرای زیاد دامها در یک منطقه جلوگیری کنیم تا پوشش گیاهی از بین نرود

---