علوم و فنون مسلمانان چگونه به اروپا انتقال یافت؟

مسلمانان به ادبیات، علوم و فنون توجه خاصی داشتند و در گذشته، این بازرگانی بود كه در كنار جنگ و روابط دوستانه، باعث انتقال بخش بزرگی از تمدن‌های انسانی شد.

جهان اسلام در زمینه‌ی بازرگانی خارجی، با غرب و شمال اروپا، خاور دور و قاره‌ی آفریقا روابط تجاری داشت. روابط بازرگانی با غرب اروپا بر پایه‌ی صادرات بندگان به جهان اسلام پی‌ریزی شده بود، این‌گونه كه بندگان را به بنادر فرانسوی آورده و سپس از آن‌جا به جهان اسلام حمل می‌كردند.

مبادلات تجاری بین جهان اسلام و دولت بیزانس و شمال اروپا پیوسته برقرار بود. دولت‌های اسكاندیناوی پوست خز را به جهان اسلام صادر می‌كردند و جهان اسلام حریر را از چین و فیل، ادویه و چوب را از هند وارد می‌نمود. و به همین صورت طلا، آبنوس و عاج از قاره‌ی آفریقا به جهان اسلام صادر می‌شد.

علوم و فنون مسلمانان چگونه به اروپا انتقال یافت؟

اروپاییان در چهار قرن پیش از طریق دریای مدیترانه و شمال آفریقا، محصولاتی مانند ادویه، شكر، قهوه، داروهای گیاهی، كاغذ و قطب نما را از مسلمانان خریداری می‌كردند. در این داد و ستدها و رفت و آمد ها، علوم و فنون مسلمانان مورد توجه آن ها قرار گرفت و به تدریج علوم و فنون مسلمانان به اروپا انتقال یافت.

براى آنكه سیر فلسفه و علم بدرستى دنبال شود، باید از اسپانیاى اسلامى و برخى مناطق دیگر غافل نبود.حكومت هایى كه بعنوان خلافت مسلمین در مصر و اسپانیاى جنوبى و برخى مناطق دیگر در شمال آفریقا وجود داشت همه بسهم خود در ترویج علوم و فلسفه و فرهنگ اسلامی به بشریت یاری رساندند.

از جمله حكومت فاطمیها در مصر كه بسبب مبانى اعتقادى و  اصول باطنی گرى اسماعیلى و شیعى با حكمت اشراقى و عرفان قرآنى و نیز فلسفه مشائى و منطق و علوم ریاضى و طبیعى و مانند اینها دمساز بود- در برابر بغداد كه مركز محدثان و متكلمان مخالف فلسفه شمرده مى شد.

كانون حكمت و فلسفه گردید و حتى سیر پنهانى آن را در سراسر قلمرو اسلام و ملل مسلمان دنبال و پشتیبانى مى كرد، و در مقابل سیاست مبارزه بغداد، كه اعمال زور و قتل و زندان براى مخالفان خود و از جمله دانشمندان بود، قاهره به مبارزه فرهنگى مى پرداخت و این گونه در درون سازمان هاى گوناگون عباسی ها نفوذ مى نمود.

حكومت امویان فرارى، در اسپانیای جنوبی كه از نفوذ باطنیه بدور نمانده بود، سعى در رقابت با عباسیان داشت و به همین سبب بترویج علوم و فنون و از جمله حكمت و فلسفه مى پرداخت. از جمله یكى از خلفاى این سلسله در رقابت فرهنگى با عباسیان كتابخانه اى بزرگ بنا نمود و از هر سو كتاب هاى علمى براى آن فراهم كرد و به گردآورى حكما و علما پرداخت.

جنبش باطنیه شیعى نیز در این میان در اسپانیا مانند نقاط دیگر بهره خود را گرفت و نمایندگان و مبلغان آن كه گاه بزرگترین دانشمندان زمان شمرده مى شدند اسپانیا را به مدرسه اى گسترده براى ترویج فلسفه و علوم  مبدل کردند.  حوزه اسپانیا؛ اگر چه بسبب نام ابن رشد، در اروپا شهرت یافته است، ولى بیشتر اهمیت تاریخى آن در آن است كه واسطه و سرپل انتقال فلسفه و علوم و فنون به اروپا بوده است.

از نظر تاریخى، سیر حكمت و علوم طبیعى و ریاضى و نجوم و مانند آن به اروپا را باید از دو طریق دانست:

- از راه تربیت طلاب مسیحى اسپانیایى یا اروپایى در حوزه هاى مسلمین و مراجعت آنان به كشورهاى خود  به صورت كشیش و راهب مسیحى و حكیم و دانشمند. این طریق بیشتر به انتقال حكمت اشراقى به اروپا كمک نمود و حوزه هاى مسیحى را قرنها تحت تأثیر حكمت اشراقى باطنى شیعه و كتب اخوان الصفا و مانند آن و تفاسیر مسلمانان قرارداد.

- از راه ترجمه كتب مسلمانان در فلسفه و منطق و ریاضیات و نجوم و پزشكى از زبان عربى، و همچنین كتب ترجمه شده از یونانى به زبان عربى، كه نخست به زبان لاتین و سپس به زبان هاى دیگر ترجمه گردید و دستمایه تحقیقات كشیشان قرون وسطا قرار گرفت.

البته راه نخست، از راه دوم؛ یعنى ترجمه كتب به لاتین، جدا نبود یعنى تقریباً تمام كسانى را كه در نزد مسلمین، چه در اسپانیا و چه در نقاط دیگر مانند بغداد و شام،علم و فلسفه آموخته بودند مى بینیم كه به كار ترجمه نیز مى پرداختند و گاهى حوزه هاى ترجمه (دارالترجمه) تشكیل مى دادند و مترجمان چیره دست و آشنا بزبان عربى را به آنجا مى آوردند.

در دورانی كه فارابی ها و ابن سیناها و رازی ها در ایران و كشورهاى دیگر حضور داشتند و اسماعیلیه و اخوان الصفا و فلسفه و علوم دیگر را به سراسر قلمرو اسلامى بودند و بقول یكى از مورخان اروپایى فلسفه: مردم تحصیلكرده امروزى غرب نمى توانند تصور كنند كه در قرون وسطا كه بیزانسی ها و مسیحیان اروپا در جهل و خرافات بسر مى برند، مسلمین و مدارس اسلامى تا چه سطحى در اوج علمى قرار داشته است.

ترجمه كتب مسلمانان از عربى به لاتین، كشیشان مسیحى را از خواب عمیق  بیدار كرد و از آن پس به فلسفه و علم واقعى روى آوردند. بیدارى مسیحیت سبب رشد مدارس گردید و از آن پس، گروه سوم یعنى مجتمع هاى آموزشى یا دانشگاهها پابه عرصه گذاشت.

اروپا پیش از تحول اسلامی

مطالعه شرایط اروپای پیش از ورود اسلام برای درک بهتر تحولاتی که دین اسلام در جوامع اروپایی ایجاد کرد، امری ضروری است.تاریخ اسپانیا (به عنوان نمونه) نشان می دهد ضمن اینکه در شمال کوه‌های پیرنه هرگونه ایمان مذهبی غیر از مسیحیت از بین برده می شد، طی هشت قرن حکومت اسلامی در جنوب پیرنه و اسپانیا، نه مسیحیت را از بین بردند و نه مسیحیان را نابود کردند؛ مثال اسپانیا افزون بر این به ما نشان می دهد که کشوری تضعیف و فقیر شده، نامنظم، اسیر و بدبخت، تحت حکومت مسلمانان درآمد و در مدت دویست سال، تمام بخش های اجتماعی به رفاه و آسایش نایل آمدند و با آموزش تمام طبقات مردم به وسیله فرهنگ عالی و غنی، این سرزمین به مقدار زیادی از دیگر بخش های اروپا و جهان غرب پیشی گرفت و سرمشق دهنده و تاثیر گذارنده بر سراسر اروپا شد و این برتری را در طول پنج قرن حفظ کرد، تا این‌که به وسیله مهاجمین خارجی سرکوب شد.

نهضت ترجمه در اروپا

همانطور که اشاره کردیم دو عامل سبب انتقال علوم و فنون مسلمانان به اروپا گردید: یكى حضور طلاب مسیحى در حوزه هاى علمى اسپانیا و كشورهاى اسلامى، و دیگر تاراج نسخ خطى كتب فلسفى و علمى مسلمانان و نهضت براى ترجمه آن ها بزبان لاتین، كه زبان آن روز بود. 

انتقال علوم و معارف مسلمانان كه تا حدود زیادى همراه با فرهنگ و آداب اجتماعى و حتى لباس و غذا و سنن زندگى و فنون دریا نوردى و تجارت بود، بیشتر از همین راه ترجمه و انتقال متون اسلامی و حتى برخى كتب منحصر بفرد موجود در خزاین امراى مسلمان  انجام پذیرفت و چهره فرهنگ و معارف اروپا را بكلى دگرگونه ساخت.

تمدن اسلامی از راه بازرگانی و جنگ های صلیبی و ترجمه صدها کتاب عربی به لاتین و مسافرت های دانشورانی از قبیل گربرت و مایکل اسکات و دلاردباشی و غیره به اندلس اسلامی و نیز از طرف جوانان مسیحی که پدرانشان آن ها را برای کسب علم و آداب و تمدن به کشورهای اسلامی می فرستادند، به اروپا راه یافت.

دنیای اسلام در جهان مسیحی نفوذهای گوناگون داشت؛ اروپا از دیار اسلام، غذاها، شربت‌ها، دارو، درمان، اسلحه و نشان های خانوادگی، سلیقه و ذوق هنری، ابزار و رسوم صنعت و تجارت، قوانین و رسوم دریانوردی را فرا گرفت و غالباً لغات آن را از مسلمانان اقتباس کرد.

مسلمانان، علوم مختلف را پس از فرا گرفتن و پروراندن و متعالی ساختن، به اروپا انتقال دادند و زمینه رشد علم و دانش را در مغرب زمین فراهم نمودند.

سوالات درس مطالعات اجتماعی پایه ششم

در چهار قرن پیش اروپائیان از چه طریقی و کدام محصولات را از مسلمانان خریداری می کردند؟
از طریق دریای مدیترانه و شمال آفریقا، محصولاتی نظیر شکر، قهوه، کاغذ، قطب نما، داروی گیاهی و ادویه را از مسلمانان خریداری می کردند.

علوم و فنون مسلمانان چگونه به اروپا انتقال یافت؟
در حدود چهار قرن پیش در رفت و آمدهای تجاری ، علوم و فنون مسلمانان مورد توجّه اروپاییان قرار گرفت . آن ها کتاب های پزشکی جهان اسلام و بسیاری کتابهای دیگر علوم اسلامی را به زبان خودشان ترجمه کردند و توانستند از این علوم استفاده کنند.

دو نمونه از اختراعات دوره ی تحوّلات علمی و هنری در اروپا را نام برده و مخترعان آن ها را ذکر کنید.
دستگاه چاپ به وسیله گوتنبرگ و تلسکوپ به وسیله گالیله اختراع شد.

دو علم جغرافیا و ستاره شناسی (نجوم) چه کمکی به اروپاییان نمود؟
این دو علم به شناخت سرزمین ها و راههای دریایی و تجارت کمک کرد.

اروپائیان با استفاده از کدام پیشرفت های مسلمانان در علوم و فنون توانتسند کشتی های محکم تر ساخته و در دریانوردی مهارت پیدا کنند؟
در آن زمان اروپائیان با استفاده از نقشه هایی که جغرافی دانان مسلمان از جهان ترسیم کرده بودند، قطب نما و شیوه های کشتی سازی آن ها، به این پیشرفت ها دست یافتند.

اروپائیان با پیشرفت در دریانوردی و کشتی سازی به چه فکری افتادند؟
به فکر افتادند که سرزمین های جدیدی را کشف کنند.

مردم کدام کشورهای اروپایی پیشگامان کشف سرزمین های جدید بودند و در این زمینه چه کارهایی انجام دادند؟
پرتغالی ها و اسپانیایی ها پیشگام بودند و توانستند در طی سال ها با کشتی هی متعدّد قارّه ی آفریقا را دور بزنند، بهش شرق آسیا بروند و بعد قارّه های آمریکا را نیز کشف کنند.پس از کشف سرزمین های جدید به وسیله ی دریانوردان اروپایی، چه اتفاقاتی در این سرزمین های رخ می داد؟
با کشف این سرزمین ها راه برای هجوم دولت های قدرتمند اروپایی باز می شد و آن ها این سرزمین ها را میان خود تقسیم می کردند، ساکنان بومی آن هار می کشتند یا به صورت برده در می آوردند و منابع و ثروت های آن ها را غارت می کردند.         

---