چرخ ریسک چگونه زندگی می کند؟(علوم دوم دبستان)

بخش دهم از کتاب علوم دوم دبستان اشاره ای به محل زندگی و لانه ی چرخ رسیک کرده است . در این مطلب می خواهیم ببینیم این پرنده ی زیبا و ظریف چگونه زندگی می کند.

چَرخ‌ریسَک‌ها پرندگانی هستند که جثه ی ریز و ظریفی دارند و وزن آنها تقریبا یازده گرم است و در درخت زندگی می کنند و بسیار فعال و پرجنب و جوش و دارای صدای بسیار زیبایی است. بال‌هایش کوتاه و قلبش بزرگ و قوی است. پرنده ی زیبا چرخ‌ریسک یکی از پرندگانی است که در شمال شرقی گینه‌ی نو وجود دارد.

چرخ ریسک ها پروازی ضعیف دارند و در زمستان بیشتر به صورت گله‌های مختلط دیده می شوند. نر و ماده آنها معمولا همشکل است و بیشتر آنها در سوراخها و روی درختان یا بوته‌ها لانه می سازند.

مشخصات چرخ ریسک

چرخ ریسک دارای سرسیاه، لکه سفید و پهن چانه می باشد . زیر تنه ی این حیوان زرد و در بخش میانی زیر تنه تا چانه ،نوار سیاه ممتد و روی تنه سبز می باشد. البته ناگفته نماند که در مناطق شرقی کشور چرخ ریسک هایی با زیر تنه سفید خاکستری مایل به آبی وجود دارد.همچنین دارای بال ها و دم خاکستری مایل به آبی می باشد.

این پرنده یکی از گونه های معمول تیره چرخ ریسکیان  است که در همه جای اروپا و آسیا وجود دارد و حتی در همین شهر تهران هم تعداد چرخ‌ریسک‌ها کم نیست. این پرنده دوست‌ داشتنی و خوش آواز در اغلب زیستگاه ها مقیم است و مهاجرت نمی کند و جالب این‌جاست که تاکنون زیرگونه های متعددی از چرخ ریسک (حدود ۱۴ زیرگونه) در جهان شناخته شده و حتی بعید نیست که بر تعداد این زیرگونه ها هم اضافه شود.

 تغذیه چرخ ریسک ها

 غذای چرخ ریسک ها حشرات می باشد. البته غذای انها در فصل تابستان و زمستان متفاوت است.چر‌خ‌ ریسک‌های بزرگ در فصل تابستان از حشرات و عنکبوت‌ها تغذیه می‌کنند اما اگر تخم روغنی سیاه آفتابگردان و بادام زمینی هم پیدا کند، بدون شک آن را هم می خورند و می توان گفت غذای مطبوعی برای آن‌هاست.

در فصل زمستان این پرنده نه تنها حجم دانه‌ های مصرفی را زیاد می کند ،بلکه حتی میوه ‍‌هایی مانند تمشک و توت های وحشی، خرمالو و زغال‌اخته را هم به سبد غذایی خود اضافه میکند. باید گفت که نحوه‌ی تغذیه در رنگ‌ بندی پرهای آنها تاثیر به‌سزایی دارد. جالب است بدانید که تحقیقات نشان داده شکل نوک این پرنده در طول سال کمی دستخوش تغییر می‌شود و این امر احتمالا به‌واسطه تغییرات رژیم غذایی از حشرات گرفته تا دانه و میوه­‌های مغزدار در طول سال است.

تحقیقات نشان داده است چرخ ریسک های بزرگ زمانی که غذای کمتری مخصوصا در فصل زمستان پیدا می کنند، رفتار و رژیم‌های تغذیه‌ای کاملا متفاوتی را دنبال می کنند. رفتار این پرندگان گاهی واقعا عجیب و ناشناخته است .مثلا دیده شده که چرخ‌ریسک‌ها گاه در فصل سرما حتی خفاش‌هایی را که در خواب زمستانی هستند هم شکار می کنند.

تحقیقاتی که محققان در دو زمستان متوالی بر روی این جانور داشتند، آنها را به این نتیجه رساند که چرخ ریسک های بزرگ 18 خفاش را شکار کرده اند. آنها همچنین به این نتیجه رسیدند که اگر فشارهای اکولوژیکی بر روی حیوانات بیشتر شود، رفتار این جانوران هم تغییر می کند و می‌تواند منجر به نوآوری‌های خارق‌العاده‌ای در رفتار حیوانات شود.از این رو می توان گفت که دنیای پرندگان بسیار متفاوت است.

یکی از مهمترین کارها برای چرخ ریسک های بزرگ پیدا کردن غذا می باشد. آنها ممکن است 75 درصد از کل زمان خود را در روز صرف پیدا کردن غذا کنند .

 چرخ ریسک‌های بزرگ معمولا زمان زادآوری خود را با کرم های ابریشم هماهنگ می کنند. این منبع غذایی غنی بسیار مورد توجه چرخ ریسک‌های بزرگ است به‌طوری که یک خانواده گرسنه که جوجه‌هایش کم کم خود را آماده پرواز می کنند، گاه بیش‌تر از ۱۰ هزار کرم ابریشم مصرف می‌کند. حتی جالب است که یک پرنده بالغ برای صرف این غذای لذیذ حاضر است حداقل ۱۰۰ کیلومتر پرواز کند.

لانه ی چرخ ریسک

چرخ ریسک ها علاقه ی زیادی به آب دارند و معمولاً آشیانه هایشان را به انتهای ساقه های باریک درختانی چون بید ، تبریزی و یاغان می سازند. آنها طوری این لانه ها را می سازند که در هوا آزادانه نوسان دارند و مستقیماً بالای سطح آب قرار دارند. این کار آشیانه ی آن ها را از گزند و آسیب های  جانورانی که در لابلای شاخ و برگ درختان به شکار می پردازند؛ در امان نگه می دارد.
زمانی که فصل بهار شروع شود، پرنده ی نر به تنهایی لانه سازی را آغاز می کند. برای ساختن چارچوب لانه از مواد رشته ای و محکمی مانند علف ، ریشه های فرعی بید و گاهی مو استفاده می کند. برای این کار اطراف  نوک یک ساقه ی آویزان پرواز می کند، رشته ای را که با خود به همراه آورده ، به آن ساقه متصل می کند و آن را به دور ساقه می تابد تا محکم شود.
رشته های اضافی هم به همین روش بسته می شوند یا به رشته های قبلی تابانده می شوند. سپس پرنده با منقارش انتهای رشته ها را به داخل کلاف بافته شده فرو می کند.به این ترتیب نواری می سازد که به طرف پایین متمایل است.
 در ادامه ی لانه سازی نوار به دو بخش تقسیم می شود و به تدریج بلند تر و پهن تر می شود و بلاخره در قسمت پایینی هر دو بخش به هم متصل می شوند و سبد دسته دار کوچکی می سازند. پس از آن پرنده؛دیواره ای در قسمت پشتی می سازد و سوراخ گشاد جلویی را می بندد و فقط سوراخی برای در ورودی بازمی گذارد.

 لانه سازی این پرنده شباهت زیادی به کار قالیبافان دارد. چرخ ریسک ها به همان روشی که قالیبافان نخ های کوتاه پشم را به رشته های محکمتر گره می زنند ، رشته های کوتاه گیاهی را مخصوصاً دانه های کرکدار بید و یا تبریزی را در کلافی که ساخته اند ، می بافند تا آن ها را کلفت تر و با دوام تر کند.

ساختن چنین آشیانه ای سه تا چهار هفته طول می کشد. زمانی که ساخت آشیانه نزدیک تمام شدن است؛ پرنده ی نر به دنبال پیدا کردن زوجی برای خود می رود پس از یافتن زوج به کمک او پوشش داخلی لانه را با مصالح نرم تکمیل می کند. ماده به تنهایی مسئولیت خوابیدن روی تخم ها را به عهده می گیرد و بدین ترتیب نر را آزاد می گذارد تا لانه ای جدیدی بسازد و جفت دیگری اختیار کند.

صداهای جادویی چرخ ریسک در برابر دشمن

دانشمندان در تحقیقات خود به این نتیجه رسیده اند که این پرنده زیبا در مواجهه با شکارچیان متفاوت از صداهای هشداردهنده خاصی استفاده میکند. این پرندگان در صورت حضور مار از خود صدایی لرزان و ناهنجار و در برابر کلاغ و سمور صدایی شبیه جوجه درمی‌آورند.

همچنین تحقیقان نشان داده که این آواهای متفاوت احتمالا به این دلیل است که چرخ‌ریسک‌های بزرگ می‌توانند بین دشمنان خود تمایز قائل شوند. البته نکته جالب‌تر این است که حتی آهنگ و دفعات تکرار نت‌ها هم در شرایط مختلف، تغییر می کند.

 آواز خوانی چرخ ریسک در شهر

چرخ ریسک بزرگ پرنده ای است که خود را با زندگی در محیط‌های شهری تطبیق داده است. شاید در شهرهای پر سر و صدای امروزی شنیدن صدای این پرنده، کار سخت و تاحدی غیرممکن باشد اما می توانید با کمی دقت صدای این پرنده را در لابه‌لای شاخ و برگ درختان پارک‌های شهری تشخیص دهید.

این صدا درست همانند چرخ های نخ‌ ریسی است و جالب است که نام پرنده نیز برگرفته از همین آوا است. وقتی چرخ‌ریسک در اوج می خواند، صدایش بهتر و بیش‌تر در شلوغی بازتاب پیدا می‌کند و چون آواز خواندن برای تعیین قلمرو و انتخاب جفت ضروری است درنتیجه می توان این خصوصیت جدید را یک استراتژی موثر برای بقا در محیط‌های شهری به‌حساب آورد.

تغییرات رفتاری

همانطور که رفتار انسانها با یکدیگر تفاوت دارد و هر انسانی رفتار خاصی دارد، این ویژگی ممکن است در جانوران و حیوانات هم وجود داشته باشد. برخی از حیوانات ازنظر ویژگی‌های فردی اغلب با یکدیگر تفاوت‌های فاحشی دارند که از آن‌ها تحت عنوان شخصیت‌های متفاوت یاد میشود.

در واقع می توان گفت که پشت پرده هر شخصیت متفاوت، ژن‌های متفاوتی وجود دارد. تحقیقات نشان داده است که  همین تفاوت‌های ژنتیکی در چرخ‌ریسک‌های بزرگ باعث شده که برخی از جمعیت‌های آن‌ها نسبت به سایرین کنجکاوتر باشند. تحقیقات این پژوهشگران ثابت کرده که ممکن است اعضاء یک گروه ازچرخ ریسک‌های بزرگ رفتارهای نسبتا مشابهی داشته باشند اما این قاعده در مورد جمعیت‌های مختلف اغلب درست نیست.

انواع چرخ ریسک ها

همانطور که گفتیم گونه های مختلفی از چرخ ریسک در طبیعت وجود دارد. در ادامه اشاره ای به برخی از آنها می کنیم:

چرخ‌ریسک سر سیاه
 این چرخ ریسک 14 سانتیمتر است؛ منقارش نسبت به چرخ‌ریسک‌های دیگر کلفت‌تر است و بیننده را به یاد چرخ‌ریسک بزرگ می اندازد. تارک و پس گردن سیاه دوده‌ای مایل به قهوه‌ای (در ماده بیشتر قهوه‌ای شکلاتی)، سطح پشتی قهوه‌ای مایل به خاکستری، صورت و دو طرف گردن تقریبا سفید رنگ، سطح شکمی سفید چرک، با پهلو‌های قهوه‌ای مایل به خاکستری، لکه بزرگ سیاه‌رنگی روی گلو از نشانه ها و مشخصات این پرنده است.

رفتار چرخ ریسک سیاه، شبیه چرخ‌ریسک بزرگ است، ولی بندرت در زمستان با گله پرندگان دیگر همراه می شود.این چرخ ریسک در دشتهای کم ارتفاع و دامنه های کوههای پر درخت با صخره‌های برهنه زندگی می کند و گاهی هم در سوراخ درختان و بین سنگها لانه می سازد.چرخ ریسک سیاه بومی و به نسبت بقیه چرخ ریسک ها فراوان است و پراکندگی دارد.

این پرنده عمدتاً حشره‌خوار است و رژیم غذایی متنوعی شامل لارو و نمونه‌های بالغ حشرات و عنکبوتیان دارد. در زمستان از میوه درختان هم استفاده می‌کند. معمولاً در شاخه‌های بالایی درختان حضور دارد و گاهی نیز حشرات را در هوا شکار می‌کند.

چرخ ریسک بزرگ
نوع دیگری از چرخ ریسک ها، چرخ ریسک بزرگ می باشد. این چرخ ریسک 14سانتیمتر دارد و از همه چرخ‌ریسک‌ها بزرگتر است و با سر و گردن سیاه مایل به آبی براق و گونه‌های سفید رنگ و سطح شکمی زرد، با نوار طولی سیاه در وسط (بهترین نشانه) تشخیص داده می شود . سطح شکمی آن طوسی مایل به سبز است. پرنده نابالغ آن تارک قهوه‌ای و گونه های زرد رنگ دارد. این پرنده درخت‌زی و فعال است.

 این پرنده در جنگلهای مختلط و با‌غها و پرچین‌ها . در سوراخ درختان و دیوارها و آبروها لانه می سازد و زندگی می کند.گونه این پرنده هم بسیار زیاد است و در همه جا پراکندگی دارد.

چرخ‌ریسک سرآبی
یکی دیگر از انواع چرخ ریسک ها، چرخ ریسک سرآبی می باشد. چرخ‌ریسک سر آبی یا چرخ‌ریسک آبی اوراسیایی پرنده‌ای است از تیره شاخه نشین و از خانواده چرخ‌ریسکان.این پرنده که در اروپا و غرب آسیا زندگی می‌کند معمولاً لانه خود را در سوراخ درختان میسازد و از حشرات و عنکبوت‌ها تغذیه می‌کند، طول این چرخ‌ریسک ۱۲ سانتی‌متر، طول دو بال ۱۸ سانتی‌متر و وزن آن ۱۱ گرم می‌باشد، عمر این پرنده به‌طور متوسط سه سال می‌باشد اما بیشترین عمر ثبت شده دربریتانیا ۱۰ سال و سه ماه و در جمهوری چک ۱۱ سال و هفت ماه بوده‌است.
این نوع از چرخ ریسک تنها چرخ‌ریسکی است که تارک و بالها و دم آبی روشن دارد .سطح شکمی آن زردرنگ و گونه‌هایش سفید است. خط سیاه چشمی و خط سیاه پس گردن و خط سیاه دو گونه به هم پیوسته است و دنباله خط دور گونه و چانه سیاه مایل به آبی آن ختم می شود. تارکش حاشیه سفید دارد و در پس گردن آن لکه سفیدی دیده می شود .پشتش تقریبا سبز رنگ است .پرنده نابالغ گونه‌های زرد و سطح پشتی قهوه‌ای مایل به سبز دارد .رفتار این پرنده شبیه چرخ‌ریسک بزرگ است.
این چرخ ریسک هم در جنگلهای مختلط و با‌غها و پرچین‌ها ؛ در سوراخ درختان و دیوارها و آبروها و امثال آن لانه می سازد.

چرخ‌ریسک پشت سر سفید
نوع دیگر از چر ریسک، چرخ ریسک پشت سر سفید می باشد.این نوع از چرخ ریسک 11 سانتی متر است و کمی از چرخ‌ریسک سرآبی کوچکتر است. تارکی سیاه و لکه بزرگ سفیدی در پس گردن دارد . گونه‌هایش سفید چرک و از بالای چانه تا بالای سینه اش سیاه است.

سطح پشتی خاکستری مایل به زیتونی با دو خط بالی سفید و سطح شکمی تقریبا سفید با پهلوهای نخودی دارد . در پرنده نابالغ این گونه‌ها، سطح شکمی و لکه پس گردن تقریبا زرد است .به اندازه چرخ ریسک بزرگ خودنما نیست.
این چرخ ریسک در جنگلها و باغها؛ در سوراخ کنده‌های درختان و دیواره ساحلی رودخانه‌ها و معمولا نزدیک به زمین لانه می سازد و زندگی می کند در همه جا به فراوانی یافت می شود.

چرخ‌ریسک تورانی
مشخصات این چرخ ریسک به این صورت است که 15 سانتی متر دارد و از لحاظ شکل و طرح ظاهرش خیلی شبیه چرخ‌ریسک بزرگ – ولی کمرنگتر – است و در پر و بالش اثری از رنگهای زرد یا سبز دیده نمی شود . گونه‌ها و لکه بزرگ پس گردن و دو طرف سینه و شکم آن تقریبا سفید است . از نژاد خاوری چرخ ریسک بزرگ است و با اندازه بزرگتر و دم خیلی درازتر و منقار کلفت تر تشخیص داده می شود . رفتار و صدا و زیستگاهش شبیه چرخ‌ریسک بزرگ است.این چرخ ریسک به تعداد کم در دامنه کوههای کپت‌داغ وجود دارد.
چرخ‌ریسک پشت ‌بلوطی
 این چرخ ریسک 10 و نیم سانتی متر می باشد و نوع نر و ماده ی آن همشکل است.این چرخ ریسک پرنده‌ای کوچک ، به رنگ خاکستری و قهوه‌ای ، با دمی دراز می باشد.
نژادی از این پرنده در آذربایجان و منطقه زاگرس یافت می شود که با سر و گلوی سفید مایل به خاکستری و نوار پهن و سیاه روی صورت به آسانی شناخته می شود.
 این چرخ ریسک پشتش بلوطی و شکمش سفید مایل به نخودی است . دو نژاد دیگر که در ناحیه جنوبی دریای خـزر و منطق سیستان پیدا می شود ، خیلی متغیرند ، ولی معمولا سر کاملا قهوه‌ای مایل به سیاه دارند.
 یک نژاد دیگری هم هستند که در فصل زمستان در جنوب شرقی ایران زندگی می کنند ، تارکی تقریبا سفید دارد و سیاهی دو طرف سرش در پس گردن به یکدیگر پیوند می خورد. نابالغ تمام این نژادها به طور کلی قهوه‌ای مایل به خاکستری کمرنگ است و نشانه‌های سیاه و بلوطی را ندارد.
 این نوع از چرخ ریسک در مناطق تالابی ، بیشه‌ها ، کنار رودخانه‌ها و مانند آن و گاهی در نقاط خشک لانه تخم مرغی شکل خود را که مدخلی قیف مانند دارد ، بطور آویزان به شاخه‌های بیرونی بوته‌ها یا درخت‌ها و یا نیزار‌ها می سازد.

---