تبیان، دستیار زندگی

نکات شرعی که باید در اساسنامه صندوق قرض الحسنه خانوادگی رعایت کنید

صندوق های وام خانگی ربا و حرمت شرعی دارند! شاید بار ها با صندوق های وام فامیلی و خانگی مواجه شده باشیم بی آنکه بدانیم مشارکت در بیشتر این صندوق ها شرعا حرام و با مسئله ربا همراه اند.
عکس نویسنده
عکس نویسنده
نویسنده : علی اکبری
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :
صندوق قرض الحسنه خانوادگی

در سال های اخیر شاهد زیاد شدن روزافزون این صندوق ها بوده ایم. صندوق هایی که با هدف باز کردن گره ای از کار دیگران آغاز به کار کرده اند. از صندوق های وام فامیلی گرفته تا خانوادگی و دوستانه که همه‌شان به صندوق وام خانگی شهرت دارند. اما مسئله از جایی شروع می‌شود که پرداختی های ماهیانه اعضای صندوق بدون آن که بر مبلغ آن چیزی افزوده شود با ربا همراه می‌شوند.

چه طور؟ یکی از اقسام ربا «بازپرداخت بیشتر» توسط قرض‌گیرنده به صاحب پول است. اما ربا اقسام دیگری نیز دارد. به طور کلی هر شرط اضافه ای که باعث منفعت برای قرض‌دهنده شود، ربا نام دارد. با این تعریف ممکن است شما به شخصی مبلغی مثلا یک میلیون تومان قرض بدهید. در مقابل هم از او یک میلیون تومان پس خواهید گرفت. اما به او می‌گویید این پول را «به شرطی» به تو قرض می‌دهم که مثلا در فلان اداره که هستی فلان امتیاز را برای من فراهم کنی. در این صورت قرض‌دهنده  صاحب یک منفعتی شده بدون آن که بر مبلغ طلب خودش چیزی اضافه کند.

سوال: در صندوق های وام خانگی مگر شرطی وجود دارد که ربا را به همراه داشته باشد؟
بله، هر ماه اعضای صندوق مبلغ ثابتی را با «یک شرط» به صندوق قرض می‌دهند؛ به شرط آن که صندوق هم روزی به آن ها یک وام بدهد. یعنی قرض‌دهنده می‌گوید به شرطی هر ماه به صندوق قرض می‌دهم که صندوق یک امتیاز اضافه که همان وام باشد را به من بدهد. این شرط اضافه که به نفع قرض‌دهنده است موجب ربا می‌شود.

اما اگر اعضای صندوق شرط نگذارند و صرفا به جهت گره‌گشایی از مردم به صندوق قرض بدهند نه تنها اشکالی نداشته بلکه امر بسیار نیکو و سفارش‌شده‌ای نیز هست. اگر هم به اعضا بگوییم شما که درخواست وام دارید، ماهیانه مبلغی را به صندوق بپردازید اما شرط وام نگذارید طبیعی است که خیلی ها که برای دریافت وام آمده بودند از عضویت صرف نظر کنند.

نظر اکثر مراجع تقلید هم بر حرمت قرض مشروط بر منفعت قرض دهنده است.
آیت الله سیستانی در پاسخ به سوال از وام های خانگی چنین جواب می‌دهند: "اشکال ندارد مگر آن که قرض های بقیه اعضاء مشروط به قرض دادن به آن‌ها باشد." [1]
ایشان شرط کردن در قرض را همان‌طور که گفته شد دارای اشکال می‌دانند.

آیت الله خامنه ای درباره شرط کردن در قرض چنین می‌گویند: "شرط زیادی که به نفع مقرِض (قرض دهنده) است، حرام است."[2] شرط بر اینکه صندوق به ازای پرداختی ماهانه اعضاء به آن ها قرض بدهد نیز شرطی است که به نفع قرض‌دهنده یعنی عضو صندوق بوده و طبق نظر رهبری حرمت شرعی دارد.

آیت الله مکارم شیرازی نیز در این باره چنین می‌گویند: "اگر این کار به صورت قرارداد بین آن افراد انجام شود، اشکال ربا دارد."[3] منظور از قرارداد همان قول و قراری است که ما از آن با عنوان شرط یاد کردیم که طبق فتوای ایشان هم چنین قرضی همراه با ربا و اشکال شرعی دارد.

در شرع اسلام ربا از محرمات شرعی بوده که مذمت فراوانی را نیز به دنبال دارد. احادیث فراوانی درباره آثار دهشتناک ربا به ما رسیده است. از باب نمونه فقط به ذکر یک مورد آن بسنده می‌کنیم:

پیامبر گرامی اسلام (ص) می‌فرمایند: "خدای عز و جل رباخوار و ربادهنده و نویسنده قرارداد و دو شاهد بر آن را لعنت کرده است."[4]

کسی که به لعنت خداوند مبتلا شود، قطعا شرایط ناگواری را در پیش رو خواهد داشت. لعنت خداوند علاوه بر عواقب اخروی که به همراه دارد ممکن است بر جنبه هایی از زندگی شخص نیز تاثیرات منفی و خسارت باری را  به همراه داشته باشد.

سوال: آیا ما که اسم مان در این وام ها در آمده، یعنی مال حرام به زندگی مان وارد شده است؟ خیر، شرکت کنندگان در این صندوق ها مال اضافه و یا اصطلاحا رَبَوی را نمی‌گیرند چرا که اصلا مال اضافه و یا مخلوط به ربایی وجود ندارد. این یعنی قرض و وام صحیح است اما مشکل در پرداختی های ماهیانه است که به شرط وام به صندوق پرداخت می‌شوند.

آیا راه حلی وجود دارد تا این امکان با مزایای گره گشایی اش حذف نشود و از طرفی اشکال شرعی هم نداشته باشد؟ بله، یک راه حل شرعی برای این مشکل صندق‌های خانوادگی وجود دارد: ربا به طور کلی در دو نوع از تعاملات مالی راه می‌یابد. اول؛ معاملات و دوم قرض.

راه حل این مسئله آن است که صندوق از حالت قرض و وام خارج شود. یعنی اعضا هر ماه دیگر مبلغی را به صندوق قرض نمی دهند بلکه آن را به صندوق هبه (هدیه) می‌کنند. اما برای آن که ضرر نکنند و مقصودشان هم حاصل شود اصطلاحا «هبه معوضه» می‌کنند. یعنی هر ماه مبلغ ثابت خود را به صندوق به شرطی هدیه می‌کنند که صندوق بر اساس مقررات خودش آن مبلغ مدنظری را که هرماه به یک نفر می‌دهد را به آن‌ها هبه کند.

با این وصف اساس کار صندوق دیگر بر روی وام و قرض ربوی نبوده بلکه صندوق بر اساس بخشش کار خود را انجام می‌دهد. در هبه معوضه شخص بخشنده نسبت به پرداختی خود طلبکار نبوده در حالی که در قرض، قرض‌دهنده تا زمانی که قرضی را که داده پس بگیرد دارای حق و طلبکار است.

سوال: آیا شرط کردن در بخشش و هدیه که به نفع بخشنده است، حرمت شرعی ندارد؟ خیر. چرا که همان طور که گفته شد ربا در قرض جاری است و در هدیه راه ندارد. هبه معوضه امری شرعی و حلال است که راه حل مناسبی برای گره گشایی از مشکلات مالی دیگران توسط صندوق ها به شمار می‌رود. این راه حل بار دیگر پویایی و قوت فقه شیعه را می‌رساند که می‌توان از آن بهره‌‌مند شد‌.

در پایان شاید برای برخی سوال پیش بیاید که آیا ما در قرض دادن حق هیچ گونه شرط گذاری را نداریم؟ پاسخ آن است که قرض دهنده حق گذاشتن شرطی را که برای او موجب منفعت و امتیاز باشد را ندارد. با این حساب ممکن است کسی به دیگری مبلغی را قرض بدهد و شرط کند که قرض‌گیرنده باید آن را مثلا تا یک ماه دیگر باز گرداند. این شرط چون منفعت اضافه ای برای قرض‌دهنده ندارد پس اشکالی هم نخواهد داشت.

لازم به یادآوری است که تعاملات مالی از حساس ترین قضایای زندگی هرروزه ما است که لازم است توجه ویژه ای را نسبت به آن ها داشته باشیم.

[1] Sistani.org
[2] leader.ir
[3] makarem.ir
[4]  من لایحضره الفقیه جلد دوم صفحه 585