احترام به والدین از دیدگاه قرآن

یکی از مهمترین اصولی که در مکتب اسلام آمده ، احترام به پدر و مادر می باشد.آیات و روایات فراوانی درباره این موضوع وجود دارد که به همه مسلمانان سفارش می کند تا به والدین خود احترام بگذارند.

خداوند متعال نعمت های فراوانی را به بنده هایش داده است و  پدر و مادر هم  جزو نعمت هایی است که خداوند متعال آن را به انسان عنایت نموده است. قدردانی و سپاس از این نعمت خداوندی، مانند سایر نعمت ها بر هر انسانی لازم و واجب است.

در حقیقت پدر و مادر، سمبل نیکی و احسان به فرزند هستند و آنها از جان و مال خود برای پرورش فرزند خود مایه می گذارند ، از این رو آنها سزاوارترین انسان‏ها برای احترام و قدردانی‏اند. بهترین احترام و قدرشناسی، محبت و اطاعت از آن‏ها است.

پدر و مادر به عنوان دو انسان فداکار و زحمتکش تمام بار مسئولیت های مربوط به تربیت فرزند خود را بر عهده می گیرند و در نزد خداوند جایگاه منحصر به فردی  دارند  به طوری که در آیه های زیادی از قرآن کریم، بر لزوم اطاعت و تکریم آنها فرمان داده شده است.

مقام و جایگاه پدر و مادر نزد خداوند در حدی است که ذات باری تعالی نام آنان را در ردیف نام خود قرار داده و بر رعایت مقام و منزلت آنها تأکید نموده است.

 احترام در قرآن

کلمه احترام از ریشه حرم و حرمت گرفته شده. حریم چاه به معنای محدوده ای است که نمی توان به آن نزدیک شد و کسی حق تصرف و حفر چاه دیگر در آن محدوده را ندارد.

حرمت شخص به معنای چیزی است که شخص از آن حمایت و دفاع می کند و  احترام به معنای تعظیم و تکریم و گرامی داشت شخص است و هر شخصی که محل احترام است ، از نظر مردم حرمت و حریم دارد که باید حفظ شود و هتک حرمت نشود.

قرآن در برخی از موارد مصادیقی رابیان نموده و احترام را بازگو کرده است و موضوع و مصداقی را بیان کرده و مردم را به عملی کردن احترام توجه داده است. همچنین قرآن ؛احترام را تنها در حوزه گفتاری نگه نداشته و به حوزه عمل و رفتار اجتماعی سوق داده است تا شخص در کنش ها و واکنش های رفتاری، هنجار خاصی را به عنوان احترام مراعات کند.

جایگاه تکریم پدر و مادر در نزد خداوند

 همانطور که گفتیم احترام به پدر و مادر در نزد خداوند از جایگاه ویژه ای برخوردار است و خداوند پس از بیان حکم وجوب پرستش خدای یگانه و بعد از مسئله توحید ، به احترام و تکریم پدر و مادر اشاره کرده است.

ممكن است اهمیت نیكی به والدین از آن جهت باشد كه آنها بعد از خدای تعالی، بیشترین نقش را در خلقت اولـاد داشته اند، مخصوصا مادران كه در این زمینه بیشترین زحمات را تحمل می کنند و علـاوه بر آن در رشد و تربیت فرزندان، نقش بیشتری را ایفاء میكنند و رنج بیشتری را متقبل میشوند.

جهاد یکى از مهمترین برنامه‌هاى اسلامى است که حتی در این مورد هم، خداوند در صورتی که والدین به انجام آن رضایت نداشته باشند و همچنین تا زمانی که وجوب عینى نباشد، بودن در خدمت پدر و مادر را از عمل به آن مهمتر می داند.

احترام پیامبران خدا نسبت به پدر و مادرشان

 یعضی از آیات در قرآن کریم آمده است که درس مهم احتران به والدین را به انسانها می آموزد . خداوند در مورد حضرت یحیی علیه السلام در سوره مریم آیه 14 می‌فرماید: «وَ بَرًّا بِوالِدَیْهِ» و در مورد حضرت عیسی  در سوره مریم آیه 32می‌فرماید: «وَ بَرًّا بِوالِدَتِی وَ لَمْ یَجْعَلْنِی جَبَّاراً شَقِیًّا» «خداوند مرا نسبت به مادرم نیكوكار قرار داده است و جبار و شقی قرار نداده است.

در سال‌های آغاز بعثت پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ بود. روزی آن حضرت: فرشی پهن فرموده بود و روی آن نشسته بود كه در این موقع شوهر حلیمه به حضور آن حضرت آمد، پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله به یاد مهربانی‌های او، برخاست و او را احترام زیادی كرد و گوشه‌ای از فرش خود را گسترد و پدر رضاعی خود را روی آن نشاند طولی نكشید كه مادرش حلیمه وارد شد، حضرت گوشه دیگر فرش را برای او پهن كرد و او را روی آن نشانید و محبت فراوانی به مادر رضاعی خود كرد.

 از این داستان متوجه می شویم که پیامبر (ص) حتی به پدر و مادر رضاعی خود هم بسیار نیکی و احسان داشتند.

احترام و نیکی به پدر و مادر در ایات قرآنی

آیات فراوانی در قرآن درباره نیکی به پدر و مادر و احترام به آنها آمده است . در ادامه اشاره ای به برخی از آنها می کنیم:

خداوند در قرآن کریم سوره اسرا آیات 23 و 24  می‏فرماید: «وَ قَضی ربّک الاّ تعبدوا الاّ ایاه و بالوالدین احساناً، اِمّا یبلُغَنَّ عندک الکَبر احدُهما او کلاهما فلا تقل لهما اُفٍّ وَلا تنهر هما و قل لهما قولاً کری.

پروردگار تو فرمان داد که جز او نپرستید و به پدر و مادر نیکی کنید. هر گاه یکی از ایشان یا هر دو نزد تو به پیری رسند، به آن ها اُف (سخن ناخوش) مگو و بر آن ها بانگ و فریاد مزن و با ایشان گفتار نیکو بگو.

"و بالوالدین احسانا" به این معناست که به پدر و مادر خود احسان و نیکی کنید. در واقع این معنا  مجموعه رفتارها و اعمالی است که بیانگر حفظ حدود و رعایت تواضع و فروتنی در مقابل والدین است که رفتار نیکو و برخورد نرم و آرام، از جمله مصادیق آن است.

 باید توجه کنیم که منظور قرآن این نیست که در بست تمام نظرات پدر و مادر را بپذیرید،بلکه منظور این است که فرزندان از جدل و بحث های بیهوده که ممکن است روابط بین آنها را تیره کند و موجب ناراحتی پدر و مادر شود، دوری کنند ؛ یعنی برای پدر و مادر حریم قائل شوند و شرایط سنی آن ها را در نظر بگیرند.

 فرزندان  اگر در مواردی با پدر و مادر اختلاف نظر دارند،می‌توانند ادب و متانت را رعایت کنند و جایگاه پدر و مادر را حفظ کنند و در کنار آن نظرات خود را درباره موضوعات مختلف بیان کنند و از منطق خود دفاع کنند و والدین هم نباید توقع داشته باشند که فرزندشان همیشه پیرو نظریات آن‌ها باشد.

 همه انسانها باید بدانند که احترام به پدر و مادر در قرآن به صورت مطلق آمده است ، یعنی انگشت روی یك یا چند احسان معینی نگذاشته است، میتوانیم متوجه این قضیه باشیم که، هر نیكی و احسانی كه ممكن باشد مورد مطلوب و رضای خدای تعالی قرار میگیرد؛ مد نظر است و با توجه به این كه در مورد والدین نیز، ایمان شرط نشده است و نفرموده به والدین مؤمن یا مسلمان نیكی كنید، استفاده میشود كه نیكی نمودن در حق و پدر و مادر، از نظر قرآن لـازم است اگرچه آنها كافر باشند.

و بالوالدین احسانا (بقره آیه ۸۳ و نیز نساء یه ۳۶)قرآن در آیه ۸۳ سوره بقره احسان به پدر و مادر را به عنوان پیمان خداوند با بنی اسرائیل یاد کرده است و می فرماید: و اذ اخذ نا میثاق بنی اسرائیل لاتعبدون الاالله و بالوالدین احسانا؛ و هنگامی که از بنی اسرائیل پیمان و عهد گرفتیم که جز خدا را نپرستند و به پدر و مادر احترام گذارند و احسان و نیکی کنند.

در این آیه و همچنین در چهار مورد دیگر از جمله در سوره اسراء آیه ۲۳ هنگامی که خداوند به مردمان فرمان می دهد که تنها او را بپرستند، بی درنگ حکم و فرمان احسان و نیکی به پدر و مادر را مطرح می سازد که این موضوع میزان اهمیت و جایگاه احسان به پدر و مادر در پیشگاه خداوند نشان می دهد. به این معنا که پرستش خدای یگانه و احسان به والدین در کنار هم آمده تا مردمان از جایگاه پدر و مادر آگاه شوند.

 منظور این است که اگر بندگان خداوند را به عنوان آفریدگار و پروردگار می پرستند، پدر و مادر هم به عنوان واسطه فیض وجود و نعمت های خداوندی بر انسان، باید مورد احترام و احسان قرار گیرند. از این رو خداوند امور چندی را که می تواند نسبت به خدا و پدر و مادر به جا آورده شود در کنار هم می آورد.

 همچنین این آیات این را می رساند که اگر قرار است کسی غیر از خدا مورد پرستش قرار گیرد، آن شخص همان والدین هستند و از آن جایی که چنین امری کفر و شرک است خداوند فرمان می دهد که به جای پرستش آنها در حق آنان احسان شود .

 احسان هم بهترین حالتی است که بعد از پرستش می توان آن را تصور کرد. احسان مرتبه دوم پرستش است و اگر پرستشی به غیر خدا جایز بوده حکم به آن می شد و چون امکان پذیر نیست مرتبه دوم آن مورد تأکید قرار گرفته است.

امور دیگری که جایز است انسان هم نسبت به خدا و هم غیر خدا به جا آورد، خداوند در آیات قرآنی به آنها فرمان داده و از انسانها خواسته است تا آنها را انجام دهند. از این رو در آیه ۱۴ سوره لقمان فرمان می دهد: ان اشکر لی و لوالدیک؛ از من و پدر و مادرتان تشکر کنید. در واقع در این آیه شكر والدین هم ردیف شكر خدا آمده است.

 همانطور که گفتیم نیکی و احسان به پدر و مادر منحصر به والدین مسلمان و مومن نیست و همه آنها را در بر می گیرد. برخی از مفسران هم  با توجه به نکره بودن احسان درآیه ۲۳ سوره اسراء معتقدند که نکره آوردن به معنای آن است که فرزندان باید در همه امور در حق آنان مراعات احسان را بکنند و چیزی را برای آنها کم نگذارند. این حکم قرآنی اختصاصی به مؤمنان ندارد و همه انسان ها را دربرمی گیرد. قرآن به این شیوه کسانی را که ایمان به قرآن و خدا ندارند تشویق می کند که حداقل در حق پدر و مادر خویش به حکم وظیفه انسانی، احسان و احترام بگذارند.

 خداوند فقط در یک مورد اجازه داده است که انسان از پدر و مادرش اطاعت نکند، و آن هم زمانی است که آنها فرزندشان را دعوت به کفر و شرک می کنند، اما با این حال باید با آنها به طور شایسته رفتار کنند.

وَ إِنْ جاهَداكَ عَلى أَنْ تُشْرِكَ بِی ما لَیْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما وَ صاحِبْهُما فِی الدُّنْیا مَعْرُوفاً.

 آیه 15 سوره نعمان آمده است با آن‌كه پدر و مادر كافر هستند و فرزند را دعوت به كفر می‌كنند خداوند فقط در این مورد اجازه عدم اطاعت داده است امّا با این حال می‌فرماید: ولو این‌كه آنها كافرند ولی با آنها در دنیا به طور شایسته‌ای رفتار كن.

 تواضع و فروتنی در مقابل پدر و مادر

 همه انسانها باید به طور آشکار در مقابل پدر و مادر خود تواضع و فروتنی داشته باشند. در آیه24 سوره اسرا آمده است: «وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَهِ» این آیه در رابطه با تواضع و فروتنی نسبت به پدر و مادر است.

جناح به معنای پر و بال گستران است كه كنایه از مبالغه در تواضع و خضوع زیانی و عملی است مثل جوجه‌ای كه بال و پر خود را باز می‌كند تا مهر و محبت مادر را تحریك كند و او را به آماده کردن غذا وادار کند از این‌كه در این آیه جناح مقید به «ذُل» شده استفاده می‌شود كه انسان باید در معاشرت و گفتگو با پدر و مادرش طوری رفتار كند كه پدر و مادر تواضع و خضوع او را احساس كنند و بفهمند كه او را در برابر آنها خوار می‌كند و نسبت به ایشان محبت و مهر دارد.

در حقیقت مهربانی نسبت به والدین و تواضع و فروتنی اگر چه در فرهنگ ها متفاوت است ، اما اصولی انسانی است که در همه جا وجود دارد و همه ی انسانها باید نسبت به آن پایبند باشند.

 همه انسانها باید با والدینشان برخوردی پسندیده داشته باشند و در مقابل آنها از کلمات زیبا و جملات دلنشین استفاده کنند و با تواضع و فروتنی با آنها برخورد کنند.آنها باید از درشت گویی بپرهیزند و حتی کلمه اف و آخ و خسته شدم هم به آنها نگویند و با این روش به پدر و مادر خود احسان و احترام داشته باشند.

(فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ وَ لا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً کَریماً ) آیه 23 سوره اسرا می فرماید کمترین اهانتى به آنها روا مدار! و بر آنها فریاد مزن! و گفتار لطیف و سنجیده و بزرگوارانه به آنها بگو.

 ودر آیه 17 سوره احقاف می فرماید: والذی قال لوالدیه افٍ لكما اتعد اننی ان اخرج و قد خلت القرون من قبلی و هما یستغیثان الله ویلك ءامن ان وعدالله حق فیقول ما هذا الا ساطیر الاولین.

و آنكه به والدین خود گفت: افّ بر شما! آیا به من وعده مى دهید كه (پس از مرگ از گور) خارج گردم، در حالى كه نسل هاى بسیارى پیش از من گذشته اند (و هرگز زنده نشده اند)؟ ولى والدین او، خدا را به فریادرسى مى خوانند (و به او مى گویند:) واى بر تو! ایمان بیاور! قطعاً وعده خداوند حق است، امّا او مى گفت: این (وعده ها) جز افسانه پیشینیان نیست.

"أُفٍّ" به معناى اعلام بى زارى و ابراز ناخشنودى و نوعى توهین و تحقیر و بى ادبى است. این آیه در مورد فرزند بی ایمان و حق نشناسی است كه مورد عاق والدین واقع شده است و به پدر و مادر اف گفته و می‌گوید: «آیا به من وعده می‌دهید كه من در روز قیامت مبعوث می‌شوم در حالی كه قبل از من هم اقوامی بودند و مردند و هرگز مبعوث نشدند.»

این پدر و مادر مؤمن در مقابل این فرزند تسلیم نمی‌شوند آنها فریاد می زنند و خدا را به یاری می‌طلبند كه وای بر تو ای فرزند ایمان بیاور كه وعده خدا حق است اما او همچنان لجاجت می‌كند و در مقابل پدر و مادر می‌گوید اینها چیزی جز افسانه‌های پیشین نیست.

از این آیه معلوم می‌شود این فرزند كاملا به پدر و مادر بی احترامی كرده و به حرف پدر و مادر گوش نداده بلكه حتی آنها را مسخره هم كرده است و سرانجام این افراد عذاب الهی است.

 احادیث ائمه بزرگوار در باره احترام به پدر و مادر

احترام به پدر و مادر به اندازه ای اهمیت دارد که امامان معصوم علیه السلام هم در این زمینه احادیث زیبا و با ارزشی را فرموده اند.

پیامبر اکرم (ص): نسبت‏ به پدر و مادر نیکوکار باش تا پاداش تو بهشت‏ باشد ولی اگر عاق آنها شوی جهنمی خواهی بود. اصول کافی، ج 2، ص  348

امام رضا (ع) : نیکی به پدر و مادر واجب و لازم است اگرچه مشرک و کافر باشند، ولی در معصیت‏ خدا نباید اطاعتشان کرد. بحار الانوار، ج 74، ص 72

پیامبر اکرم (ص) : بنده‏ ای که مطیع پدر و مادر و پروردگارش باشد، روز قیامت در بالاترین جایگاه است

کنز العمال، ج 16، ص 467

پیامبر اکرم (ص) : کسی که دوست دارد عمرش طولانی و روزیش زیاد شود، نسبت‏ به پدر و مادرش نیکی کند و صله رحم بجای آورد. کنز العمال، ج 16، ص 475

امام صادق (ع) : چشمهایت را جز از روی دلسوزی و مهربانی با پدر و مادر خیره مکن و صدایت را بلندتر از صدای آنها نکن دستهایت را بالای دستهای آنها مبر، و جلوتر از آنان راه مرو. بحار الانوار، ج 74، ص .79

امام کاظم (ع) : مردی از پیامبر خدا (ص) سؤال کرد: حق پدر بر فرزند چیست؟ حضرت فرمود: 1 - او را با نام صدا نکند 2 - در راه رفتن از او جلو نیفتند. 3 - قبل از او ننشیند. 4 - کاری انجام ندهد که مردم پدرش را فحش بدهند. بحار الانوار، ج 74، ص 45

سخن آخر:

همه این موارد مقام پدران و مادرانی را بیان می کند که برای گرم نگه داشتن کانون خانواده و سلامتی و شادی فرزندان خود از جان مایه می گذارند و انسان از هر آیین و مسلکی که باشد باید احترام آنها را رعایت کند و قدردان زحماتشان باشد.
این احساس وظیفه بر دوش مسلمانان سنگین تر است چون که اسلام نگاه ویژه و سراسر احترامی به مقام والدین دارد.

---