مستند مادرانه؛ معلمی با زمزمه محبت

گزارش «وطن امروز» درباره فعالیت‌های گروه «مادرانه»
گروه فرهنگ و هنر: مستند «مادرانه» یکی از جدیدترین تولیدات دفتر مطالعات جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی است که چندی پیش رونمایی شد و از شبکه مستند سیما روی آنتن رفت. این مستند که همزمان با ولادت حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها و روز مادر منتشر شد، با استقبال خوب مخاطبان بویژه بانوان و مادران در فضای مجازی روبه‌رو و در ادامه هم پخش این مستند در شبکه‌های افق و مستند با اقبال مخاطبان همراه شد. مستند «مادرانه» روایتگر تلاش جمعی مادرانی است که دست در دست کودکان خود برنامه‌های جمعی جذاب و بانشاط برای رشد فرزندان‌شان برگزار می‌کنند. مستند در این مسیر، سختی‌ها و صبر و بردباری کلنجار رفتن با کودکان را هم بخوبی به تصویر می‌کشد. درباره مادرانی که تلاش آنان در این مستند به تصویر کشیده شده است، باید گفت این عده قبل از تولید این مستند با هماهنگی یکدیگر، گروهی تشکیل داده‌اند و نام آن را گروه «مادران و کودکان» گذاشته‌اند. اعضای این گروه هر از گاهی دور هم جمع می‌شوند و تجربیات خود را با هم در میان می‌گذارند و در این میان نحوه صحیح رفتار با کودکان و بازی با آنها و نحوه مقابله با مشکلات و سختی مادری را یاد می‌گیرند. از دیگر کارکردهای این گروه، تفریحات دسته‌جمعی و رقم زدن تجربیات جدید است.

اما نکته قابل تامل دیگری که درباره این مادران می‌توان گفت این مساله است که این مادران جمعی از دوستان فعال دانشجویی سابق هستند که اکنون وظیفه مادری را بر دوش دارند و چند سالی است برای رشد همگام مادر و فرزند اقدام به سازماندهی گروه‌های «مادرانه» در فضای مجازی و حقیقی می‌کنند. مادران در مادرانه برنامه‌های جمعی جذاب و آموزنده‌ای برای خود و کودکان‌شان اندیشیده و اجرا می‌کنند که از این میان می‌توان به دورهمی‌های محله‌ای، تبادل کتاب و... اشاره کرد.

به هر حال تشکل‌های مردمی که فعالیت‌های مشابهی در راستای توانمندسازی «مادر و کودک» دارند، چند سالی است رونق پیدا کرده و به نظر می‌رسد هر چه اینگونه فعالیت‌های گروهی بیشتر شود، سطح فرهنگی نسل آینده کشور بیشتر ارتقا پیدا خواهد کرد.

اگر بخواهیم موشکافانه به مستند «مادرانه» نگاهی بیندازیم، می‌توان از چند وجه به این موضوع پرداخت؛ یکی از این موارد نشستن پای صحبت‌های علیرضا باغشنی، کارگردان این مستند است که بدون شک حرف‌های جالبی برای گفتن دارد. بعد دوم پرداختن به این مستند از دریچه روانشناسانه است و بعد سوم هم به اهمیت کار گروهی این مادران در شرایط سخت اقتصادی که این روزها بر کشور حاکم است، مرتبط است که در ادامه به این موارد پرداخته شده است.

یادداشت سازنده «مادرانه» درباره روند ساخت مستند

روایت خلق «مادرانه»

علیرضا باغشنی، مستندساز و کارگردان مستند «مادرانه» یکی از جوانان خلاق حوزه مستند است. از مهم‌ترین آثار او می‌توان به فیلم «بیشتر از مادرم» اشاره کرد. باغشنی سال 1397 دوره‌ پرتلاشی را در عرصه سینما و تلویزیون گذراند و تولید اثر شاخص «بیشتر از مادرم» را در کارنامه‌ کاری خود ثبت کرد.
با اینکه علیرضا باغشنی را بیشتر به عنوان نویسنده می‌شناسیم اما در حرفه‌های دیگر نیز فعال بوده است. وی علاوه‌ بر نویسندگی به ‌عنوان فیلمبردار و کارگردان نیز در سینما و تلویزیون فعالیت داشته است تا اینکه این مستندساز با ساخت مستند تحسین‌شده «مادرانه» نام خود را در میان اهالی سینمای مستند بر سر زبان‌ها انداخت. این کارگردان در یادداشتی برای «وطن امروز» از روند تولید مستند «مادرانه» و دغدغه‌های امروز خود گفت.

در ابتدا شاید بد نباشد درباره ایده شکل‌گیری سوژه مستند «مادرانه» یک فلش‌بک به گذشته بزنم، چند سال پیش بود که در مسجد محل یکی از عرفا را دیدم. سال‌ها معلم بود و برای گرفتن نصیحتی به او مراجعه کردم. همان ابتدا گفت: این روزها چه کار می‌کنی پسرم؟
گفتم: در کار‌های فرهنگی اسلامی مشغولم.
گفت: یعنی دقیقا چه کاری انجام می‌دهی؟
گفتم: گاهی درباره موضوعات مرتبط با انقلاب اسلامی فیلم مستند می‌سازم و...
گفت: خوشا به حالت.
گفتم: چطور؟
گفت: خیلی از مردم هستند، انسان‌های خوب و مومنی هم هستند اما بنا به شغل‌شان تا آخر عمر درباره قیمت میوه، آجر، ماشین و... صحبت می‌کنند اما کار تو به شکلی است که تا آخر می‌توانی بگویی خدا، پیغمبر، انقلاب، شهدا، آرمان و...
شاید بهترین تشویق برای من همین جمله بود که مرا مصمم‌تر در تولیدات فرهنگی اسلامی کرد. چه چیزی بالاتر از نشر آن چیزی که انبیا و اولیای الهی آن را تبلیغ می‌کردند و حال که زمینه برای ما فراهم شده تا بتوانیم با زبان رسانه و فیلم و مستند، فرهنگ الهی را منتشر کنیم، چرا کوتاهی کرده، سلب توفیق از خود کنیم. باید خود را در این مسیر قرار دهیم تا خداوند از فضلش ما را روزی دهد. اشتباه نکنید، روزی فقط مال و ثروت و پول نیست، سوژه خوب هم روزی خداست، سوژه‌ای که بتوانی فیلمش را بسازی و با آن فیلم، فرهنگ مقدس اسلامی و انقلابی را نشر دهی.

۲ سال قبل هم نزد یکی از اساتید که بودم در اهمیت خانواده و مادر چنین می‌گفت: «انقلاب اسلامی یکی از شئون اصلی‌اش خانواده است و محور خانواده مادر است؛ محوری که براحتی از کنارش می‌گذریم و در رسانه خیلی جدی‌اش نمی‌گیریم، همان روزها بود که پیشنهاد ساخت مستندی با موضوع مادر به این حقیر شد».
خداوند عنایتی کرد و سوژه‌ای مقابلم قرار داد که بتوانم با ساخت مستندش حداقل کاری در این زمینه کرده باشم.
یکی از دوستانی که سوژه مورد نظر را به من معرفی کرده بود، اینچنین برایم گفته بود: «مجموعه‌ای از مادران جوان هستند که با موضوع مادری کارهای بسیار خوب و جالبی انجام داده‌اند. دور هم جمع شدند و برای رشد خود و کودک‌شان به صورت همزمان برنامه‌ریزی می‌کنند و ده‌ها کار شایسته و جذاب دیگر.» 

به هر حال با پژوهش‌هایی که داشتیم، متوجه شدیم مجموعه‌ای در تهران وجود دارد که اعضای آن خانم‌هایی هستند که در زمان دانشجویی خود در یک تشکل دانشجویی کار فرهنگی می‌کردند و حالا پس از اینکه ازدواج کرده و صاحب فرزند شده‌اند، فعالیت فرهنگی خود را در حوزه‌ای دیگر و با اهدافی دیگر ادامه می‌دهند. آنان اکنون وارد فاز جدیدی از زندگی به نام «مادری» شده‌اند و بر همین اساس تصمیم گرفته‌اند مجددا در کنار یکدیگر جمع شده و هویت مادری خود را ارتقا بدهند. این سوژه باعث شد توجه‌مان به آن جلب شده و مستند مادرانه تولید شود.

دقت داشته باشید که این روزها، غفلت زیادی نسبت به مسؤولیت مادری می‌شود و شاید در دید بعضی افراد، مادری به عنوان یک ضعف شمرده شود، چرا که باعث می‌شود آن فرد از درس خواندن باز بماند، آزادی خود را تا حدی از دست بدهد و... بنابراین احیا و توجه به این مقوله مهم نیاز به یک رسانه دارد و مستند بهترین رسانه برای بیان آن است. جالب است بدانید این گروه از بانوان که سوژه مستند مادرانه هستند، اقدامات درخوری در این زمینه انجام می‌دهند؛ از فعالیت‌های تشکلی تا تولید محتوا در فضای مجازی و تبلیغات. برای مثال، تشکلی به نام «مادران محله» را تشکیل می‌دهند و با فعالیت‌های هدف‌دار تلاش می‌کنند به موضوعات مهمی مانند رشد همزمان مادر و کودک، اقتصاد مقاومتی، فرزندآوری، بازی‌ با کودکان و... بپردازند.

موضوع افزایش جمعیت و مشکلات اقتصادی از جمله موضوعاتی است که بعضا زوج‌های جوان را درباره فرزندآوری دچار تردید کرده است. یکی از اقدامات بسیار خوبی که در این تشکل مادرانه پیگیری می‌شود، پاسخ به همین موضوع است. اعضای این تشکل، همگی دارای فرزند بوده و به نوعی با این مشکلات روبه‌رو هستند اما با برنامه‌ریزی مناسب سعی کرده‌اند این مشکلات را پشت سر بگذارند. این تجربیات در اختیار دیگر اعضا گذاشته می‌شود و آنان می‌توانند با بهره‌گیری از این تجربیات، بهتر عمل کنند. به نظرم، مسؤولیت مادری و تربیت فرزند یک گونه از جهاد است که دغدغه اصلی من برای ساخت مستند مادرانه را شکل داد. وقتی مادر و کودک در کنار هم تربیت شوند، جامعه ارتقا می‌یابد.

یکی از فعالیت‌هایی که علاقه‌مند بودم درباره آن فیلم بسازم فعالیت‌های خودجوش مردمی است که نه به جایی متصل هستند و نه از جایی خط می‌گیرند. این افکار در ذهن من بود تا اینکه دوستانی که در حوزه مادری، بحث فرزند و بازی کار می‌کنند، گروه مادرانه را در همین زمینه به من معرفی کردند.
به همین خاطر با همسرم راهی تهران شدیم و به ضبط این مستند پرداختیم. از نزدیک شاهد اقدامات این مادران جوان انقلابی و تحصیلکرده بودم. با چشم‌های خود دیدم که چه کارهای ارزشمندی انجام می‌دادند؛ با فعالیت‌های‌شان هم خودشان را رشد می‌دادند و هم فرزندان نونهال‌شان را. به مادری افتخار می‌کردند و مادر شدن را اولویت زندگی خود قرار داده بودند، درست برعکس جامعه امروزی که مادری دیگر افتخار دختران ما نیست و جای آن را دکتر شدن و مهندس و کارمند بودن گرفته است.

این گروه در تهران بودند؛ شهری که معروف است مردم مشغله‌های‌شان زیاد است و سبک‌های زندگی‌شان متفاوت‌تر.
حال اگر در میان مشغله‌ها و این نوع سبک زندگی، چنین گروهی با این آرمان‌های زیبا مشغول فعالیت است، بالطبع در شهر‌ها و روستاهای دیگر خیلی آسان‌تر می‌شود نمونه‌سازی کرد.

قبل از زمان تولید مستند به این موضوع فکر می‌کردم که اگر بتوانم خوب و جذاب سوژه را روایت کنم و فیلم هم دیده شود، شاید بشود مثل این گروه صدها نمونه دیگر در کشور به وجود آورد؛ مجموعه‌هایی که اگر الگو بگیرند و برای رشد مادر و کودک تلاش کنند و انقلابی بمانند و انقلابی تربیت کنند، می‌شود همان آرمان انقلاب اسلامی.

مادران جوان صاحب فرزند کوچک که دغدغه رشد خود و بچه‌شان را دارند، اصلی‌ترین و مهم‌ترین قشر مورد هدف این فیلم را تشکیل می‌دهند. اولویت دوم مخاطبان این مستند را تمام دختران و زنان، حتی آنهایی که هنوز ازدواج نکرده‌اند تشکیل می‌دهند. ما با این مستند قصد داریم هویت مادری آنها را به این قشر از مردم جامعه یادآوری کنیم. اولویت بعدی خانواده‌ها و زن وشوهرها هستند تا بتوانند شبیه این موقعیت‌های فیلم را درون خانواده‌های خود ایجاد کنند. آخرین اولویت ما مجموعه‌های متشکل از خانم‌ها هستند، زیرا داخل کشور مجموعه‌های مختلف فرهنگی، دینی و دانشجویی از زنان داریم و می‌خواهیم به آنها بگوییم بیایند و جمعی را شبیه «مادرانه» برای خودشان ایجاد کنند.
یکی از سختی‌های این کار، حضور من به عنوان یک کارگردان مرد در جمع‌های زنانه بود که این مشکل یکی از بزرگ‌ترین مسائل ما در مسیر ساخت این مستند بود، البته به همراه همسرم در این جمع‌ها حضور می‌یافتم تا اینکه در نهایت این فیلم را به پایان رساندم.
این مستند بستر رشد مادر و کودک در کنار یکدیگر را به تصویر کشیده است و آنها باید در کنار هم باشند. کنترل کردن فضایی که 15 خانم به همراه 30 الی 40 کودک در آن حضور داشته باشند کار بسیار سخت و دشواری بود و یکی دیگر از مشکلات در مسیر ساخت این مستند بود. البته خداوند کمک کرد و شاهد بودیم که در جریان ساخت این مستند مادران و بچه‌ها خیلی حضور دوربین را احساس نکردند.
پژوهش مستند «مادرانه» از آبان‌ماه سال گذشته آغاز شد و بعد از 3 هفته یعنی آذرماه وارد مرحله تصویربرداری ساخت آن شدیم. مرحله تصویربرداری 10 روز در تهران طول کشید و بعد کار تدوین آن در مشهد انجام و پس از 50 روز مستند آماده نمایش شد.
این درست که کارگردانی مستند «مادرانه» بر عهده من بود اما پشت صحنه این جریان، دوستانی قرار داشتند که در خانه «همبازی» دفتر مطالعات جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی فعالیت می‌کنند و آنها بودند که به من در این زمینه کمک‌های فراوان و بسیار خوبی کردند. کشف اولیه گروه مادران نیز توسط آنها انجام شد و به لطف خداوند، مستند «مادرانه» با کمک و همکاری مجموعه مادرانه و دفتر مطالعات جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی تولید و بارها و بارها از شبکه‌های مختلف سیما پخش شد.
خودمان هم فکرش را نمی‌کردیم که بازخوردی به این خوبی داشته باشد. از اقصی نقاط کشور تماس می‌گرفتند و پیام می‌فرستادند که چگونه می‌توانند با این گروه ارتباط داشته باشند یا اینکه گروهی خودجوش برای محله و شهر خود تشکیل دهند.
مستند مادرانه فقط روایت یک نمونه است از هزاران اتفاق زیبای خودجوش انقلابی که در این کشور وجود دارد؛ اتفاقاتی که می‌توانند به‌تنهایی جریان‌ساز باشند و انسان‌ساز. ‌ای کاش این اتفاقات برای مدیران فرهنگی ما مهم باشد و دوستان رسانه‌ای من هم به دنبال کشف و روایت این قصه‌ها بروند، آنگاه می‌توان امید داشت که در جنگ نرم همه‌جانبه دشمن، دفاعی جانانه صورت گیرد.
***
یادداشت یکی از مادران گروه «مادرانه» درباره فعالیت‌های گروه

نقش اجتماعی مادران

به طور حتم مادران نمایش داده شده در مستند «مادرانه» نقشی اساسی در این مستند ایفا می‌کنند. «محبوبه اسماعیل‌زاده» یکی از مادران گروه «مادرانه» است که دغدغه‌های مادرانه‌اش درباره محتوای این مستند را در قالب یادداشتی برای «وطن امروز» اینچنین روایت کرده است:
در وهله نخست باید گفت، حواس‌تان به این چالش‌ها باشد! نخستین نکته مربوط به سن کودکان است. بچه‌های زیر 7 سال نوسان‌های روحی و تربیتی زیادی دارند و واکنش‌شان نامشخص است؛ زمانی کودک خوشحال است و کمی بعد بهانه‌گیر. از طرفی طی دوران رشد، ویژگی‌های کودکان تغییرات زیادی می‌کند؛ در شیرخوارگی نیاز به توجه متفاوتی دارند و با افزایش سن، احساس مالکیت در آنها رشد می‌کند و می‌تواند چالش ایجاد کند. اگر مادری نتواند با این موضوع همراهی کند، کار برایش دشوار می‌شود و ناچار است در خانه بماند. در حالی ‌که مادر باید بداند این چالش‌ها برای همه پیش می‌آید و مهم است او از آنها آگاهی داشته باشد و برای آنها راه‌حل پیدا کند. در چنین جمع‌هایی چنین چالش‌هایی می‌تواند تشدید شود. برای پیشگیری، ما تلاش می‌کنیم اولویت را به نیازهای زیستی کودکان بدهیم، چرا که به عنوان مثال گرسنگی آنها خودش به درگیری‌ها دامن می‌زند اما بالاخره کودکان با هم دعوا می‌کنند و گلاویز می‌شوند.

این وسط خیلی مهم است مادر این موارد را طبیعی بداند و آن را به چالش جدیدی تبدیل نکند. اما چطور می‌شود مانع درگیر شدن مادران در اختلافات کودکان شد؟ در جمع‌های ما یکی از مؤلفه‌های خیلی مهم، «مادری کردن در حق بچه‌های همدیگر» است. یعنی وقتی داریم در این جمع حاضر می‌شویم، در نظر می‌گیریم قرار است به بچه دیگری به اندازه فرزند خود محبت کنیم. کسب این هویت اهمیت زیادی دارد. ما در جلسات خودمان این موضوع را دائم به خود تذکر می‌دهیم. نکته‌ دوم توجه به نیازهای مادر است. وقتی مادر کودکش را در جمعی همراهی می‌کند، بالاخره بعد از مدتی این سوال برایش مطرح می‌شود که این فعالیت چه دستاوردی برای من دارد؟ یکی از تفاوت‌های ما با جمع‌های مادر- کودک معمول این است که خود مادر هم برای ما مهم است. اینکه مادر رشد کند، مهارتی پیدا کند و... در این فرآیند مادر باید احساس کند دارد کار مفیدی انجام می‌دهد و حضورش دستاوردهایی برای خود او نیز دارد. توجه به این موضوع، به استمرار این جلسات کمک می‌کند. یک مساله در این روزها این است که وقتی من مادر می‌شوم، می‌بینم که ظرفیت‌های حضور اجتماعی‌ام را دارم اما در عین حال برای من دیده نشده است که در کنار نقش مادری، نقش‌های دیگر خودم را هم دنبال کنم. در نتیجه این وضعیت برخی مادران ناچارند قید حضور اجتماعی یا حتی تحصیل را بزنند و در مقابل برخی ناچارند کار تربیت فرزندشان را به دیگری بسپارند اما برای ما مهم بود که در این جمع همه‌ این هویت‌های زنانه کنار همدیگر دیده شود. راستش برای ما امکان این بود که مربی از بیرون دعوت کنیم و فضایی شبیه مهد با یک مربی مستقل، برای بچه‌ها ترتیب دهیم اما نگاه ما این نبود و می‌خواستیم خودمان هم رشد کنیم و توانایی‌های جدیدی را به دست آوریم. به عنوان مثال اینکه من به عنوان مادر یاد بگیرم چطور با بچه بازی کنم، برایش کتاب بخوانم و حتی چطور در زمان حضور فرزندم، کاری مرتبط با دیگر نقش‌های خودم (مانند درس خواندن، نوشتن یا هر نوع فعالیت اجتماعی دیگر و...) را پیش ببرم.

کاهش تعداد کودکان در هر خانواده و حتی در هر فامیل، باعث شده بسیاری از کودکان فرصت بازی با همسالان خود را از دست بدهند. این موضوع نیز باعث شده فرصت آموختن مهارت‌های اجتماعی برای آنها با محدودیت مواجه شود. جمع‌هایی از این دست، فرصتی ویژه برای کودکان در پیدا کردن همبازی و دوست است. یکی از عوامل اصلی که مادران آموختن و رشد شخصی‌شان را بعد از بچه‌دار شدن رها می‌کنند، نگرانی آنها بابت فرزندشان است. فراهم کردن موقعیتی که مادر بتواند در شرایطی که خیالش از فرزندش راحت است آموزش ببیند، می‌تواند به او این فرصت را بدهد تا در کنار مادری کردن، خودش را نیز فراموش نکند.

درباره مستند «مادرانه» باید بگویم در این مستند ما با ویژگی‌های مثبت این حرکت که باعث شده این برنامه بتواند به صورت منظم در طول زمان برگزار شود، آشنا می‌شویم؛ اینکه برنامه‌ها ساده و بدون تکلف است. همه شرکت‌کنندگان در برپایی آن، از پذیرایی تا شستن ظروف و منظم کردن خانه صاحبخانه مشارکت می‌کنند و البته تلاش دارند پیش از هر دورهمی، برنامه مشخص و دقیقی برای آن در نظر بگیرند تا از این زمان حداکثر استفاده را داشته باشند. بخشی از برنامه‌هایی که در این دورهمی‌ها اجرا می‌شود، عبارت‌ است از: بازی‌های مادران و کودکان، برنامه‌های تفریحی به منظور کسب نشاط و آرامش، آموزش و استفاده از تجربیات مادران گروه در زمینه‌های مختلف، حمایت عاطفی و روانی مادران از همدیگر در زمان گفت‌وگو، تشویق به کتابخوانی با امانت دادن کتاب و برنامه‌های تبادل لباس یا دیگر وسایل کودک که به صرفه‌جویی و البته فرهنگ مصرف پایدارتر و بهتر منجر می‌شود. این برنامه ابتدا توسط 6 مادر در تهران آغاز شد و سپس در طول زمان گسترش یافت. حالا در محلات مختلفی از تهران حدود 10 گروه‌ مادرانه تشکیل شده است. در برخی شهرهای دیگر مانند مشهد، قم و کرمان نیز چنین گروه‌هایی فعالیت دارند.

منبع: وطن امروز

---