تاملی در مسأله دعا

شناخت انسان بدون شناخت جنبه‏های مختلف روحی او ممکن نخواهد بود و یکی از مهمترین و پیچیده‏ترین حالات روحی انسان که هم در حوزه انسان شناسی و هم در حوزه حکمت و عرفان الهی بطور بسیار دقیق و گسترده‏ای مورد مطالعه و بررسی قرار می‏گیرد وجود حالات عرفانی او و از آن جمله دعا و راز و نیازهای او با خدایش است و همین حالت است که می‏توان آن را نقطه اتصال وجود آدمی با متافیزیک (ماوراء الطبیعه) دانست. زیرا دعا جدی‏ترین و پاک‏ترین و قوی‏ترین نحوه برقراری ارتباط انسان با خالق حکیم و مهربانش است.

فرق اساسی انسان نیز با موجودات دیگر در سه چیز است‏یکی تفکر متعالی و قدرتمند اوست و دیگری اختیار و اراده او برای رسیدن به آرزوهای گوناگونش و دیگری عشقی همراه با معرفت‏به خداوند و یکی از تجلیات این عشق و شیفتگی دعا و مناجات و رازگوئی با خداوند است.

با ذکر این مطلب آشکار می‏شود که دعا علاوه بر اینکه در معارف الهی خصوصا در عرفان اسلامی از اهمیت ویژه‏ای برخوردار است تا حدی که عرفاء آن را یکی از ابواب کشف و شهود حقایق برای اولیاء الهی دانسته‏اند همچنین در نزد طبقات دیگری از انسانها هم دارای اهمیت مخصوصی است و لذا در این فرصت اندک و لزوم بحث از دعا ما به مهم‏ترین اصول و بنیادهای آن اکتفاء نموده و مقاله را با ارائه مطالبی پیرامون تعریف دعا، عوامل و زمینه‏های توجه نمودن به دعا، اهمیت دعا، فواید دعا، و آداب دعا، به پایان می‏رسانیم.

تعریف دعا

در فرهنگ اصطلاحات و تعریفات نفایس الفنون چنین آمده است که «دعا طلب کردن حاجت است از باری تعالی به تضرع و اخلاص و گاه بود که غرض از دعا مجرد مدح و ثنا بود و بیشتر ادعیه خواص و اولیاء که از ما سوی الله اعراض نموده‏اند از این قبیل تواند بود و جمعی گفتند دعا آن است که مروی باشد از شارع به تصریح یا به تعریض و هر آنچه مروی نباشد آن را مناجاة خوانند و دعا هم به قول باشد و آن صریح بود چنانکه رب ارحم واعط و یا به تعریض چنانکه رب انی ضعیف و هم به فعل.» (1)

دکتر آلکسیس کارل نیز بیان زیبایی در تعریف دعا دارد. وی می‏گوید: نیایش اصولا کشش روح به سوی کانون غیر مادی جهان است. به طور معمول نیایش عبارت است از تضرع و ناله مضطربانه و طلب یاری و استعانت و گاهی یک حالت کشف و شهود روشن و آرام درونی و مستمر و دور تر از اقلیم همه محسوسات است. به عبارت دیگر می‏توان گفت که نیایش پرواز روح به سوی خداست و یا حالت پرستش عاشقانه‏ای نسبت‏به آن مبدئی است که معجزه حیات از او سر زده است و بالاخره نیایش نمودار کوشش انسان است‏برای ارتباط با آن وجود نامرئی آفریدگار همه هستی عقل کل، قدرت مطلق، خیر مطلق‏» (2)

دعا توجه و سخن آگاهانه وجدی فطرت پاک انسانی با خالق دانا و مهربانش در تمامی حالات و بخصوص در تنهاترین و غریبانه‏ترین حالاتش است که از سر آگاهی به جنبه‏های گوناگون نیازهای خود و یا اعتراف به پلیدی گناهان خود و اظهار توبه به درگاه او بوجود می‏آید و می‏تواند شامل اظهار نیازها و یا مدح و ثنای او بوده باشد و این حالتی عرفانی است که به صورت مناجات و ذکر قلبی و یا زبانی در افراد آشکار می‏شود.

عوامل توجه به دعا

در نظر اهل معرفت و عارفان حقیقی وجود خداوند به قدری مقدس و محترم و دارای محبوبیت است که او را با هیچ چیز نمی‏توان برابر دانست زیرا تمامی خیرات و زیبائی‏ها و نیز تمامی آنچه را که آرزوهای متعالی انسان و هر موجود دیگری را بوجود می‏آورد و محقق می‏سازد از خداوند است. خداوند هم خلق کردنش حکیمانه و بی مانند است و هم محبتش بیکران و وصف ناپذیر و روح نواز و هم تنبیه و ادب کردنش عین عدالت و محبت است. با این وصف تمامی موجودات که ساخته ست‏حکمت و محبت‏خداوند هستند تا زمانی که موجود هستند و نیز تا زمانی که از خود و فطرت حقیقی شان غافل نشده‏اند همواره رو به سوی آن کمال مطلق و زیبایی مطلق و خیر مطلق دارند و به سوی او نیز در حرکت‏خواهند بود. منتها در مسیر زندگی علل و شرایطی مانع توجه و ارادت قلبی آنها به خالق شان می‏شود که با رفع این موانع دوباره آن توجه و ارادت حقیقی موجود شده و ادامه می‏یابد.

استاد آیت الله جوادی آملی پیرامون این مسئله گفته‏اند که: «چیزی در جهان نیست که به یاد حق و خدای سبحان نباشد این انسان می‏باشد که گاهی غافل است و گاهی غیر غافل‏» (3)

استاد مرتضی مطهری پیرامون علل توجه به خداوند گفته‏اند: «انسان در دو حال ممکن است‏خدا را بخواند یکی وقتی که اسباب و علل از او منقطع شود و دچار سختی و اضطرار گردد و یکی وقتی که روح خودش اوج بگیرد و خود خویشتن را از اسباب و علل منقطع کند در حال اضطرار و انقطاع اسباب انسان خود به خود بطرف خدا می‏رود احتیاج به دعوت ندارد و البته این کمالی برای نفس انسان نیست کمال نفس در این است که خودش خود را منقطع سازد و اوج بگیرد.» (4)

آن زمان که آدمی به بلاها و سختی‏های بزرگ مبتلا می‏شود و یا در زمانی که مسئله مرگ کسی و یا کارگشائی و معجزه بزرگی در زندگی‏اش مطرح می‏شود. همان موقع است که اصل مهم خداجویی بوجود آمده و کم کم رشد می‏کند.

همچنین آدمی اگر مراحل وجود یافتن و سیر تحولات زندگی خود را از آغاز تا زمان حاضر به دقت و با دیده بینا و منصف مورد مطالعه و بررسی قرار دهد به طور طبیعی توجه‏اش به خداوند و الطاف کریمانه او معطوف خواهد شد و این خود می‏تواند عامل بسیار قوی برای دعا و مناجات و ذکر الهی باشد.

عامل مهم دیگر این است که روح انسان وقتی از این عالم دنیا و حوادث آن خسته و دلتنگ شده باشد اگر ذره‏ای در دلش نور معرفت و ایمان الهی باشد خدایش را با زبان فقر و نیازمندی و شکر می‏خواند.

اهمیت دعا

اهمیت نیایش را در این کتاب مقدس آسمانی (قرآن کریم) می‏توان از سه نظر استفاده کرد:

1- از آیاتی که خدای تعالی در آن بندگان مومن خود را ترغیب و تاکید فرموده که او را نیایش کنند. مانند این آیات «اجابت می‏نمایم دعای نیایشگر را هرگاه مرا بخواند در هر حال و هر جا که باشد (بقره 186)، بخوانید پروردگار خود را با حالت زاری که نشانه نیاز است و در حال پنهانی که دلیل اخلاص (اعراف 53 و 54) بخوانید مرا تا اجابت کنم شما را (مومن 62)

2- از آیات و قصه‏های برخی از پیامبران که هرگاه نیازی داشته‏اند و یا به شدائدی گرفتار شده‏اند تنها مشکل گشای آنان نیایش بوده است‏حضرت آدم(ع) پس از ترک اولی در مقام اعتراف به تقصیر چنین استغاثه کرد ای پروردگار ما بر نفس‏های خود ستم کردیم اگر نیامرزی ما را بو بر ما رحم نیاوری هر آینه از زیانکاران باشیم (اعراف 22) و حضرت نوح پس از صدها سال تحمل شداید نجات خود را از چنگال قوم بی انصاف به وسیله دعا به دست آورد و نوحا اذنادی من قبل فاستجبناله (انبیاء 76)

3- اهمیت نیایش را می‏توان از آیاتی فهمید که خود به صورت دعا آمده است... پروردگارا عطا فرما ما را در این سرای توفیق بندگی و در آن سرای جزای نیک و نگه دار ما را از عذاب دوزخ (بقره 197) (5)

و نیز در بحار الانوار جلد 93 ص 291 چنین آمده است که «بگو خداوند من، اگر دعای شما نبود به شما اعتناء نمی‏کرد (6) و همچنین امام رضا(ع) از پیامبر نقل می‏کند که فرمود «دعا سلاح مومن، ستون دین و روشنائی آسمانها و زمین است‏» (7)

مرد شامی از امام علی(ع) پرسید کدام سخن به نزد خداوند بهتر و برتر است؟ امام(ع) پاسخ داد ذکر بسیار، تضرع به خدا و دعا (8)

حضرت امام خمینی(ره) پیرامون اهمیت دعا چنین فرموده‏اند که: «همه خیرات و برکات از همان دعا خوانهاست‏حتی آنها که به طور ضعیف دعا می‏خوانند و ذکر الله می‏گویند به همان اندازه که طوطی وار در آنها تاثیر کرده بهتر از آنهایی هستند که ترک دعا کرده‏اند. نماز خوان ولو اینکه مرتبه نازله‏ای داشته باشد از نماز نخوان بهتر است آری همین دعا خوانها و همین کسانی که به ظواهر اسلام عمل می‏کنند یا پرونده جنایت ندارند یا پرونده جنایتشان نسبت‏به دیگران کمتر است همین دعا خوان‏ها در نظم این عالم دخالت دارند دعا را نباید از بین این جمعیت‏بیرون برد جوانهای ما را نباید از دعا منصرف کرد» (9)

استاد مرتضی مطهری(ره) نیز پیرامون اهمیت دعا از دیدگاه اولیاء الهی گویند «اولیاء خدا هیچ چیزی را به اندازه دعا خوش نداشتند همه خواهش‏ها و آرزوهای دل خود را با محبوب واقعی در میان می‏گذاشتند و بیش از آن اندازه که به مطلوب‏های خود اهمیت می‏دادند بخود طلب و راز و نیاز اهمیت می‏دادند، هیچ گونه احساس خستگی و ملامت نمی‏کردند.» (10)

از دیدگاه اهل معرفت و عابدان حقیقی سر آمد تمامی زیبایی‏ها و خیرات همانا توجه و نجوای حقیقی با خداوند است آنان یاد و ذکر خداوند را جزو زیباترین و شریف‏ترین حالات در عالم هستی می‏دانند. توجه و عشق به خداوند بزرگترین قدرت دهنده روح است و راز خستگی ناپذیری و شکست ناپذیری مردان بزرگ الهی نیز در همین نکته است که روح آنان در حالت‏بالائی از شیفتگی و امید و توکل و مناجات با خداوند قرار دارد آنها جسم خود را با یک تکه نان مشغول می‏دارند و روح شان رهبر جسم شان شده است ولی هرگز روح شان را سرگرم دنیا پرستی‏ها و ظواهر دلفریب و گمراه کننده آن نمی‏کنند تا بتوانند به مقامات عالیه روحانی برسند و اندکی بیشتر لذت قرب و انس با خداوند را درک کنند.

دنیا بدون یاد و ذکر خدا کفرستانی بزرگ خواهد بود که زندگی در آن هر لحظه لحظه‏اش زندگی جهنمی است زیرا همان گونه که موجودات به اتکاء به لطف الهی موجود شده‏اند همینطور هم زندگی مطلوب انسانها بدون توجه جدی و عملی به خداوند هرگز بوجود نخواهد آمد. دلهای انسانها نیز همچون درختان بهار و زمستانی دارد بهار آنها عشق‏های پاک و سازنده و امید به خداوند است و زمستان شان گناهان خود و غفلت از یاد خداوند و مبتلا شد به ظلم و جفا کاری‏های دیگران است.

جدی‏ترین و پاک‏ترین حالاتش را آدمی فقط در مناجات و دعا با خداوند پیدا می‏کند زیرا انسان به یقین می‏داند که نمی‏تواند چیزی را از او مخفی کند پس او همه افکار کوچک و بزرگش و زشت و زیبایش را به خوبی می‏داند. و این بدین علت نیز می‏باشد که آدمی خودش را در مقابل فهیم‏ترین و مهربان‏ترین موجودات احساس می‏کند.

دکتر آلکسیس کارل نیز بیان بسیار زیبایی پیرامون اهمیت و لزوم دعا دارد. ایشان گویند «انسان هم چنانک به آب و اکسیژن نیازمند است‏بخدا نیز محتاج است احساسی عرفانی در ردیف قدرت مکاشفه، احساس اخلاقی احساس جمال و نور عقل به شخصیت‏بشری شکفتگی و انبساط پر معنا و کاملی می‏بخشند ... روح نیمی‏اش عقل است و نیم دیگرش احساس ما باید هم زیبایی دانش را دوست‏بداریم و هم زیبایی خدا را» (11)

«اجتماعاتی که احتیاج به نیایش را در خود کشته‏اند معمولا از فساد و زوال مصون نخواهند بود. این از آن جهت است که متمدنین بی ایمان نیز همچون مردم دیندار وظیفه دارند که به مسئله رشد همه فعالیت‏های باطنی و درونی خود که لازمه یک وجود انسانی است دلبستگی پیدا کنند» (12)

این حقیقتی است‏بزرگ که عقل گرائی و علم مداری محض هرگز منجر به تکامل و سعادت انسانها نخواهند شد. بلکه توجه و شیفتگی و فداکاری در راه خداوند است که زندگی و آخرت او را سر و سامان خواهد داد. زیرا که عقل جز احتیاط کاری‏هایش و توجیه و تفسیرهای شخصی و منفعتی و بعضا غلط خود به چیز دیگری توجه نمی‏کند ولی دل آگاه و بیدار همه چیزش را مخلصانه در راه خداوند و اوامر حکیمانه و بر حق او فدا می‏کند و البته خداوند نیز دلی را که اینگونه باشد به مهر و خیر عظیم خودش واصل خواهد نمود.

اصلا چگونه ممکن است‏به خداوند و اوامر او توجه نکنیم در حالی که سراسر وجودمان آه نیازمندی‏اش به سوی آن خالق یکتا و مهربان همواره بلند است و نیز جز با عشق آگاهانه به خداوند و فراهم کردن توشه عبادات و طاعات و وفاداری در راهش با کدام جرئت و امید می‏توان به طرف او حرکت کرد. اساسا هرگاه آدمی نسبت‏به وظایف و توجهات مهم زندگی خود چه مادی و چه معنوی غفلت ورزد به همان میزان از چیزهای باارزش و مفید بسیاری محروم خواهد شد مثلا آن کسانی که به تربیت فرزندان خود توجهی نداشته باشند بدون شک از داشتن فرزندان خوب و با ادب محروم خواهند شد.

اگر اندکی بیشتر مطالعه و دقت کنیم ریشه همه نابسامانی‏ها و گرفتاری‏های زندگی فردی - اجتماعی خود را در ضعف توجه به معنویات الهی و ضعف در پرورش استعدادهای مثبت روحی خود خواهیم یافت و البته برای بوجود آمدن این ضعف‏ها و نقائص نیز علل بسیاری می‏توان ذکر نمود که شایسته است‏برای رفع آنها بطور جدی از طرف دانشمندان علوم انسانی و عالمان و مبلغین دینی و نیز مسئولین حکومتی در این امر تدبیرات سودمندی در نظر گرفته شود و گام‏های مثبتی بر داشته شود.

فواید دعا

دکتر آلکسیس کارل پیرامون این حقیقت که دعا دارای اثرات مثبت و سازنده‏ای است چنین گفته است «آنچه تا کنون بطور مطمئنی می‏دانیم این است که نیایش ثمرات مخصوص و لمس شدنی بسیار ببار می‏آورد نیایش هر چقدر به نظر عجیب بنماید ما ناچاریم آن را همچون واقعیتی بنگریم که هر چه بخواهد می‏یابد و هر دری را که بکوبد در برابرش گشوده می‏شود.» (13)

ایشان باز چنین گفته‏اند که «حتی وقتی که دعا تا سطح بسیار پائینی تنزل می‏کند و به صورت بیان طوطی وار فرمول‏های معینی در می‏آید تمرینی برای پیدایش یک زمینه کاملا لازم روحی به شمار می‏رود. و احساس عرفانی و احساس اخلاقی را همراه با هم تقویت می‏کند در چهره کسانی که به نیایش می‏پردازند تا حدود تقریبا ثابتی حس وظیفه‏شناسی، کمی حسد و شرارت و تا اندازه‏ای حس نیکی و خیر خواهی نسبت‏به دیگران خوانده می‏شود.

مسلم به نظر می‏رسد که در صورت تساوی قدرت مغزی و علمی میان دو نفر سجایا و خصایص اخلاقی آنکه حتی به صورت بسیار معمولی و متوسطی نیایش می‏کند تکامل یافته‏تر از آن دیگری است نیایش هنگامی که مدام و پرشور و حرارت است تاثیرش بهتر آشکار می‏شود.» (14)

حضرت امام خمینی(ره) در جواب به آن دسته از افراد که می‏گویند ادعیه انسان را از کار و سازندگی باز می‏دارد و دعا خوانی امری بی ثمر و بیهوده است. چنین گفته‏اند: دعا نقش سازندگی دارد آنهایی که به خیال خودشان مردم را از دعا و ذکر پرهیز می‏دهند تا مردم به دنیا بپردازند نمی‏دانند که همین دعا آدم را می‏سازد اقامه عدل را در دنیا همین انبیایی کردند که اهل ذکر و فکر و دعا بودند قیام ضد ستمگرها را همین‏ها کردند همان حضرت حسین بن علی(ع) که دعای روز عرفه‏اش را می‏بینید همین دعاها همین توجهات به خدا انسان را به مبداء غیبی متوجه می‏کند که اگر انسان درست‏بخواند این توجه به مبداء موجب می‏شود که انسان علاقه‏اش به خود کم شود و نه تنها مانع فعالیت نمی‏شود، بلکه فعالیت هم می‏آورد. فعالیتی که برای خودش نیست‏برای بندگان خداست و می‏فهمد که فعالیت‏برای بندگان خدا خدمت‏به خداست.

کسانی که از کتب ادعیه انتقاد می‏کنند، برای این است که جاهلند و نمی‏دانند که این کتب ادعیه چطور انسان می‏سازد، نمی‏دانند این دعاهایی که از ائمه ما وارد شده است مثل مناجات شعبانیه، دعای کمیل، دعای عرفه حضرت سید الشهداء، دعای سمات و ... چه جور انسان را درست می‏کند همان کسی که دعای شعبانیه را می‏خواند شمشیر هم می‏کشد و با کفار جنگ می‏کند.

دعا فعالیت و نور می‏آورد. ادعیه انسان را از ظلمت نجات می‏دهد وقتی از ظلمت رها گردد انسانی می‏شود که برای خدا کار می‏کند برای خدا شمشیر می‏زند، برای خدا جنگ می‏کند قیامش برای خداست نه این که ادعیه انسان را از کار باز خواهد داشت...

همین کتابهای ادعیه انسان را آدم می‏سازد وقتی یک انسانی آدم شد و به همه مسائل اسلامی و انسانی عمل می‏کند و برای خود یا زراعت می‏کند یا تجارت و یا کار دیگر و برای خدا جنگ، همه جنگ‏هائی که در مقابل کفار و ستمگرها شده از اصحاب توحید و از این دعا خوانها بوده است آنهایی که در رکاب رسول خدا(ص) و در رکاب امیر المؤمنین(ع) بودند اکثرا اهل دعا و عبادت زیاد بودند.» (15)

حضرت امام خمینی سپس سخن خود را چنین ادامه می‏دهند که «دعا اثر اقتصادی دارد آیا آنها که اهل حدیث و اهل ذکر و اهل دعا بوده‏اند به این جامعه بیشتر خدمت کرده‏اند یا آنهائی که اهل اینها نبوده و می‏گفتند ما اهل قرآنیم؟!

تمام این خیرات و مبرات که می‏بینید از این مؤمنین است تمام این موقوفات از اهل ذکر و اهل نماز است نه از غیر اینها، در میان اشراف و متمولین، سابق آنهائی که نماز خوان بودند مدرسه و مریض خانه و امثال آن درست کردند این یک مطلبی است که نباید از بین مردم بیرونش برد. بلکه باید ترویجش کرد باید مردم را وادار کرد به اینکه این توجهات را به خدا داشته باشند.

دعا اثر سیاسی و تربیتی دارد قطع نظر از اثر دعا برای رسیدن انسان به کمال مطلق برای اداره کشور هم کمک می‏کند برای کمک کردن یک وقت انسان می‏رود. دزد را می‏گیرد یک وقت دزدی نمی‏کند آنهائی که اهل مسجد و دعا هستند اخلال نمی‏کنند این خودش کمکی به جامعه است.

آنهایی که سر گردنه می‏روند و آدم می‏کشند اهل این معانی نیستند اگر بودند این جنایات را نمی‏کردند. تربیت جامعه به همین چیزهاست‏به همین ادعیه است که از خدا و پیغمبر (صلی الله علیه و آله) و ائمه وارد شده است.» (16)

آیت الله محمد تقی مدرسی نیز اثرات دعا را اینگونه بیان نموده‏اند:

«ذکر: ذکر خدای متعال امری است که قرآن در بسیاری از آیات خود بر آن تاکید می‏ورزد. ای کسانی که ایمان آوردید! خدا را بسیار ذکر کنید. (41 احزاب) حکمت ذکر از آنجاست که ذکر دانه دوستی خدا را در دل انسان می‏کارد و به آن اکتفا نمی‏کند که انسان خدا را فقط بشناسد بلکه باید او را دوست‏بدارد و زمانی که بنده به مرحله دوستی خدا رسید و دلش را به محبت او آباد کرد طاعات دارای محتوای حقیقی خواهند شد و نیز طاعات به شکل طبیعی از اعضاء انسان جاری می‏شود. همان گونه که سیل از بلندی سپس دعا به درود فرستان به پیامبر و ذکر ثنای او و بیان صفات پسندیده و ستوده آن حضرت می‏رسد این کار ایمان تو را به پیامبر عمیق‏تر از قبل می‏کند. همچنین بر اهل بیت(ع) نیز در دعا ثنا و ستایش می‏شود.

عقاید: دعا عقاید را در قلب انسان تثبیت می‏کند هر مسلمانی مؤمن شمرده نمی‏شود زیرا ایمان مرحله‏ای از اسلام به حساب می‏آید و قرآن شرطهائی برای آن قرار داده است. مؤمنان کسانی هستند که هرگاه ذکر خدا شود دلهای اینان بیمناک می‏گردد. هرگاه آیات او بر آنان خوانده شود. ایمانشان می‏افزاید و بر خداوند توکل می‏کنند (انفال 12).

تزکیه و پاکسازی نفس: دعا همچنین عامل تزکیه و تکامل آگاهی و نگرش انسان و اصلاح اهداف او در زندگی نیز هست هر انسانی در زندگی هدف‏های مشخصی دارد. خواه کوچک و خواه بزرگ چه خوب و چه بد و دعا در جهت تبدیل آنها به بهترین و کاملترین اهداف می‏کوشد یا به تعبیر دیگر در جهت دگرگون ساختن چارچوب کلی زندگی انسان تلاش می‏کند.

اخلاص: دعا به پاکسازی نفس در جهت اصلاح اخلاق و آداب انسان بر می‏خیزد بنای اخلاق بر اصلاح نفس و آرزوهای انسان است.

عمل صالح: دعا به طور خلاصه دعوت انسان است‏به اعمال صالح همچون نماز، روزه، حج، زکات، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، اصلاح ذات بین، انفاق و ...»#(17)

دکتر آلکسیس کارل همچنین به اثرات طبی دعا اینگونه اشاره می‏کند که: «امروز نیز در جاهایی که به نیایش می‏پردازند از شفاهایی که با تضرع و توسل به خدا و اولیاء خدا نصیب شده است‏بسیار سخن به میان می‏آید.

اما وقتی که مسئله شفا یافتن امراض مشکوک به طور خود به خودی و یا به کمک داروهای معمولی پیش می‏آید بسیار مشکل است که بدانیم عامل واقعی این شفا چه بوده است.

تنها در مواردی نتایج نیایش می‏تواند مطمئنا به تحقق برسد که همه راههای درمانی غیر عملی و یا مردود باشد. در این خصوص سازمان «طبی لورد» خدمت‏بزرگی به علم کرده و واقعیت اینگونه شفاها را به اثبات رسانده است.

نیایش گاهی تاثیرات شگفت آوری دارد. بیمارانی بوده‏اند که تقریبا به طور آنی از دردهایی چون خوره، سرطان، و عفونت کلیه و زخم‏های مزمن و سل ریوی و استخوانی پریتونئال شفا یافته‏اند. چگونگی اینگونه شفا یافتن‏ها تقریبا همواره یکسان است.

یک درد بسیار شدید و بعد احساس شفا یافتن در چند دقیقه و حداکثر تا چند ساعت آثار بیماری محو می‏شود و جراحات و صدمات جسمی آن نیز التیام می‏یابد.

این معجزه با چنان سرعتی سلامت را به بیمار باز می‏دهد که هرگز حتی امروز جراحان و نیز فیزیولوژیست‏ها در طول تجربیات‏شان مشاهده نکرده‏اند.

برای اینکه این پدیده‏ها بروز کند نیازی نیست که حتما خود بیمار نیایش کند اطفال کوچکی که هنوز قدرت حرف زدن نداشته‏اند و همچنین مردم بی عقیده نیز در لورد شفا یافته‏اند لیکن در کنار آنها کسی نیایش کرده است.

نیایشی که به خاطر دیگری انجام شود همواره اثر بخش تر است.» (18)

در روایتی نیز امام کاظم (ع) به این حقیقت اشاره می‏کنند که: «هر دردی دعایی دارد پس اگر دعا به بیمار الهام شد اجازه شفایش داده شده است‏» (19)

آیت الله میرزا جواد ملکی تبریزی که خود جزو عابدان حقیقی و زاهدان بلند مرتبه است و در عرفان الهی دارای مقامات عالیه‏ای است‏یکی دیگر از فواید دعا را گشوده شدن درهای مکاشفه و مشاهده و تحصیل معارف و حقایق عالیه در نزد عارفین و عابدان حقیقی می‏داند آنجا که می‏گوید «در بیشتر مردم قدر نعمت مناجات را نمی‏دانند مناجات شامل معارف بالائی است که به جز اهلش که همان اولیای خدا هستند و از طریق کشف و شهود به آن رسیده‏اند کسی از آن آگاهی ندارد. و رسیدن به این معارف از راه مکاشفه از بهترین نعمت‏های آخرت است که قابل مقایسه با هیچکدام از نعمت‏های دنیا نیست.» (20)

یاد خداوند و مناجات با او یکی از بهترین وسایل انسان سازی است. عبادات و اطاعات خداوند و دیگر کارهای نیک افراد همچون آب و غذا و گرما برای گیاه است که موجب شکوفا شدن و نشاط و در آخر ثمر دادن آن گیاه می‏شود. همچنین گل‏های زیبای معنویت در فصل بهار دل انگیز و روح پرور ذکر خداوند شکوفا می‏شوند.

وقتی کسی سعی کند رابطه آگاهانه و صمیمی بین خود و خدایش ایجاد کند و در این راه مشغول به خودشناسی و تهذیب نفس و کسب فضایل اخلاقی شود بدون شک خداوند او را قرین الطاف خاصه خود خواهد نمود و از طرق مختلف او را مورد حمایت و یاری قرار خواهد داد.

آری یاد خداوند کار گشای قدرتمند مشکلات و خواسته‏های آدمیان است البته به شرط آنکه خوب او را بشناسیم و به او وفادار باشیم و به خوبی اظهار بندگی کنیم.

تنها در دعا است که آدمی در خواست‏ها و پرسش‏های بزرگش را با خدایش مطرح می‏کند که در جای دیگری چنین امکانی و با این همه عظمت وجود ندارد.

یکی از فواید بسیار بزرگ دعا و مناجات با خداوند این است که از آن براحتی می‏توان برای اثبات وجود خداوند و یگانگی او و دیگر صفات کمالیه او استفاده نمود زیرا طبق برهان فطرت آدمی در نیازمندترین و عارفانه‏ترین حالاتش توجه خود را بسوی وجود کامل و بلند مرتبه‏ای می‏کند که نیازهای او را هر چند هم که بزرگ و متعدد باشد می تواند براحتی برآورده کند و بی شک چنین موجودی باید حتما وجود داشته باشد. زیرا انسان هرگز به عدم محض و یا موجودی خیالی نمی‏تواند چنین توجهی عمیق و راستین داشته باشد و نیز در چنین حالتی مخاطب سخنان و دعای قلبی بسوی کدام موجود غیر از خداوند متعال می‏تواند باشد؟ یعنی حتما یک نیروی فهیم و قدرتمند و مهربان باید باشد که روح آدمی با همه خلوص خود به سوی او توجه کند و با او سخن بگوید زیرا فرد از آن جهت که خود گوینده است نمی‏تواند علت و بهانه‏ای برای بیان کردن سخن‏ها و راز و نیازهای خودش بوده باشد. لذا این فرضیه که ممکن است فرد برای خودش سخنی بگوید و راز و نیازی کند امری بطلان پذیر و نا صحیح است. همچنین از طریق این دلیل آشکار می‏شود که خداوند متعال یکی است زیرا آدمی در تمامی این حالات فقط رو به سوی یک موجود کامل و غنی با لذات ازلی و ابدی می‏کند و نه چندین موجود مفروض خدایی.

و در اینجاست که خداوند متعال با استجابت دعاها و بر آورده ساختن نیازهای کوچک و بزرگ آدمیان از طریق دعا این برهان را نیز ثمر بخش نموده و از این طریق صحت و اعتبار این برهان را بخوبی تائید نموده است.

هنر فوق العاده بزرگ مردان الهی این بود که گر چه در این دنیا سالهای سال زندگی کردند و رنج‏های فراوانی را بر خود تحمل نمودند و لیکن هرگز خودشان را بنده دنیا نکردند و سر گرم فریب‏های دنیا و دنیا پرستان نشدند و لذا هم در علم و هم در عمل الگوی نیکان و مؤمنین قرار گرفتند و رسم و آئین‏الهی شان جاودانی شد. و این همه بدلیل این بود که در مکتب قرآن و اهل بیت(ع) و عرفان و ذکر و دعای حقیقی پرورش یافته و تعلیم گرفته بودند. و چه بسیار انسانهای گرفتار و دردمندی بودند که با آه و ناله مداوم خود در دعاهایشان و نیز توکل شان بر خداوند و اظهار نیازمندیشان به او. حاجاتشان بر آورده شد به گونه‏ای که بعد از استجابت دعای خود شیرنی این توجه و لطف خداوند را در حق خودشان همواره آنها را به یاد و ذکر خداوند فرا می‏خواند.

آداب و شرایط دعا:

آدمی وقتی خداوندش را شناخت و به او ایمان قلبی پیدا کرد و به عنوان مقدس‏ترین چیزها او را پذیرفت در نهانخانه قلبش نوری از عظمت وجود خداوند در جانش تابیده می‏شود و همین امر موجب می‏شود که چه در مقام عبادات و مناجات و چه غیر آن نسبت‏به خدایش حالت احترام و ادب خاصی پیدا کند و می‏کوشد که در مقام بندگی عباداتش را خالصانه‏تر انجام بدهد زیرا خداوند به میزان صدق افراد و نیز کیفیت عمل آنها خیلی توجه دارد.

بر وجه تمثیل چنین گوئیم که لزوم رعایت ادب دعا و عبادات مثل این است که فردی که از کسی چیزی را می‏خواهد هر چند هم که آن چیز کوچک بوده باشد. باز او در ابتدا سلام و احوال پرسی می‏کند و با رفتاری مؤدبانه در برابر آن فرد قرار می‏گیرد آنگاه خواهش خود را بیان می‏کند. حالات خداوند متعالی که بالاترین و مهمترین مقامات را دارد. البته رعایت ادب در محضر او لازم‏تر و واقعی‏تر از هر کس دیگری باید باشد البته این حقیقت را نیز باید در نظر داشت که خداوند متعال از بندگانش نه فقط ادب ظاهری بلکه ادب باطنی افراد را نیز می‏خواهد مثلا علاوه بر اینکه باید در ظاهر در برابر محضر خداوند با ادب باشیم در باطن خود نیز با مراقبت‏هایی که انجام می‏دهیم. می‏کوشیم تا سخنی غیر حق و غیر ذکر نگوئیم و انگیزه‏های گناه آلود و شیطانی را به دل خود راه ندهیم.

دعای حقیقی تنها خدا را یاد کردن و اظهار نیازها به درگاه او نیست‏بلکه همراه با آن دعا کننده می‏باید بکوشد ادب محضر خداوند را نیز بجای آورد و این جز با وفاداری به شریعت او و عمل به خواسته‏های او به دست نمی‏آید.

آری براستی که معامله با خدا هر چند که پرسودترین و پرخیرترین معاملات و تجارت‏هاست ولی در همان حال سخت‏ترین و دشوارترین معامله‏ها نیز هست که دلی بس قوی و شجاع می‏طلبد. عابدان حقیقی از سر معرفت و شوق حقیقی به خداوند است که به او توجه می‏کنند و نه از سر عادت و ظاهر سازی برای فریب و یا جلب منافع. اینها هرگز به زیادی عبادات و اطاعت‏شان نظر نداشته و تکیه نمی‏کنند بلکه فقط به لطف حق امید دارند و فقط طالب انس و قرب الهی هستند.

آیت الله میرزا جواد ملکی تبریزی همچنین پیرامون لزوم رعایت آداب دعا چنین گفته‏اند: «دعا کننده باید فرمایش امام صادق(ع) در مصباح الشریعه را بیاد داشته باشد که فرمودند ادب دعا را رعایت کرده و بنگر که چه کسی را چگونه و برای چه می‏خوانی؟ عظمت و بزرگی خداوند را باور داشته باش با دیده دل آگاهی او از باطن و اسرار و اعتقادات خود را ببین و راه نجات و هلاک خود را دریاب مبادا چیزی از خدا بخواهی که هلاکت تو در آن بوده ولی گمان داری که باعث نجات تو است زیرا خداوند متعال می‏فرماید و انسان با دعای خیر شر خود را می‏خواهد و انسان شتابکار است. بیندیش که چه و چه مقدار و برای چه درخواست می‏کنی.» (21)

آیت الله میرزا جواد ملکی تبریزی همچنین پیرامون اهمیت رعایت آداب باطنی عبادات و لزوم کسب حقیقت عبادات چنین گفته‏اند. «چیزی که برای همگان قابل رویت می‏باشد این است که بیشتر مردم در عبادات و کارهای آخرت و حتی در ایمان و اخلاق خود به شکل ظاهری آن چسبیده ولی در امور دنیائی علاوه بر انجام دادن شکل ظاهری برای به دست آوردن حقیقت و واقعیت آن دقت زیادی به خرج می‏دهند مثلا بیشتر مردم فقط شکل نماز را بوجود آورده و برای تکمیل ظاهر آن کوشش کرده ولی در پی بدست آوردن روح آن نیستند و مهمترین چیزی که باعث از بین رفتن دین و آخرت انسان شده و او را بسوی دنیا کشیده و باعث‏حاکمیت هوای نفس بر انسان می‏شود همین مطلب است. (22)

ایشان گوید «شرایط باطنی عبارت است از این که ایمان داشته باشد ضرر رسان و سود بخش فقط خداست و این که خدا عنایت داشته و خداوند بهتر و باقی‏تر است و این که هیچ خیری نیست مگر با ولایت‏خدا و نزدیک شدن و دیدار با او و هدف خود را هم منحصر در همین یا در آنچه که بازگشتش به آن است نماید تا جایی که این مؤمن هیچ لذتی از نعمت‏های خدا نبرد مگر از این جهت که این نعمت از خدا است و حتی در نعمت‏ها چیزی نبیند جز این که این نعمت‏ها از جانب خداوند است تا جائی که نفس عقل و روح او از دنیا بریده و مشغول حمد و ثنای او شوند ادامه این حال بسیار گرانبهاست که بجز عده معدودی از اهل معرفت قادر نیستند این حال را حفظ کنند.» (23)

آیت الله میرزا جواد ملکی تبریزی شرایط دعا را اینگونه بیان کرده‏اند:

1- «حضور قلب: با توجه به این که دعا عبارت است از خواستن و خواستن امری باطنی است نتیجه می‏گیریم که دعای بدون حضور قلب دعا نیست.

2- خضوع و فروتنی;

3- امیدواری چون خواستن بدون امیدواری تحقق نمی‏یابد امیدواری نیز از شرایط دعاست.

4- شناخت‏خدا و اعتقاد به قدرت او و علم او به نیاز زیرا امیدواری که یکی از شرایط دعا می‏باشد در صورتی تحقق می‏یابد که دعا کننده خداوند را شناخته و علم و قدرت او نسبت‏به خواسته خود باور داشته باشد;

5- امیدواری به خدا و قطع امید از دیگران خداوند می‏فرماید و با امید و آرزو و ترس او را بخوانید;

6- پرهیز از گناه بویژه ستم مالی و آبرویی به مردم در حدیث قدسی آمده است. دعا از تو اجابت از من زیرا دعایی از من پوشیده نمی‏ماند مگر دعوت حرام لقمه. (24)

7- گریستن روایت‏شده است‏بین بهشت و جهنم گردنه‏ای است که کسی از آن عبور نمی‏کند مگر کسانی که از ترس خدا خیلی گریه کرده باشند;

8- سپاس و ستایش خداوند...

9- ذکر نام‏های خدا که مناسب دعایش می‏باشد و نیز گفتن نعمت‏های خداوند و شکر آن بیان گناهان و آمرزش خواستن برای آنها.

10- درنگ و عجله نکردن و اصرار و پافشاری در دعا زیرا که خداوند درخواست کننده لجوج را دوست دارد. و حداقل پافشاری این است که دعای خود را 3 بار تکرار کرده و خواسته خود را 3 بار بگوید;

11- پنهان کردن دعا (25) زیرا هم فرمان خداوند را که پنهانی دعا کنید اجابت کرده و هم از آفت ریا دور می‏ماند و روایت‏شده دعای پنهانی برابر با 70 دعای آشکار است;

12- شریک ساختن دیگران در دعا;

13- با دیگران دعا کردن دعا در جمع نیز باعث اجابت است;

14- تضرع در دعا به همراه قلب خاضع و بدن متواضع و بدون چاپلوسی;

15- صلوات فرستادن بر محمد(ص) و آل او نیز در اول و آخر دعا باعث اجابت است;

16- پاک دلی و روی آوردن با تمام وجود به خداوند. امر دیگری که باعث اجابت است توجه کردن بنده به مولای بخشنده، مهربان و رحیم با قلب باطن و روح خود می‏باشد نیز باید دل خود را از غیر خدا بخصوص افکار پستی که باعث نجاست دل و کثیف شدن روح می‏باشد مانند افکار حرام، مکروه بخصوص غم و غصه دنیا و ترس از ناگواری‏ها و بدگمانی به خداوند متعال و بی اعتقادی به وعده‏های او پاک نمود;

17- دعا قبل از بلا چنین دعائی خیلی مؤثرتر از دعایی است که پس از رسیدن بلا و سختی صورت می‏گیرد.

18- شریک نمودن دیگران در دعا قبل از خود و برای آنان دعا کردن امر دیگری که در دعا مؤثر است این است که دیگران را در دعای خود شریک نمایند ولی بهتر است قبل از خود برای آنان دعا کند.

19- بلند کردن کف دستها هنگام دعا.

20- در دست داشتن انگشتری عقیق یا فیروزه

21- صدقه دادن.

22- اوقات خاص از قبیل شب و روز جمعه، وقت نماز عشاء، آخر شب تا طلوع فجر بعد از نمازهای واجب، 3 شب قدر در ماه رمضان، هنگام وزیدن بادها و باریدن باران، از بین رفتن سایه‏ها و ...;

23- مکان‏های خاص، انتخاب مکان‏های شریف;

24- حالات عالی مانند رقت قلب.

25- طهارت نماز و روزه.» (26)

علاوه بر آنچه گفته شد تفکر در معانی دعاها و همچنین بدست آوردن فلسفه عبادات و فهم اسرار آن نیز واجب است زیرا هر نوع عبادت و پرستشی و بلکه هر نوع عمل نیکی می‏باید با جریانی از معرفت و حکمت همراه شود و گرنه ارزش آن همچون یک عمل جبری و یا عملی که فقط از روی عادت انجام می‏شود.پائین خواهد آمد.

برای استجابت دعا نیز علاوه بر رعایت آن آداب دعا. می‏باید همواره به این دو نکته نیز توجه فراوان داشت اول اینکه صاحب حقی بوده باشیم مثل مظلومین و نه مثل ظالمین و دیگر اینکه بکوشیم همواره با کسب آبرو و عزت به محضر عبادت خداوند برویم همچنین از شکر خالصانه خداوند برای نعمت‏های عظیم مادی و معنوی اش و اظهار توبه و تصحیح اعمال نباید غافل شد زیرا اینها نیز عوامل مؤثری در استجابت دعا هستند. خداوند آنقدر مهربان و با محبت است که اگر با ادب و سلوک الهی هر چه از او بخواهیم (البته اگر از روی حکمت و خیر بوده باشد) او به ما خواهد داد ولی ما اغلب فقط به نعمت‏های مادی و نیازهایی که فقط زندگی ما را سر و سامان می‏دهند قناعت می‏کنیم و سخت از نعمت‏ها و الطاف عظیم معنوی او غافل و بی‏توجه هستیم.

در آخر از خداوند متعال چنین می‏خواهیم که ما را در فهم اسرار عبادات و دوری از دنیا طلبی‏های مذموم و ناپسند موفق بدارد و نیز به همراه آن می‏خواهیم که به ما شوق و همتی قوی برای انجام عبادات و اوامر حکیمانه‏اش ببخشد بگونه‏ای که سختی و ناملایمات روزگار هرگز نتواند به آن آسیبی وارد کند همچنین استجابت دعاهای خیر مؤمنین و مؤمنات را از آن وجود سراسر رحمت و لطف و خیر و زیبایی مطلق و بی پایان خواهانیم.

1- فرهنگ اصطلاحات و تعریفات نفایس الفنون، بهروز ثروتیان، ص 128، انتشارات مؤسسه تاریخ و فرهنگ ایران، 1352.

2- نیایش، آلکسیس کارل، محمد تقی شریعتی، ص 41، شرکت‏سهامی انتشار، 1355

3- اسرار عبادات، عبد الله جوادی آملی، ص 89، انتشارات الزهراء، 1374.

4- بیست گفتار، مرتضی مطهری، ص 289، انتشارات صدرا، 1358.

5- آئین نیایش، ابراهیم غفاری، صفحات 11 و 14، آستان قدس رضوی: 1373.

6- دعا پرواز روح و راه زندگی، محمد تقی مدرسی، مصطفی کمال‏نژاد، ص 53، مؤسسه مطلع الفجر، 1371.

7- همانجا ،ص 37

8- همانجا، ص 50

9- آئین نیایش، ابراهیم غفاری، صص 23 و 24

10- بیست گفتار، مرتضی مطهری(ره)، ص 286.

11- نیایش، آلکسیس کارل، محمد تقی شریعتی، ص 67.

12- همانجا، ص 57

13- همانجا، ص 66.

14- همانجا، صص 60 و 61

15- آئین نیایش، ابراهیم غفاری، صص 22 و 23.

16- همانجا، ص 24.

17- دعا پرواز روح و راه زندگی، محمد تقی مدرسی، مصطفی کمال‏نژاد، صفحات 81 تا 85

18- نیایش، آلکسیس کارل، محمد تقی شریعتی، صفحات 63 تا 65

19- دعا پرواز روح و راه زندگی، محمد تقی مدرسی، مصطفی کمال نژاد، صص 57 و 58

20- المراقبات، میرزا جواد ملکی تبریزی(ره)، ابراهیم محدث، ص 168، انتشارات اخلاق، 1375.

21- المراقبات، میرزا جواد ملکی تبریزی(ره) ابراهیم محدث، ص 450.

22- همانجا، صص538 و 539

23- همانجا، صص 257 و 258

34- خداوند آنقدر آگاه و شنوا و لطیف است که هر نوع دعائی را هر کجا که باشد و هر چقدر که آرام و آرام نیز گفته شود بطور دقیق آن را می‏شنود پس هر چقدر از درونمان خدا را آرام صدا بزنیم خدا باز آن را خواهد شنید پس فقط باید کوشید که قابلیت و زمینه برای استجابت دعاهایمان را بدست آوریم.

25- رفتار انسانها در تنهائی‏هایشان بسیار مختلف و بلکه عجیب است‏یکی در تنهائی‏هایش فقط به افکار پست و شیطانی‏اش عمل می‏کند و دیگری در تنهائی‏ها وقتش را به بطالت می‏گذراند و دیگری در تنهائی‏هایش خدا را می‏خواند و دائم در فکر پرورش استعدادهای روحی مثبت‏خود است.

26- همانجا، صص 231 تا 257.