سرّ دلبران در حدیث دیگران
معرفی كتاب
مظلومیت اهل‌بیت علیهمالسلام، به ویژه امام مجتبى علیهالسلام در همه ابعاد مشهود است؛ از جمله در ثبت و ضبط سخنان و زندگینامه و شخصیت آنان در منابع مكتوب، به خصوص در كتب اهل تسنّن.
از این رو، دلباختگان این خاندان كوشیدهاند تا غبار غربت از سیماى نورانى آنان بزدایند و با تألیف آثارى مستند به كتب اهل تسنّن، گوشهاى از فضایل خورشیدگون و جاودان امامان شیعه را تبیین كنند.
محقق ارجمند، استاد حسن مصطفوى با نگارش كتابى با عنوان «الامام المجتبى، ابومحمد الحسن بن على علیهالسلام، حیاته، مقاماته، خلافته، حلمه، جریان صلحه، كلماته، خطبه، ردّ الاعتراضات» و با استناد به كتب تاریخى و حدیثى و صحاح اهل تسنّن، تلاش كرده است شخصیت حضرت مجتبى علیهالسلام را ترسیم كند.
به پاس ارج نهادن به تلاش ارزشمند آن پژوهشگر نامدار، گزارشى از تحقیق او تقدیم شما عزیزان مىشود.
مؤلّف، اثر خود را در 58 بخش تدوین كرده است كه شامل همه دورههاى حیات پر بركتِ سبط اكبر علیهالسلام مىشود. به خصوص بخش‌هایى كه به دوران امامت و صلح و قضایاى پس از صلح و برخوردهاى او با معاویه و امویانِ كینه توز و جریانهاى انحرافى در جهان اسلام مربوط مىشود، غناى بیشترى دارد.
عمده مطالب این كتابِ 260 صفحهاى از منابع اهل سنّت است و در فهرست منابع، نام 61 كتاب دیده مىشود؛ همچون: «اخبار اصبهان» ابونعیم؛ «اخبارالطّوال» دینورى؛ «استیعاب» ابن عبدالبر؛ «اَغانى» ابوالفرج اصفهانى؛ «البدایة و النهایة» ابن كثیر؛ «البیان و التبیین» جاحظ؛ «تهذیب» ابن عساكر؛ «سنن» بیهقى؛ «شرح نهج البلاغه» ابن ابىالحدید؛ «طبقات» شعرانى؛ «عقدالفرید» ابن عبد ربّه؛ «الفصول المهمّه» ابن صبّاغ؛ «مُرُوج الذّهب» مسعودى؛ «محاسن» بیهقى؛ «نورالأبصار» شبلنجى و ... ده‌ها كتاب دیگر كه عمدتاً از منابع و متون كهن تا قرن پنجم هجرى است.
گاهى هم در تكمیل بحث، نكاتى از برخى منابع شیعى همچون: كافى، وافى، تنقیح المقال، ارشاد، اعیان الشیعه و ... آورده است.
مؤلف در مقدمه، اشاره دارد كه در این تدوین و تألیف، از هر گونه تعصّب در گفتار و سخنان بىمدرك و مطالب غیر مورد اطمینان یا غیرقابل قبول براى فهم سلیم، پرهیز كرده و بنیاد كار را بر بیان حقیقت و اظهار آنچه درست است و آوردن مطالبى كه منطبق با حق و برهان و استدلال استوار است، نهاده است و كتاب را پیشكش به ساحت مقدس حضرت مجتبى علیهالسلام نموده است.
روزى معاویه به همنشینان خود گفت: گرامىترین و ارجمندترین مردم از نظر پدر، مادر، جدّ، جدّه، عمو، عمّه، دایى و خاله كیست؟ گفتند: شما بهتر مىدانید. وى دست حسن بن على علیهماالسلام را گرفت و گفت: این؛ پدرش على بن ابىطالب است، مادرش فاطمه دختر پیامبر، جدّش رسول خدا، جدّهاش حضرت خدیجه، عمویش جعفر طیّار، عمّهاش هاله دختر ابوطالب، دایىاش قاسم پسر پیامبر و خالهاش زینب دختر حضرت محمد صلى الله علیه و آله و سلم .
در نخستین بخش، به درج گفتههاى اهل سنت و مؤلفان بزرگ آنان پیرامون شخصیت آن حضرت، پرداخته است. مثلاً به نقل از كتاب «البدایه» موضع او را در حادثه قتل عثمان و تلاش براى جلوگیرى از هجوم شورشیان براى كشتن او، بیان كرده و مىنویسد: «ابوبكر و عمر، امام مجتبى علیهالسلام را دوست داشتند و به او احترام مىگذاشتند. ابن عباس، ركاب حضرت را مىگرفت تا سوار شود و این را از افتخارات خود مىدانست.»
در فصلى به استناد منابع اهلسنت، به مقام و فضیلت و جایگاه رفیع آن حضرت نزد خدا و رسول مىپردازد و نمونههاى متعددى از كرم، بزرگوارى، جود و بخشندگى، علوّ همّت و بىاعتنایى به زرق و برق دنیا مىآورد.
در فصل دیگر، شرافت حسب و نسب امام حسن علیهالسلام و برجستگى خاصّ وى را مستند به منابع سنّى یاد مىكند. یكى از ده‌ها موارد، مطلبى است كه از «عقدالفرید» اینگونه نقل مىكند:
«روزى معاویه به همنشینان خود گفت: گرامىترین و ارجمندترین مردم از نظر پدر، مادر، جدّ، جدّه، عمو، عمّه، دایى و خاله كیست؟ گفتند: شما بهتر مىدانید. وى دست حسن بن على علیهماالسلام را گرفت و گفت: این؛ پدرش على بن ابىطالب است، مادرش فاطمه دختر پیامبر، جدّش رسول خدا، جدّهاش حضرت خدیجه، عمویش جعفر طیّار، عمّهاش هاله دختر ابوطالب، دایىاش قاسم پسر پیامبر و خالهاش زینب دختر حضرت محمد صلى الله علیه و آله و سلم .»(1)
این، مصداقِ بارز همان نكته معروف است كه «اَلْفَضْلُ ما شَهِدَتْ بِهِ اْلأَعْداءُ.»
از فصول دیگر كتاب، عبارتند از: امام مجتبى علیهالسلام و آیه تطهیر، امام و آیه مودّت، سرور جوانان بهشتى، محبّت پیامبر نسبت به حسنین، صلح امام حسن از زبان پیامبر اكرم صلى الله علیه و آله، امام مجتبى و ایام شورا، امام در دوره خلافت عثمان، نقش و حضور آن حضرت در جنگ جمل و جنگ صفّین، مسافرتهاى حضرت و عبادتهاى امام حسن علیهالسلام .
جود و بخشش، از ویژگىهاى دیگر حضرت مجتبى علیهالسلام است كه فصلى را به این موضوع اختصاص داده و نمونههاى متعدّدى از آن را باز گفته است.
نمونهاى دیگر را از «محاسن» بیهقى، چنین نقل مىكند:
«مردى نیازمند، خدمت امام حسن مجتبى علیهالسلام رسید و نیاز خویش را مطرح كرد. حضرت فرمود: برو و خواستهات را روى كاغذى بنویس و پیش ما بیاور، تا آن را بپردازیم. او رفت و نیازمندىاش را نوشت و آورد. حضرت دو برابر آن به وى بخشید. یكى از همنشینان و اهل جلسه گفت: چه نامه پربركتى براى او بود اى پسر پیامبر! امام فرمود: بركت او بر ما بیشتر بود؛ چرا كه آن شخص، ما را اهل نیكى قرار داد. مگر نمىدانى كه نیكى و معروف، آن است كه بدون درخواستِ طرف، پرداخته شود؟ اما وقتى كسى از تو درخواستى مىكند و به او عطا مىكنى، تو در مقابل آبرویى كه او از خودش در برابر تو ریخته است، عطا مىكنى؛ شاید او شب را تا صبح، بى‌تاب بوده و به خود مىپیچیده و بین بیم و امید به سر مىبرده و نمىدانسته كه آیا خواسته و نیازش ادا خواهد شد یا نه؟ با حالتى نگران و مردّد پیش تو آمده است. اگر تو در مقابل آبرویى كه او پیش تو ریخته است، به او چیزى بدهى، اهمیت كار او بیش از عطاى توست!»(2)
بارى... قضایاى آن حضرت هنگام شهادت امیرالمؤمنین علیهالسلام، برخورد او با ابن ملجم، خطبهاش پس از شهادت پدر، به خلافت رسیدن او و بیعت مردم با وى، نامهنگارىهایش با معاویه، گوشههایى از مطاعن و ستمها و انحرافات معاویه، حكّام و والیان گماشته از سوى معاویه و جرائم ارتكابى آنان، تلاش براى به خلافت رساندن یزید از سوى معاویه، آماده شدن امام براى نبرد با معاویه و قضایاى منتهى به امضاى صلحنامه، از بخشهاى دیگر این تحقیق ارزشمند است.
در بخشى از كتاب، به نقلهاى متعددى مىپردازد كه دیگران به حضرت مجتبى علیهالسلام به خاطر صلحش با معاویه، ایراد و اعتراض داشتند و با تعابیرى تند و گاهى اهانتآمیز با آن حضرت گفت و گو مىكردند و حضرت با منطق و مدارا پاسخ آنان را مىفرمود و به نامههاى اعتراض آمیزشان جواب مىنوشت و تسلیم خود را نسبت به آنچه تقدیر الهى است و تلاش خویش را براى جلوگیرى از ریخته شدن خون مردم بر سر منازعات حكومت و ریاست، باز مىگفت. در میان چهرههاى معترض، نام كسانى چون: سفیان بن لیلى، سلیمان بن صرد، حجر بن عدى و على بن محمد همدانى دیده مىشود. پاسخهاى امام هم گوناگون است و به تناسب سطح فكر مخاطب و زمینههاى روحى او فرق مىكند.
موضع روشنگر امام نسبت به اذهان مردم و پیشگیرى از مسأله‌دار شدن آنان، در صحنههاى مختلف تكرار مىشود و امام به خاطر مصالح مسلمین، تن به «صلح تحمیلى» مىدهد، نه آن كه تسلیم معاویه شده باشد.
پس از صلح، تلاشهاى معاویه براى كشاندن امام به صحنههایى در جهت منافع حكومت اموى، بىنتیجه مىماند. از جمله شواهد این مسأله، درخواستى است كه معاویه از امام مىخواهد تا در فرونشاندن فتنههاى ضدّ حكومت، همكارى كند و امام نمىپذیرد.
استاد مصطفوى به نقل از «كامل» ابن اثیر مىنویسد:
«گروهى از خوارج در حدود پانصد نفر ـ كه از سپاه على علیهالسلام جدا شده و در جنگ معاویه و على علیهالسلام بىطرفى را برگزیده بودند ـ وقتى شنیدند امام حسن علیهالسلام با معاویه صلح كرده و حكومت را به معاویه سپرده است؛ براى جنگ با معاویه مصمّم شدند. در حالى كه امام حسن علیهالسلام از كوفه عازم مدینه بود، معاویه به آن حضرت نامه نوشت و از او خواست كه به جنگ با آن گروه بپردازد. در قادسیه، پیك معاویه به او رسید. امام خواسته او را رد كرد و در جواب نوشت: «اگر جنگ با یكى از اهل قبله را برگزیده بودم، ابتدا با تو مىجنگیدم؛ در حالى كه من به خاطر مصلحت امت و حفظ خون مردم، دست از جنگ كشیدم.»(3)
در فصول بعدى، قضایایى از دوران مسمومیّت و بیمارى حضرت مجتبى علیهالسلام و شهادت امام و وصایاى او مىآورد و به نقل از استیعاب، مروج الذهب، تاریخ الخلفاء، المقاتل و مستدرك حاكم، شهادت آن حضرت را با زهر و با دسیسه معاویه و همدستى اشعث و دخترش جُعده مىداند.
سپس به نقل از «البدایة» و «عقد الفرید» جلوگیرى از دفن آن حضرت در جوار قبر جدّش رسول خدا صلى الله علیه و آله و فتنه‌گرى كینه توزانه مروان بن حكم و دست به سلاح بردن بنىامیّه براى جنگ با بنىهاشم به خاطر این مسأله را، نقل مىكند.
بحثى هم درباره همسران و فرزندان آن حضرت دارد.
در بخش پایانى نیز نمونههایى از سخنان حكمتآمیز، وصایا، نامهها، خطبهها و دعاهاى آن حضرت را نقل كرده است. به عنوان نمونه، حدیثى را از آن حضرت به عنوان پایان بخش این گشت و گذار در كتاب «الامام المجتبى» مىآوریم؛ وى در فصل 58 ضمن سخنان آن حضرت، از تهذیب ابن عساكر چنین نقل مىكند:
امام حسن مجتبى علیهالسلام فرزندان و برادرزادگان خویش را جمع كرد و به آنان چنین سفارش نمود:
«یا بَنىَّ وَ بَنى اَخىّ! اِنَّكُم صِغارُ قَوْمٍ وَ یُوشَكُ اَنْ تَكُونُوا كِبارَ آخَرینَ، فَتَعَلَّمُوا الْعِلْمَ، فَمَنْ لَمْ یَسْتَطِعْ مِنْكُمْ اَنْ یَرْوِیَهُ اَوْ یَحْفَظَهُ فَلْیَكْتُبْهُ وَ یَجْعَلْهُ فى بَیْتِهِ (4) ؛ اى فرزندانم و برادرزادگانم! شما اكنون كوچكهاى قومى هستید و امید مىرود كه به زودى بزرگانِ قوم دیگر شوید؛ پس دانش بیاموزید. هر كس از شما نتواند كه علم و دانش را روایت كند یا به خاطر بسپارد و حفظ كند، پس آن را بنویسد و در خانهاش نگه دارد.»
پىنوشتها:
1. عقدالفرید، ج 3، ص 282.
2. محاسن، ص 55.
3. كامل، ج 3، ص 177.
4. تهذیب، ج 4، ص 219.
منبع:
مجله كوثر، شماره 55 ، جواد محدّثى .
